ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದ ಬೀಡ್ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಚೋಂದಿ ಅಥವಾ ಚೌರಿ ಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯವರ ಜನನವಾಯಿತು. ಇದು ಅಹಮದ್ ನಗರ್ ನಿಂದ ಸುಮಾರು 85 ಕಿಲೋಮೀಟರ್ ಗಳಷ್ಟು ದೂರದಲ್ಲಿದೆ. ಈ ಸ್ಥಳವನ್ನು ‘ಅಹಿಲ್ಯಾನಗರ’ ವೆಂದು 2025 ರಲ್ಲಿ ಮರುನಾಮಕರಣ ಮಾಡಾಲಾಯಿತು.

ಪೇಶ್ವಾ ಬಾಜಿರಾವ್ ಅವರು ಮರಾಠಾ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯವನ್ನು ವಿಸ್ತರಿಸಲು ಯತ್ನಿಸುತ್ತಿದ್ದಾಗ, ಅವರು ಮಾಲ್ವಾ ಪ್ರದೇಶದ ಮೇಲೆ ದಾಳಿ ಮಾಡಲು ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಹೋಳ್ಕರವರನ್ನು ದೊಡ್ಡ ಸೇನೆಯೊಂದಿಗೆ ಕಳುಹಿಸಿದರು. ಮುಘಲ್‌ರ ಸ್ಥಳೀಯ ತೆರಿಗೆ ಸಂಗ್ರಾಹಕರ ಸಹಕಾರದಿಂದ ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಮರಾಠರಿಗಾಗಿ ಮಾಲ್ವಾ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಗೆದ್ದುಕೊಟ್ಟರು. ಹೀಗಾಗಿ, ಪೇಶ್ವಾ ಬಾಜಿರಾವ್ ಅವರು ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಅವರನ್ನು ಮಾಲ್ವಾ ಪ್ರದೇಶದ ಸುಬೇದಾರನಾಗಿ ನೇಮಿಸಿದರು. ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯವರ ಮೇಲೆ ಅತ್ಯಂತ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಭಾವ ಬೀರಿದ್ದ ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಹೋಳ್ಕರ್ ಅವರು, ಆಕೆಯ ಮಾರ್ಗದರ್ಶಕರೂ ಆಗಿದ್ದರು. ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಕೇವಲ ಎಂಟು ವರ್ಷದವಳಾಗಿದ್ದಾಗಲೇ ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಅವರು ಅವಳನ್ನು ಗಮನಿಸಿ, ತಮ್ಮ ಸೊಸೆಯನ್ನಾಗಿಸಿಕೊಂಡು, ಇಂದೋರಿಗೆ ಕರೆತಂದರು. ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯು ರಾಜವಂಶದ ಹಿನ್ನೆಲೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿರದಿದ್ದರೂ ರಾಜಕೀಯ ವಿಚಾರಗಳಲ್ಲಿ ಅವಳನ್ನು ಭಾಗೀದಾರಳನ್ನಾಗಿಸಿ, ರಾಜ್ಯಾಡಳಿತದ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ನೀಡಿದ ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್, ಅವಳೇ ಮೂಂದಿನ ಉತ್ತರಾಧಿಕಾರಿಣಿಯೆಂದು ಭಾವಿಸಿದ್ದರು. ತಮ್ಮ ಗಂಡು ಮಕ್ಕಳಿಗೆ ಕೊಡುತ್ತಿದ್ದ ಕುದುರೆ ಸವಾರಿ ಹಾಗೂ ಬಿಲ್ಲು ವಿದ್ಯೆಯ ತರಬೇತಿಯನ್ನೂ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಗೆ ನೀಡಿದರು. ಕುರುಬರ ಮನೆಯಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದ್ದ ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ತಮ್ಮ ಕ್ಷಾತ್ರ ಕ್ಷಮತೆಯಿಂದಾಗಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧರಾಗಿದ್ದರು. ಸದಾ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ನಿರತರಾಗಿದ್ದ ಪೇಶ್ವೆಗಳ ಸಹಕಾರದಲ್ಲಿದ್ದ ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಅವರು ರಾಜ್ಯದ ಆಗು ಹೋಗುಗಳನ್ನು ನೋಡಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗದೇ ಹೋಗಲು, ಆ ಹೊಣೆಯನ್ನು ಅಹಿಲ್ಯಾ ದೇವಿಯೇ ನಿರ್ವಹಿಸಿದರು. ಮಾವ ಹಾಗೂ ಸೊಸೆಯರು ತಮ್ಮ ನಾಡಿನ ಆಗು ಹೋಗುಗಳನ್ನು ಅಚ್ಚುಕಟ್ಟಾಗಿ ಸಮಾಲೋಚಿಸಿ ನಡೆಸಿದರು. ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಕಾರ್ಯವನ್ನೂ ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಬೆಂಬಲಿಸಿ, ಮಾರ್ಗದರ್ಶನವನ್ನು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದರು. ಆಕೆಯು ನಿರ್ದೇಶಿಸಿದ ಕಡೆಗೆ ಶಸ್ತ್ರ ಹಾಗೂ ಸೈನ್ಯದ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಒದಗಿಸಿ ಕಾರ್ಯಾಚರಣೆ ನಡೆಸುತ್ತಿದ್ದರು.

