तामिळनाडू-केरळचा प्रदेश हे अलवारांचे मूळ स्थान. अलवारांमध्ये समाजाच्या सर्व स्तरांतील १२ संतांचा समावेश आहे. १२ पैकी संत आंदल या महिला होत्या. अलवार म्हणजे ‘मग्न.’ त्यांनी विष्णू आणि कृष्णाला आवाहन करण्यासाठी रचलेल्या भावनोत्कट काव्याने भारतातील इतर संतकवींना प्रेरणा दिली. एक उदाहरण पहा , “माझा आत्मा वेदनेने तळमळतो आहे, पण मी जगते की मरते याची त्याला पर्वाच नाही” (आंदल); “संध्याकाळ झाली आहे पण ही काळी, उदास संध्याकाळ नाही” (नम्माळवार).

हे छायाचित्र www.ramanuja.org वरून अंदलचे आहे.

लिंगायत हे वीरशैव (वीर शिवभक्त) संतांचे अनुयायी आहेत. वीरशैव संतांनी जाती, लिंग इत्यादी सर्व भेदांविरुद्ध आवाज उठविला. अक्का महादेवींनी आत्मसाक्षात्कारासाठी विवाहाला नकार दिला आणि समाजात राहणेही नाकारले. तेव्हा झालेल्या एका वीरशैव अनुभव मंडपामधे ती सहभागी झाली. तिथे तिचा संत अल्लाम्मा यांच्याशी संवाद झाला. हा संवाद म्हणजेच तिची ‘वचने’. अक्का महादेवींनी वस्त्रे त्यागली. स्वतःच्या भरघोस केशसंभारानेच अंग झाकले आणि शिवाला स्वतःचा पती मानले.

विकिमीडिया प्रतिमा कर्नाटकातील शिमोगा येथील उडतडी येथे स्थापित अक्का महादेवीची मूर्ती आहे.

लाल देद स्वतःला शैव योगिनी म्हणवत असे. तीने लिहिले आहे – “हे निळा कंठ असलेल्या देवा, ज्या सहा घटकांनी तू बनलेला आहेस, तेच माझ्यातही आहेत. पण तुझ्यापासून दुरावल्यानंतर माझ्या दु:खाला पारावार नाही”. तिचे वाख (वचने) आत्मचरित्रात्मक आहेत. ती आपल्याला सांगते की तिला तिच्या वडिलांनी शिक्षण दिले आणि एका ब्राह्मण कुटुंबात लग्न करून दिले. ते लग्न अयशस्वी ठरले. तिने घर सोडले व मुक्तसंचारी तपस्विनी बनली. लोक तिचे प्रवचन ऐकण्यासाठी आणि तिचे चमत्कार पाहण्यासाठी गर्दी करत. एका मुस्लिम वृत्तांतकाराने लिहून ठेवले आहे की ती जुन्या काळातील हिब्रू नबींप्रमाणे भान हरपून नाचत असे.

लाल देदची प्रतिमा historified.in वरून घेतली आहे. काश्मिरी महिलांनी घातलेला सामान्य केसांचा स्कार्फ आणि वेणी पहा.

श्री कालहस्ती ईश्वर म्हणजे शिव – श्री (कोळी), काल (सर्प) आणि हस्ती (हत्ती) या शिवाबद्दलच्या स्थानिक कथांमध्ये आढळणाऱ्या प्राण्यांचा स्वामी. दक्षिण भारतातील पंच महाभूतांना समर्पित असलेल्या पाच मंदिरांच्या गटात कालहस्तीला वायूचे प्रतीक मानतात. धुर्जटी (केसांच्या जटा असलेले) या नावावरून तो गायीच्या शेणाने केस माखणारा शैव तपस्वी असावा. हे साधू जात, कूळ त्यागतात आणि शिवाचा वंश असल्याचा दावा करतात. धुर्जटीची कविता राजदरबारात वापरली जाणाऱ्या अभिजात तेलुगुमध्ये लिहिली आहे. परंतु ती उत्कट भक्ती आणि ऐहिक जीवनाबद्दल अनास्थेने भरलेली आहे. त्याच्या जीवनाबद्दल फारशी माहिती नाही परंतु तो ​​तरुणपणी त्याने केलेल्या अतिरेकी, अविचारी कृत्यांवर खरमरीत टीका करतो. धुर्जती लिहितात, “झपाटलेपणाच्या वादळात हरवून, तारुण्य गेले. या गोल गोल फिरत राहणाऱ्या जगात मी आता राहू शकत नाही. हे कालहस्तीच्या देवा, मला मोक्ष दे.”

