अहल्याबायी महाराष्ट्रस्य बीडजनपदस्य चोण्ढीग्रामे जनिम् अलभत। अयं ग्रामः अहमदनगरात् 85 किलोमीटर् यावत् दूरे अस्ति। 2024 तमे वर्षे अहमदनगरस्य नाम अहल्यानगरम् इति कृतम्।

यदा बाजीरावपेशवेमहाभागः मराठासाम्राज्यस्य विस्तारं कर्तुमैच्छत् तदा सः मल्हारराव-होळकरमहाभागं महत्या चम्वा सह माळवाप्रदेशम् आक्रान्तुम् अप्रेषयत्। मुघलानां स्थानिकस्य करग्राहिणः साहाय्येन मल्हाररावेण माळवाप्रान्तः जितः। पश्चात् बाजीरावपेशवेगमहाभागेन सः तत्रैव सुभेदारपदे नियुक्तः।
मल्हाररावस्य महान् प्रभावः अहल्याबाय्याः जीवने आसीत्। यदा सा अष्टवर्षीया आसीत् तदा सः स्वस्य स्नुषारूपेण ताम् इन्दोरम् आनीतवान्। यद्यपि सा औपचारिकरूपेण सुभेदारपदे नासीत् तथापि राजकीयविषयेषु सः ताम् उत्तराधिकारिणीम् अमन्यत। शासनकलां शुचितां च सा तस्मात् अशिक्षयत्। सः स्वपुत्रैः सह तामपि अश्वारोहणं धनुर्विद्यां च अपाठयत्। मल्हाररावः जन्मना मेषपालकः। अग्रे सैन्यदले प्रविश्य युद्धकौशलेन तेन प्रसिद्धिः प्राप्ता।

बाजीरावपेशवेमहाभागस्य आदेशेन मल्हाररावः सातत्येन बहुषु युद्धेषु अग्रेसरः आसीत्। तस्मात् दैनन्दिनं राज्यनिर्वहणम् अहल्याबाय्याः हस्ते आसीत्। तस्याः क्षमतासु मल्हाररावस्य पूर्णः विश्वासः आसीत्। द्वयोः मध्ये सातत्येन पत्रव्यवहारः भवति स्म। तेन पत्रद्वारा प्रेषिताः युद्धक्षेत्रे मनुष्यबलं, धनं तथा अन्यसाहित्यस्य रणाङ्गणे विद्यमानाः अपेक्षाः सा उपकल्पयति स्म। शस्त्रास्त्रनिर्माणस्य सूचनाः तथा राज्यनिर्वहणविषयकं मार्गदर्शनमपि सः पत्रद्वारा करोति स्म।

अहल्याबाय्याः पत्युः पुत्रस्य च मृत्युपश्चात् सा आध्यात्मिकविषयेषु रता। तेन सहैव राजमातापदस्य कर्तव्येषु अपि स दत्तावधाना आसीत्। नर्मदातीरे महेश्वरनगरे 1767 तमे वर्षे तया नवराजधानी प्रस्थापिता आयुषः 28 वर्षाणि च यापितानि। अत्र षष्ट्यधिकानि मन्दिराणि सन्ति। तस्मिन् परिसरे सा शान्तिम् अनुभवति स्म। मल्हाररावहोळकरेण महेश्वरे निवासार्थं विविधेभ्यः कर्मकरेभ्यः भूमिदानं कृतम् आसीत्। महेश्वरं पूर्वकाले माहिष्मती नाम्ना प्रसिद्धम् आसीत्।

इन्दोरविमानपत्तनम् अहल्याबाय्याः नाम्ना विराजते। होळकरकुलस्य राजधानी इन्दोरम् आसीत्। मल्हाररावस्य मृत्युपश्चात् अहल्याबाय्या राजधानी महेश्वरे आनीता।

लोकमाता, पुण्यश्लोका इति उपाधिभिः विख्यातायाः अहल्याबाय्याः कौटुम्बिकजीवनं दुःखपूर्णम् आसीत्। तस्याः पतिः खण्डेरावः अल्पे वयसि दिवं गतः। 1761 तमे वर्षे पानिपतयुद्धानन्तरं श्वशुरः मल्हाररावः दिवं गतः। तस्याः पुत्रः पौत्रः जामाता चापि अल्पवयसि एव दिवं गताः। एषां पुरुषाणां पत्नीभिः सतीत्वं स्वीकृतम्। तस्याः पुत्र्याः सतीत्वेन गमनं तस्याः कृते अत्यन्तं क्लेशदायकम् अभूत्। तस्याः दत्तकपुत्रः, मल्हाररावस्य दायादः तुकोजिः इत्यस्य तथा तस्य पुत्राणां दीर्घायुः। तुकोजिः मल्हाररावस्य विश्वासार्हः सेनापतिः। सः अहल्याबाय्याः मृत्युपशात् होळकरपरम्पराम् अग्रे नीतवान्।