ತನ್ನ ಪತಿ ಮತ್ತು ಮಗನ ಮರಣಾನಂತರ, ಅಹಿಲ್ಯಾಬಾಯಿ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಆತ್ಮಚಿಂತನ ಹಾಗೂ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತೆಯತ್ತ ಹೊರಳಿದರು. ಆದರೂ, ರಾಜಮಾತೆಯಾಗಿ ತಮ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯದ ಬಗ್ಗೆ ಅವರು ಸದಾ ಜಾಗೃತವಾಗಿದ್ದರು. ನರ್ಮದೆಯ ತಟವು ಅವರಿಗೆ ಶಾಂತಿಯುತವಾಗಿ ತೋರಿತು. ಇದು ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿಯೂ, ಹಾಗೂ ತಮ್ಮ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಮನೋಭಿಲಾಷೆಗಳನ್ನು ಪೂರೈಸುವ ತಾಣವಾಗಿಯೂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯ ಹೊಂದಿರುವುದನ್ನು ಅರಿತರು. ಅವರು 1767ರಲ್ಲಿ ಮಾಹೇಶ್ವರದಲ್ಲಿ ಹೊಸ ರಾಜಧಾನಿಯನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದರು ಮತ್ತು ತಮ್ಮ ಜೀವನದ 28 ವರ್ಷಗಳನ್ನು ಅಲ್ಲಿಯೇ ಕಳೆದರು. ಅವರ ಮಾವನವರಾದ ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಅವರು 1745ರಲ್ಲೇ ಮಾಹೇಶ್ವರದ ಭಾವೀ ಪ್ರಜೆಗಳಿಗೆ ನಿವಾಸಕ್ಕೆ ಅನುದಾನವನ್ನು ನೀಡಿದ್ದರು. ಮಾಹೇಶ್ವರದಲ್ಲಿ 60 ಕ್ಕೂಹೆಚ್ಚು ದೇವಾಲಯಗಳಿವೆ. ಪುರಾತನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಮಾಹೇಶ್ವರವನ್ನು ಮಾಹಿಷ್ಮತಿ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.

ಇಂದೋರ್ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣಕ್ಕೆ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಅವರ ಹೆಸರಿನ್ನು ಇಡಲಾಗಿದೆ. ಹೋಳ್ಕರ್ ವಂಶಸ್ಥರು ಇಂದೋರ್‌ನಿಂದ ಆಳಿದರು. ತಮ್ಮ ಮಾವನವರ ನಿಧನದ ಬಳಿಕ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ತಮ್ಮ ಆಡಳಿತವನ್ನು ಇಂದೋರ್‌ನಿಂದ ಮಾಹೇಶ್ವರಕ್ಕೆ ಸ್ಥಳಾಂತರಿಸಿದರು. ಭೋಪಾಲ್ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣಕ್ಕೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧನಾದ ರಾಜಾ ಭೋಜನ ಹೆಸರನ್ನಿಡಲಾಗಿದೆ. ಗ್ವಾಲಿಯರ್ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣವನ್ನು ರಾಜಮಾತೆ ವಿಜಯರಾಜೆ ಸಿಂಧಿಯಾ ಅವರ ಹೆಸರಿನಲ್ಲಿ ನಾಮಕರಣ ಮಾಡಲಾಗಿದೆ. ಉಜ್ಜಯಿನಿಯಲ್ಲಿ ಇನ್ನೂ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣವಿಲ್ಲ.

ಲೋಕಮಾತಾ’ ಹಾಗೂ ‘ಪುಣ್ಯಶ್ಲೋಕ’ ಎಂದು ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ಕರೆಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯ ಜೀವನವು ಬಲು ದಾರುಣವಾಗಿದ್ದಿತು. ಆಕೆಯ ಕುಟುಂಬದವರು ಅವರ ಕಣ್ಮುಂದೆಯೇ ಕಣ್ಮುಚ್ಚಿದರು. ಚಿಕ್ಕಂದಿನಲ್ಲೇ ಗಂಡನಾದ ಖಂಡೇರಾವನನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡರು. 1761ರ ಪಾಣಿಪತ್ತಿನ ಕಾಳಗದ ನಂತರ ಮಾವನವರಾದ ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ತೀರಿಕೊಂಡರು. ಇದ್ದೊಬ್ಬ ಮಗನೂ ಭಾವೀ ವಾರಸುದಾರನಿಲ್ಲದೆಯೇ ಇಹ ಯಾತ್ರೆಯನ್ನು ಮುಗಿಸಿದ. ಅಳಿಯನೂ ಸಹಾ ಆಕಸ್ಮಿಕ ಮರಣವನ್ನಪ್ಪಿದ. ಇದ್ದೊಬ್ಬ ಮೊಮ್ಮಗನೂ ಕ್ಷಯದ ಕಾರಣದಿಂದಾಗಿ ಅದೇ ದಾರಿಯನ್ನು ಹಿಡಿದ. ಈ ಅನರ್ಥಗಳು ಸಾಲದೆಂಬಂತೆ ಕುಟುಂಬದ ಮಹಿಳೆಯರು ಸಹಗಮನದ ಹಾದಿಯನ್ನು ಹಿಡಿದರು. ಎಲ್ಲಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯ ಮಗಳು ಸಹಗಮನವನ್ನು ಮಾಡಿದ್ದು ರಾಜಮಾತೆಯನ್ನು ಕಂಗೆಡಿಸಿತು. 1795 ರಲ್ಲಿ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯವರ ದೇಹಾಂತ್ಯವಾಗಲು, ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವನ ಸೋದರಳಿಯನೂ ಹಾಗೂ ಅವನ ಸೇನಾನಾಯಕನೂ ಆಗಿದ್ದ ತುಕೋಜಿ, ಹಾಗೂ ಆನಂತರ ಅವನ ಸುತರು ಉನ್ನತವಾದ ಹೋಳ್ಕರ್ ವಂಶದ ವಾರಸುದಾರರಾದರು.

ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಭಾರತದ ವಿವಿಧ ಭಾಗಗಳಿಂದ ಪರಿಣತ ನೇಕಾರರನ್ನು ಮಾಹೇಶ್ವರದಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸಲು ಆಹ್ವಾನಿಸಿದರು. ನೇಕಾರರು ತಮ್ಮ ವ್ಯಾಪಾರವನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲು ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಆರ್ಥಿಕ ಸಹಾಯವನ್ನು ನೀಡಿದರು. ನೇಯ್ದ ಸೀರೆಗಳು ಮತ್ತು ಹತ್ತಿಯ ಬಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ಅವರು ಸ್ವತಃ ಖರೀದಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ರೇಷ್ಮೆ ಬಟ್ಟೆಗಳ ತಜ್ಞರಾಗಿದ್ದ ಶಂಖರಾಮ್ ದೊಂಗಡೆ ಅವರನ್ನು ಅಹಿಲ್ಯಾಬಾಯಿ ಇಂದೋರ್‌ಗೆ ಆಹ್ವಾನಿಸಿದರು. ನಾಲ್ಕು ವರ್ಷಗಳೊಳಗೆ 100ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ನೇಕಾರರು ಮಾಹೇಶ್ವರಿ ಸೀರೆಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದರು. ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯವರ ಉತ್ತೇಜನೆಯಿಂದ ಮಹೇಶ್ವರದಲ್ಲಿ ಉತ್ತಮ ಗುಣಮಟ್ಟದ ಸೀರೆಗಳು ಮತ್ತು ಬಟ್ಟೆಗಳು ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗತೊಡಗಿದವು. ಮಾಹೇಶ್ವರದ ಪಾತ್ರೆಗಳು ಸಹ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾಗಿದ್ದವು, ಬೆಳ್ಳಿಯ ವಸ್ತುಗಳಂತೂ ವಿಶೇಷವೆಂದೇ ಎನಿಸಿದ್ದವು. ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಸದಾ ಪ್ರಜಾ ಹಿತಕ್ಕಾಗಿ ದುಡಿಯುತ್ತಿದ್ದರು.