महेश्वरप्रदेशे भारतस्य कुशलकुविन्दान् आमन्त्र्य तत्रैव उषित्वा तेषां व्यवसायार्थं आर्थिकसाहाय्यमकार्षीत् महाराज्ञी अहल्याबायी। तैः कुविन्दैरुत्पादिताः शाटिकाः अन्यानि वस्त्राणि च क्रीत्वा सा तेषामुत्साहमवर्धिष्ट। सङ्खारामदोङ्गडे इत्याख्यं निपुणं कौशतन्तुवायं इन्दोरनगरं प्रति आह्वत्। चतुर्वर्षाभ्यन्तरे शतकुविन्दाः माहेश्वरीशाटिकानां वयने व्यग्रा अभुवन्।
महाराज्ञ्याः अहल्यायाः प्रोत्साहनेन उत्तमशाटिकाः वस्त्राणि च महेश्वरप्रदेशे औत्पादिषुः। महेश्वरप्रदेशस्य भाण्डनिर्माणोद्योगोऽपि अतिप्रसिद्धः। तत्रत्यानि रजतभाण्डानि अनुपमानि। प्रजानां समृद्धौ तस्याः महती आसक्तिः। अन्नी बेसण्ट् महोदयया अहल्याबायीमुद्दिश्य लिखितं यत् प्रजानां समृद्धिं नगराणां विकासं च दृष्ट्वा सा मुमुदे। शासनभयात् प्रजाः तेषां धनाढ्यतां दर्शयितुं न समकुचन् इत्यपि ज्ञात्वा सा तुतोष।

अहल्याबायी काशिविश्वनाथमन्दिरस्य पुनर्निर्माणविषये प्रसिद्धा अस्ति। औरङ्गजेबेन नष्टात् मन्दिरस्थलात् किञ्चिद्दूरे निर्मितं नूतनमन्दिरम्। १७८५तमे आङ्ग्लवर्षे तया एकपञ्चाशत्फूटपरिमितमुन्नतं मन्दिरमेतन्निर्मितम्। चक्रपाणेः मन्दिरमपि तया निर्मितम्। सा वाराणस्यां मणिकर्णिका इत्याख्यस्य घट्टस्य महिलानां च कृते विशेषघट्टस्य निर्माणमकार्षीत्। तारकेश्वरमन्दिरेण सह अन्यषण्मन्दिराण्यपि निर्ममे। नव विविक्तहर्म्याणि निर्माय ब्रह्मपुरीं ब्राह्मणानां नगरमिति संस्थापयत्।

महमूद्गजनिद्वारा विनष्टस्य सोमनाथमन्दिरस्य भूतपूर्वस्थलात् किञ्चिद्दूरे पुनर्निर्माणं कृतम्। आदिमे स्थाने भव्यमन्दिरस्य निर्माणस्य पञ्चसप्ततिवर्षानन्तरमपि महाराज्ञ्या अहल्यया निर्मिते मन्दिरे नियमितरूपेण पूजा प्रचलति भक्तानां च निरन्तरधारा वर्तते। सनातनधर्मानुयायीनां सर्वेषां प्रधानतीर्थस्थलानां पुनर्निर्माणाय धनराशिमदात्। यया द्वादशज्योतिर्लिङ्गमन्दिराणां चतुर्धाम्नां पञ्चकेदाराणां सप्तपुरीणाञ्च पुनरुद्धारणमभूत्।

अहल्याबायी पञ्चत्वं गतेन पत्या खण्डेरावेण सहगमनाय सज्जीकुर्वाणा आसीत्। तस्याः श्वशुरः मल्हाररावः तामन्यथाकर्तुमुपादिशत्। उत्तराधिकारिणः अभावे राज्यपरिपालनाय तां प्रोदसाहयत्। मल्हाररावेण राज्यस्य भविष्यम् अहल्यायाः अधीनमेव परिकल्पितम्। सा राज्यभारमङ्गीकृत्य शुक्लवस्त्रधारिणी भूत्वा आजीवनमाभूषणालङ्कारान् न्यास्थत्।

सतीप्रथायाः विरोधी अहल्याबायी तन्निवारणे सामाजिकश्रद्धया विफलाभूत्। स्वेच्छया विना महिलानां सहगमनं तया प्रतिषिद्धम्। तादृशीः महिलाः रक्षित्वा तासां पत्युः सम्पूर्णधनस्य अधिकारः ताभ्यः प्रादात्। पुत्ररहितेभ्यः विधवाभ्यः शासनानुज्ञायाः राज्यकरस्य च आवश्यकतां विनैव पुत्रस्वीकाराय अन्वमोदत। एतेन सती इत्यस्य अनुकूलता न्यूनाभूत्। तथापि पुत्र्याः स्नुषायाः पौत्रवधूनाञ्च सहगमनं तस्याः जीवनकाल एव अभूत्।