ರಾಜಮಾತೆ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಕಾಶಿ ವಿಶ್ವನಾಥ ದೇವಸ್ಥಾನದ ಪುನರ್ನಿರ್ಮಾಣಕ್ಕೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧರು, ಇದು ಔರಂಗಜೇಬ್ ಧ್ವಂಸಗೊಳಿಸಿದ ದೇವಸ್ಥಾನದಿಂದ ಸ್ವಲ್ಪ ದೂರದಲ್ಲಿದೆ. 1785ರಲ್ಲಿ ಅವರು 51 ಅಡಿ ಎತ್ತರದ ಈ ದೇವಸ್ಥಾನವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿದರು. ವಾರಾಣಸಿಗೆ ಅವರ ಕೊಡುಗೆಗಳು ಬಹಳ ಮೌಲ್ಯಯುತವಾದದ್ದು. ಅವರು ಮಹಿಳೆಯರಿಗೆ ಮಾತ್ರ ಮೀಸಲಾದ ಮಣಿಕರ್ಣಿಕಾ ಘಾಟ್‌ನ್ನು , 6 ಖಾಸಗಿ ದೇವಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಮತ್ತು ತರ್ಕೇಶ್ವರ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿದರು. 9 ಖಾಸಗಿ ಬಂಗಲೆಗಳನ್ನು ಕಟ್ಟಿಸಿದರು. ಬ್ರಹ್ಮಪುರಿಯೆಂಬ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ಕಾಲೋನಿಯನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದರು. ಅಹಿಲ್ಯಾಬಾಯಿಯವರು ಗಜ್ನಿಯ ಮಹಮೂದ್ ಧ್ವಂಸಗೊಳಿಸಿದ್ದ ಗುಜರಾತಿನ ಸೋಮನಾಥ ದೇವಸ್ಥಾನವನ್ನೂ ಪುನರ್ನಿಮಿಸಿದರು. ಇದು ಮೂಲ ಸೋಮನಾಥ ದೇವಸ್ಥಾನದಿಂದ ಸ್ವಲ್ಪ ದೂರದಲ್ಲಿದೆ. ಮೂಲ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿ ಅದ್ಧೂರಿಯಾಗಿ ನಿರ್ಮಿಸಲಾದ ಹೊಸ ಸೋಮನಾಥ ದೇವಸ್ಥಾನವು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾನಂತರ ಪುನರ್ನಿರ್ಮಾಣವಾಗಿ ಸುಮಾರು 75 ವರ್ಷಗಳಾದರೂ, ಅಹಿಲ್ಯಾಬಾಯಿ ನಿರ್ಮಿಸಿದ ದೇವಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಇಂದಿಗೂ ನಿಯಮಿತವಾಗಿ ಪೂಜೆ ನಡೆಯುತ್ತಿದ್ದು, ತೀರ್ಥಯಾತ್ರಿಕರ ನಿರಂತರ ಪ್ರವಾಹವಿದೆ. ಅವರು 12 ಜ್ಯೋತಿರ್ಲಿಂಗಗಳು, ಚಾರ್ ಧಾಮ್‌ಗಳು, ಪಂಚಕೇದಾರಗಳು ಮತ್ತು ಸಪ್ತಪುರಿ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳು ಸೇರಿದಂತೆ ಇತರ ಪ್ರಮುಖ ಹಿಂದೂ ತೀರ್ಥಕ್ಷೇತ್ರಗಳ ಪುನರ್ನಿರ್ಮಾಣಕ್ಕೆ ಧನ ಸಹಾಯವನ್ನು ಮಾಡಿದರು.

ಪತಿ ಖಂಡೇರಾವ್ ಗತಿಸಲು, ಸಹಗಮನ ಮಾಡಲು ಸಿದ್ಧವಾಗುತ್ತಿದ್ದ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯವರನ್ನು, ಆ ಹಾದಿಯನ್ನು ಹಿಡಿಯದಂತೆ ಆಕೆಯ ಮಾವನವರು ಒಪ್ಪಿಸಿದರು. ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ಉತ್ತರಾಧಿಕಾರಿಯಾಗಿ ಪುತ್ರ ಸಂತಾನವಿಲ್ಲದಿದ್ದಾಗ, ಎಲ್ಲ ರೀತಿಯಿಂದಲೂ ರಾಜ್ಯಾಡಳಿತದಲ್ಲಿ ಅನುಭವಿಯಾಗಿದ್ದ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯೇ ರಾಜ್ಯದ ಹೊಣೆಯನ್ನು ವಹಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಸೂಕ್ತವೆಂದು ಆಕೆಯ ಮಾವನರು ನಂಬಿದ್ದರು ಮತ್ತು ಆಕೆಯನ್ನು ಆ ನಿಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಒಪ್ಪಿಸುವಲ್ಲಿ ಸಫಲರಾದರು. ಪತಿಯ ಸಾವಿನ ಬಳಿಕ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಸರ್ವಾಲಂಕಾರಗಳನ್ನೂ ತ್ಯಜಿಸಿ ತಮ್ಮ ಉಳಿದ ಜೀವಿತದವರೆಗೆ ಬಿಳಿ ಸೀರೆಯನ್ನಷ್ಟೇ ಉಟ್ಟರು. ಸತಿ ಪದ್ಧತಿಯನ್ನು ಅವರು ವಿರೋಧಿಸಿದರೂ ಅದನ್ನು ತೊಡೆದು ಹಾಕಲು ಅವರಿಂದ ಸಾಧ್ಯವಾಗಲಿಲ್ಲ. ಗೃಹಿಣಿಯರಿಗೆ ವೈಧವ್ಯ ಒದಗಿದಾಗ ತಮ್ಮ ಇಚ್ಛೆಯ ವಿರುದ್ಧ ಸಹಗಮನವನ್ನು ಕೈಗೊಳ್ಳಬಾರದೆಂದು ಸೂಕ್ತ ಕ್ರಮಗಳನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಂಡು, ಅವರಿಗೆ ರಕ್ಷಣೆಯನ್ನು ಒದಗಿಸಿದರು. ಗತಿಸಿದ ಗಂಡನ ಪಾಲಿನ ಆಸ್ತಿಯು ಹೆಂಡತಿಗೆ ದಕ್ಕುವಂತೆ ನೋಡಿಕೊಂಡು ವಿಧವೆಯರ ಭವಿಷ್ಯವನ್ನು ಹಸನು ಮಾಡಿದರು. ಅಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲದೆ, ವಿಧವೆಯರು ಗಂಡು ಮಕ್ಕಳನ್ನು ದತ್ತು ಪಡೆದಾಗ, ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ಕಟ್ಟ ಬೇಕಿದ್ದ ಕರವನ್ನು ರದ್ದು ಮಾಡಿದರು. ಈ ಎಲ್ಲಾ ಕಾರಣಗಳಿಂದಾಗಿ ಸತಿ ಸಹಗಮನದ ಪ್ರಕರಣಗಳು ಗಣನೀಯವಾಗಿ ಕಡಿಮೆಯಾದವು. ಆದರೂ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯು ಮಗಳು, ಸೊಸೆ ಹಾಗೂ ಮೊಮ್ಮಗನ ಹೆಂಡತಿ, ಗತಿಸಿದ ಪತಿಯೊಡನೆ ಸಹಗಮನ ಮಾಡಿದ್ದನ್ನು ನೋಡಲೇಬೇಕಾಯಿತು. ಆ ಘಟನೆಗಳು ಅವರಿಗೆ ಸಹಿಸಲಾಗದ ನೋವುಂಟು ಮಾಡಿದ್ದವು.

ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಅವರು ಜೈಪುರ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ಸಂಭವಿಸಿದ್ದ ಸೋದರ ಸಂಘರ್ಷದ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಮಧ್ಯಸ್ಥಿಕೆಯನ್ನು ವಹಿಸಿದ್ದರು. ಇದಕ್ಕೆ ಕೃತಜ್ಞತಾದ್ಯೋತಕವಾಗಿ ರಾಜಪೂತರು ಅವರಿಗೆ ರಾಮಪುರ ಪ್ರದೇಶದ ಆಡಳಿತವನ್ನು ವಹಿಸಿದರು. ಆದರೆ ಈ ನಿರ್ಧಾರವನ್ನು ರಾಮಪುರದ ಚಂದ್ರಾವತರು ಸಹಿಸಲಿಲ್ಲ. ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಅವರ ಮರಣಾನಂತರ, 1771ರಲ್ಲಿ ರಾಜಪೂತರು ಬಂಡೆದ್ದರು. ಈ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಅಹಿಲ್ಯಾಬಾಯಿ ಸ್ವತಃ ತಾವೇ ಯುದ್ಧಭೂಮಿಗೆ ಇಳಿದು ಶತ್ರುಗಳನ್ನು ಧ್ವಂಸಮಾಡಿದರು. ಕೆಲಕಾಲದಲ್ಲಿ ಹೋಳ್ಕರ್ ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿನ ಬಲಹೀನತೆಯನ್ನು ಅರಿತ ಚಂದ್ರಾವತರು 1783 ರಲ್ಲಿ ಪುನಃ ಮುತ್ತಿಗೆ ಹಾಕಿದರು. ಸ್ಥಳೀಯ ಮರಾಠಾ ಸೇನಾಧಿಪತಿಯು ಪಲಾಯನ ಮಾಡಿದನು. ಹೋಳ್ಕರ್ ವಂಶದ ಅರಸನಾಗಿದ್ದ ತುಕೋಜಿ ರಾವನೂ ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ವ್ಯಸ್ತನಾಗಿದ್ದನು. ಆಗ ಕ್ರುದ್ಧರಾದ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯು ಶರೀಫ ಭಾಯಿಗೆ ನೇತೃತ್ವವನ್ನು ವಹಿಸಿ, ತಾವೇ ಸ್ವತಃ ರಣರಂಗದಲ್ಲಿ ಸೈನ್ಯದ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಹಾಗೂ ವೈದ್ಯಕೀಯ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳನ್ನು ನೋಡಿಕೊಂಡರು. ಈ ನಿರ್ಣಾಯಕ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಚಂದ್ರಾವತರು ಸೋಲಲು, ಅಹಿಲ್ಯಾಬಾಯಿಯ ಆದೇಶದ ಮೇರೆಗೆ ಚಂದ್ರಾವತ ಬಂಡುಕೋರ ಸೌಭಾಗ್ ಸಿಂಗ್ ನನ್ನು ತೋಪಿಗೆ ಕಟ್ಟಿ ಸ್ಫೋಟಿಸಿ ಕೊಲ್ಲಲಾಯಿತು. ಅಲ್ಲಿಯವರೆಗೂ ಧರ್ಮನಿಷ್ಠೆ ಹಾಗೂ ದಕ್ಷ ಆಡಳಿತಕ್ಕೆ ಹೆಸರುವಾಸಿಯಾಗಿದ್ದ ಅಹಿಲ್ಯಾಬಾಯಿ,ಈ ಘಟನೆಯ ನಂತರ ತಮ್ಮ ಕ್ಷಾತ್ರ ತೇಜಸ್ಸನ್ನು ಪೇಶ್ವೆಗಳಿಗೆ ಹಾಗೂ ನಾನಾ ಫಡ್ನವೀಸರಿಗೆ ಮನವರಿಕೆ ಮಾಡಿಕೊಟ್ಟರು. ರಾಜಪೂತರ ವಿದ್ರೋಹವನ್ನು ಹೊಸಕಿ ಹಾಕಿದಮೇಲೆ ಶೂರ ನಾಯಕಿಯೆನಿಸಿಕೊಂಡರು.