मल्हाररावः जयपुरप्रदेशस्थयोः द्वयोः भ्रातृराज्ययोः सन्धिमचीकरत्। प्रत्युपकारे तेन रामपुरप्रदेशं लब्धम्। तस्मिन् स्थितेभ्यः चन्द्रावतकुलेभ्यः एतत्प्रदानन्न रुरुचे। मल्हाररावस्य निधनानन्तरं १७७१ तमे आङ्ग्लवर्षे चन्द्रावतीयाः राजविरोधमकार्षुः। अहल्याबायी स्वयं युद्धं कृत्वा तानजैषीत्। पुनः १७८३तमवर्षस्य विरोधमपि सा पराभवत्। अन्ततः होळकरराज्यस्य दुर्बलतां ज्ञात्वा चन्द्रावतीयाः मराठान् आक्रमिषुः। तदा स्थानीयः मराठासेनापतिः पलायितः। तुकोजीरावः अपि तदा दक्षिणप्रदेशं गतः। क्रुद्धा अहल्याबायी शरीफभायी इत्याख्यं सेनानायकं घोरं युद्धं कर्तुमादिशत्। सा स्वयं युद्धक्षेत्रे विराजमाना आवश्यकसामग्रीणां औषधानाञ्च व्यवस्थामकार्षीत्। मराठासेना चन्द्रावतीयान् सममर्दीत्। सौभागसिंह नामकं राजद्रोहिणं महाबन्दुके बद्ध्वा अस्फोटयत्। पेशवेमहाभागेन नाना फडण्विस्महाभागेन च अहल्याबाय्याः युद्धकौशलं परिज्ञातम्। तदानीम्पर्यन्तं अहल्याबायी तस्याः धार्मिकतार्थं शासनकुशलतार्थमेव प्रसिद्धा। राजपुतविरोधस्य सम्मर्दनेन सा महती नेत्री इति रूपेण व्यख्यत्।

अहल्याबाय्या स्वकोषः राज्यकोषात् पृथक् स्थापितः। तस्याः दानानि स्वकोषादेव दत्तानि। करसम्पादने युद्धेलब्धधनस्य भागकरणे च सा निपुणा। तस्याः शासने शीघ्रस्य निष्पक्षपातस्य भावपूर्णस्य न्यायस्य निश्चितिः आसीत्। पञ्चायतसदृशसंस्थाभिः दत्तः न्यायः सम्मान्यः आसीत्।

यद्यपि सम्पूर्णसनातनधर्मस्य पुनर्जीवने मराठाजनाः अहल्याबायी च निरताः तथापि तीर्थस्थलानां विषये अहल्याबायी अग्रेसरा। सप्तशतवर्षपर्यन्तं वैदेशिकाक्रमणेषु कतिपयानि तीर्थस्थलानि नष्टानि। अहल्याबायी तस्याः दानकार्येण बहूनि मन्दिराणि पुनर्निरमापयत्। तीर्थेषु यात्रीणां सुविधार्थं घट्टाः आश्रमादयः जलव्यवस्था इत्यादयः निर्मिताः।
मल्हाररावस्य जीवनकाले अहल्याबायी बहूनि तीर्थस्थलानि गत्वा तत्रत्यानां धनव्ययस्य कष्टदायकपरिस्थितेश्च ज्ञानमलभत। स्वीयेन एव धनेन सा भारतस्य केदारनाथः बद्रीनाथः रामेश्वरः पण्ढरपुरम् सोमनाथः पुरी इत्यादीनां मुख्यतीर्थस्थलानां जीर्णोद्धारणमकार्षीत्तेषां नित्यपरिपालनाय धनराशेः व्यवस्थामप्यकार्षीत्।
तस्याः दानकार्यविषये जान् माल्कोम् इत्याख्येन इतिहासकारेण लिखितं यत् राज्यकार्ये समाप्ते अवशिष्टस्य समयस्योपयोगः दाने धर्मे कृत्वा धर्मपरायणत्वेन लौकिककर्तव्यान्निरवाहयदिति।
स्वतन्त्रताप्राप्त्यनन्तरं स्वधनेन निर्मितस्थलानां निर्वहणार्थं एकस्य न्यासस्य स्थापनमभूत्। २०१२तमे आङ्ग्लवर्षे लोकसभायाः पूर्वसांसदिकया सुमित्रा महाजनवर्यया तस्य न्यासस्य दुर्व्यवहारस्य बाधनार्थं अभियोगः कृतः।
ततः मध्यप्रदेशसर्वकारद्वारा मुख्यन्यायालयेन न्यासस्य दुर्व्यवहाराः स्थगिताः।

अष्ट ज्योतिर्लिङ्गेषु अहल्याबाय्याः सहयोगस्य विवरणं लभते। अन्येषु चतुर्षु होळकराणां सहयोगस्य विवरणमस्ति, परं व्यक्तिनाम स्फुटं नास्ति। अद्यापि अहल्याबाय्याः सुप्रसिद्धचित्रे तस्याः हस्ते शिवलिङ्गं दृश्यते। अयोध्या, मथुरा, द्वारका, हरिद्वार, काशी, काञ्ची, उज्जयिनी आसु सप्तपुरीषु सा दानं कृतवती। चतुर्षु धामसु अपि दानमकरोत्। शिवरात्र्याः अवसरे गङ्गोत्रीधामतः पशुपतिनाथः, गोकर्णम्, पण्ढरपुरम् इत्यादिस्थलेषु चत्वारिंशत् मन्दिरेषु गङ्गाजलप्रेषणस्य व्यवस्था अपि तया कृता। इयं परम्परा अधुनापि प्रवर्तते।