ನುರಿತ ಆಡಳಿತಗಾರ್ತಿಯಾಗಿದ್ದ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ, ತಮ್ಮ ವೈಯಕ್ತಿಕ ನಿಧಿಯನ್ನು ರಾಜ್ಯದ ನಿಧಿಯಿಂದ ಬೇರ್ಪಡಿಸಿ ಇಡುತ್ತಿದ್ದರು. ಅವರು ತೆರಿಗೆಯನ್ನು ಸಮರ್ಥವಾಗಿ ಸಂಗ್ರಹಿಸುತ್ತಿದ್ದು, ಖಜಾನೆಯಿಂದ ಮತ್ತು ಯುದ್ಧದ ಲೂಟಿಯಿಂದ ಪೇಶ್ವೆಗಳ ಹಂಚಿಕೆಯನ್ನು ವ್ಯವಹಾರಕ್ಕೆ ತಕ್ಕಂತೆ ವಿಭಾಗಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಅವರ ನ್ಯಾಯ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ನಿಷ್ಪಕ್ಷಪಾತವಾಗಿದ್ದು ,ಭಾವನಾತ್ಮಕ ಅಂಶಗಳನ್ನೂ ಪರಿಗಣಿಸಿ ತ್ವರಿತ ಗತಿಯಲ್ಲಿ ತೀರ್ಪುಗಳನ್ನು ಕೊಡುತ್ತಿದ್ದಿತು. ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಬಹಳ ಪ್ರಾಯೋಗಿಕವಾಗಿತ್ತು ಮತ್ತು ಪಂಚಾಯತ್‌ಗಳಂತಹ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿಂದ ದೊರೆಯುತ್ತಿದ್ದ ತ್ವರಿತ ನ್ಯಾಯಕ್ಕೆ ಗೌರವ ನೀಡುತ್ತಿತ್ತು. ದಾನಶೀಲ ಗುಣಗಳಿಂದ ಖ್ಯಾತರಾಗಿದ್ದ ಅವರು, ಲೋಕ ಕಲ್ಯಾಣಕ್ಕಾಗಿ ತಮ್ಮ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಸಂಪತ್ತಿನಿಂದ ವ್ಯಯಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಭಾರತದ ಪ್ರಮುಖ ತೀರ್ಥಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ನಾವು ಅವರ ದೇಣಿಗೆಯನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯ ಬಗ್ಗೆ 19ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಬಾಂಬೆ ಪ್ರಾಂತ್ಯದ ಗವರ್ನರ್ ಆಗಿದ್ದ ಸರ್ ಜಾನ್ ಮ್ಯಾಲ್ಕಮ್ ಅವರು ಹೀಗೆ ಬರೆದಿದ್ದಾರೆ.”ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯ ಅಸಾಧಾರಣ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವು, ಅವರಿಗೆ ಪ್ರಜೆಗಳ ಹಾಗೂ ನಾನಾ ಫಡನವೀಸ್‌ನೂ ಸೇರಿ, ಇತರ ಮರಾಠಾ ಒಕ್ಕೂಟಗಳ ಗೌರವವನ್ನು ಪಡೆಯುವಂತೆ ಮಾಡಿತು. ಮಾಲ್ವಾ ಜನರಲ್ಲಿ ಆಕೆಯ ಹೆಸರು ಪವಿತ್ರವಾಗಿದೆ, ಮತ್ತು ಅವರನ್ನು ದೇವಿಯ ಅವತಾರವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತಾರೆ. ಸಮಚಿತ್ತದಿಂದ ನೋಡಿದರೂ ಸಹ, ಅವರು ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲೇ ಅತ್ಯಂತ ಶುದ್ಧ ಹಾಗೂ ಆದರ್ಶ ನಾಯಕರಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬರಾಗಿದ್ದರು ಎಂಬುದು ಖಚಿತವಾಗಿದೆ.”

ಮರಾಠರು ಮತ್ತು ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮದ, ಅದರ ಅಂಗ ಸಂಸ್ಥೆಗಳ ಹಾಗೂ ಅದರ ಸರ್ವತೋಮುಖ ಪುನರುಜ್ಜೀವನಕ್ಕೆ ಶ್ರಮಿಸಿದರು. ಅದರಲ್ಲೂ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯವರು ತೀರ್ಥಕ್ಷೇತ್ರಗಳ ಪುನರುಜ್ಜೀವನಕ್ಕೆ ಇತ್ತ ಕೊಡುಗೆ ಅಪಾರವಾದುದು. ಸುಮಾರು ಏಳು ಶತಮಾನಗಳ ವಿದೇಶಿಗಳ ಪಾಶವೀ ಆಕ್ರಮಣವು ಭಾರತದಲ್ಲಿನ ಅನೇಕ ತೀರ್ಥಕ್ಷೇತ್ರಗಳನ್ನು ನಾಶಮಾಡಿತ್ತು. ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ದಾನಧರ್ಮಗಳ ಮೂಲಕ ಅನೇಕ ದೇವಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಿ, ತೀರ್ಥಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿನ ಘಟ್ಟಗಳನ್ನು ಮರು ನಿರ್ಮಾಣ ಮಾಡಿ, ಯಾತ್ರಿಕರಿಗೆ ತಂಗಲು ಧರ್ಮಶಾಲೆಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿ, ಶುದ್ಧ ನೀರಿನ ಸೌಲಭ್ಯಗಳಿಗೆ ಆದ್ಯತೆ ಕೊಟ್ಟು ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸಿದರು.ಮಲ್ಹಾರ್ ರಾವ್ ಅವರು ಜೀವಿತವಿರುವಾಗಲೇ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಅನೇಕ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆಗಳನ್ನು ನಡೆಸಿದ್ದರು. ಜನರು ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆ ಕೈಗೊಂಡಾಗ ಅನುಭವಿಸುವ ತೊಂದರೆಗಳ ಹಾಗೂ ಖರ್ಚುಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯವರಿಗೆ ಸ್ಪಷ್ಟ ಅರಿವಿದ್ದಿತು. ಆದ್ದರಿಂದಲೇ ಅವರು ತಮ್ಮ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ತೀರ್ಥಕ್ಷೇತ್ರಗಳ ಸುಧಾರಣೆಗಾಗಿ ವಿನಿಯೋಗಿಸುವ ನಿರ್ಧಾರ ತೆಗೆದುಕೊಂಡರು. ಭಾರತದ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಪ್ರಮುಖ ತೀರ್ಥಕ್ಷೇತ್ರವೂ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯ ಉದಾರತೆಯ ಚಿಹ್ನೆಯಾಗಿದೆ. ಕೇದಾರನಾಥ , ಬದರಿನಾಥ, ರಾಮೇಶ್ವರಂ, ಪಂಢರಾಪುರ, ಸೋಮನಾಥ ಮತ್ತು ಪುರಿಯಲ್ಲಿ ಅವರಿಂದ ನಿರ್ಮಿಸಲಾದ ಸೌಲಭ್ಯಗಳು ಇಂದಿಗೂ ಇವೆ. ಈ ಸೌಲಭ್ಯಗಳು ನಿರಂತರವಾಗಿ ಉತ್ತಮ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಉಳಿಯಲೆಂದು ಅವರು ಶಾಶ್ವತ ಆರ್ಥಿಕ ದತ್ತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳನ್ನೂ ಕಲ್ಪಿಸಿದರು. ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯವರ ದಾನಧರ್ಮದ ಬಗ್ಗೆ ಜನರಲ್ ಜಾನ್ ಮ್ಯಾಲ್ಕಮ್ ಅವರು ಹೀಗೆ ಬರೆದಿದ್ದಾರೆ: “ರಾಜಕಾರ್ಯದಿಂದ ವ್ಯಸ್ತವಲ್ಲದ ಸಮಯವನ್ನೆಲ್ಲಾ ಅವರು ಭಕ್ತಿಗೆ, ದಾನಗಳಿಗೆ ಮೀಸಲಿಟ್ಟಿದ್ದರು ಮತ್ತು ಅವರ ಧರ್ಮನಿಷ್ಠೆಯು ಲೋಕದ ಕರ್ತವ್ಯಗಳನ್ನು ನಿಭಾಯಿಸುವ ಶಕ್ತಿ ಹೊಂದಲು ಸಹಾಯಮಾಡಿತು.” ಭಾರತಕ್ಕೆ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವು ಬಂದ ನಂತರ, ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯವರು ತಮ್ಮ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಸಂಪತ್ತಿನಿಂದ ನಿರ್ಮಿಸಿದ್ದ ಆಸ್ತಿ ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಥೆಗಳ ನಿರ್ವಹಣೆಗೆ ಒಂದು ನ್ಯಾಸವನ್ನು(ಟ್ರಸ್ಟ್) ರಚಿಸಲಾಯಿತು. ಆದರೆ 2012ರಲ್ಲಿ ಇಂದೋರ್‌ನ ಲೋಕಸಭಾ ಸದಸ್ಯೆಯೂ ಆಗಿದ್ದ ಮಾಜಿ ಸ್ಪೀಕರ್ ಸುಮಿತ್ರಾ ಮಹಾಜನ್ ಅವರು, ಈ ನ್ಯಾಸವು ಅನಧಿಕೃತವಾಗಿ ಆಸ್ತಿಗಳನ್ನು ಮಾರಾಟ ಮಾಡುತ್ತಿದೆ ಎಂದು ದೂರು ಸಲ್ಲಿಸಿದರು. ಇದರ ಫಲವಾಗಿ, ಮಧ್ಯಪ್ರದೇಶ ಸರ್ಕಾರ, ನಂತರ ಹೈಕೋರ್ಟ್ ಹಾಗೂ ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್ ಗಳು, ಈ ಆಸ್ತಿಗಳನ್ನು ಅನಧಿಕೃತ ಮಾರಾಟದಿಂದ ರಕ್ಷಿಸಲು ಕ್ರಮ ಕೈಗೊಂಡವು.

ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಅವರ ಕೊಡುಗೆಗಳ ದಾಖಲೆಯು ಎಂಟು ಜ್ಯೋತಿರ್ಲಿಂಗಗಳಲ್ಲಿ ಲಭ್ಯವಿದೆ. ಇನ್ನೂ ನಾಲ್ಕು ಜ್ಯೋತಿರ್ಲಿಂಗಗಳಲ್ಲಿ ಹೋಳ್ಕರ್‌ ಮನೆತನದ ಕೊಡುಗೆಗಳ ಬಗ್ಗೆ ದಾಖಲೆಯಿದೆಯಾದರೂ ಯಾವ ಶಾಸಕನು ಅದನ್ನು ನೀಡಿದನು ಎಂಬ ಸ್ಪಷ್ಟತೆಯಿಲ್ಲ. ಈಗಲೂ ಸಹ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಅವರನ್ನು ನೆನೆದರೆ, ಕೈಯಲ್ಲಿ ಶಿವಲಿಂಗವಿರುವ ಸಾಧ್ವಿಯ ಚಿತ್ರಣವೇ ಕಣ್ಮುಂದೆ ಬರುತ್ತದೆ. ಅವರು ಆಯೋಧ್ಯೆ, ಮಥುರಾ, ದ್ವಾರಕಾ, ಹರಿದ್ವಾರ, ಕಾಶಿ (ಬನಾರಸ್), ಕಾಂಚಿ ಮತ್ತು ಉಜ್ಜಯಿನಿ ಎಂಬ ಏಳೂ ಮೋಕ್ಷ ಪುರಿಗಳಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಕೊಡುಗೆಗಳನ್ನು ನೀಡಿದ್ದಾರೆ. ಅವರ ಪುರಿ, ದ್ವಾರಕಾ, ರಾಮೇಶ್ವರಂ ಮತ್ತು ಬದರಿನಾಥ್ ಎಂಬ ಚಾರ್ ಧಾಮ್‌ಗಳಲ್ಲಿನ ಕೊಡುಗೆಯೂ ಬಹಳ ಹಿರಿದಾದದ್ದು. ಪ್ರತಿ ವರ್ಷವೂ 40 ದೇವಾಲಯಗಳಿಗೆ ಮಹಾಶಿವರಾತ್ರಿಯ ಲಿಂಗಾಭಿಷೇಕಕ್ಕೆ ಗಂಗೋತ್ರಿಯಿಂದ ಗಂಗಾಜಲವನ್ನು ಕಳುಹಿಸುವ ಶಾಶ್ವತ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿ ಮಾಡಿದ್ದರು. ಈ ದೇವಾಲಯಗಳ ಪಟ್ಟಿಯಲ್ಲಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ಲಿಂಗಗಳು, ಪಶುಪತಿನಾಥ, ಗೋಕರ್ಣ ಮತ್ತು ಪಂಢರಪುರ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳು ಸೇರಿವೆ. ಈ ಪರಂಪರೆಯನ್ನು ಇಂದಿಗೂ ಸಹ ಅಹಿಲ್ಯಾ ಬಾಯಿಯವರು ನೇಮಕ ಮಾಡಿದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ವಂಶಸ್ಥರು ನಿಷ್ಠೆಯಿಂದ ಅನೂಚಾನವಾಗಿ ನಡೆಸಿಕೊಂಡು ಬರುತ್ತಿದ್ದಾರೆ.