श्री कालहस्ती मंदिराची हवाई प्रतिमा कल्याण कुमार यांच्या फ्लिकरवरून घेतली आहे.

मध्वाचार्य यांनी द्वैत वेदान्ताचा प्रचार केला आणि ते कर्नाटकातील उडुपीशी संबंधित आहेत. वारकरी म्हणजे भक्ताची अथक वाट पाहणाऱ्या विठ्ठलाचे दर्शन घेण्यासाठी पंढरपूरची यात्रा करणारे भक्त. वारकरी परंपरेची सुरुवात ज्ञानदेवांपासून (१२७५-९६) झाली. त्यांनी गीतेवरील प्रसिद्ध संस्कृत भाष्य – ज्ञानेश्वरी लिहिली. त्यांच्या पालकांनी तत्कालीन परंपरा मोडल्या आणि त्यामुळे त्यांच्या कुटुंबावर सामाजिक बहिष्कार घातला गेला होता. १३ व्या आणि १८ व्या शतकाच्या दरम्यान वारकरी संतांची एक मोठी परंपरा त्यांच्यानंतर निर्माण झाली – मुक्ताबाई, नामदेव, जनाबाई, एकनाथ आणि तुकाराम. ज्ञानदेवांप्रमाणेच हे सर्वजण समाजसुधारक, साहित्यिक दिग्गज आणि आध्यात्मिक नायक होते. त्यात महिला आणि कनिष्ठ जातींचे लोक होते. त्यांनी भेदभाव न करता सर्वांची सेवा केली. त्यांनी मराठीत लिहिले आणि देवाप्रती त्यांची भक्ती एकरूप होणारी आणि तात्विक गाभा असणारी होती. जनाबाईंनी लिहिले, “देव खाते देव पिते, देवावरी मी निजते||
देव देते देव घेते, देवासवे व्यवहारिते||
देव येथे देव तेथे, देवाविणें नाहीं रिते||
जनी म्हणे विठाबाई, भरुनि उरलें अंतरबाही||”

विकिमीडियामधील वार्षिक पंढरपूर वारीचे छायाचित्र उदयकुमार पीआर यांनी लिहिलेले आहे.

१६ व्या शतकात, आधुनिक अहमदाबादमध्ये तत्कालीन विचारांनुसार खालच्या जातींमध्ये जन्मलेल्या दोन भक्तीमार्गी संतांनी मोठा प्रभाव पाडला. दादू दयाल यांनी ब्रज भाषेत लिहिले आणि ते राजस्थानमध्ये प्रसिद्धी पावले. तिथे दादूपंथी समाज आजही आहे. अखा भगत गुजरातमध्ये लोकप्रिय आहे आणि अहमदाबादमध्ये तो जिथे राहिला ती जागा अखा नो ऑर्डो (अखाची खोली) म्हणून नीट जतन केली आहे . जवाहिऱ्यांच्या कुटुंबात जन्मलेल्या अखोची प्रतिमा, मोठी कर्णभूषणे घालणारी आणि करारी पगडीधारी व्यक्ती अशी दाखविली आहे. छप्पा (छ – गुजराती ६ वरून) नावाच्या त्याच्या सहा ओळींच्या कविता त्याचे वर्तनाशी सुसंगत; जाति , धार्मिक ढोंगीपणा आणि गरिबांना वगळणाऱ्या विधींवर कठोर प्रहार करणाऱ्या आहेत. एक उदाहरण म्हणून ही कविता पहा – “हरिशी त्याची ओळख – शून्य, पण लबाड्या करून मिळविलेल्या लाल रंगाच्या वस्त्रात, गुरू बनून तो सजून बसला आहे.

विकिमीडियावरील ही प्रतिमा अहमदाबादमधील अखा भगत यांच्या पुतळ्याची आहे.

सूरदास (१५वी – १६वी इ.स.) यांच्या कविता आणि त्यांच्या समकालीन मीराबाई यांच्या कविता आजही संगीत मैफिलींमध्ये शास्त्रीय गायक आवडीने गातात. त्यांचे काम सूरसागर या नावाने संग्रहित आणि जतन केलेले आहे. रामचरितमानस लिहिलेल्या तुलसीदास यांच्याइतकेच महत्व सूरदासांना उत्तर भारतात आहे. त्यांचेविषयी इतका आदर आहे की उत्तरेत अंधांना आदराने सूरदास म्हणून संबोधले जाते. त्यांची पराकोटीची भक्ती दाखविणारी एक ओळ पहा – “त्या श्याम वर्णी कृष्णाच्या वियोगाने व्याकुळ गोपिकेची स्थिती, नागिणीच्या विषदंशामुळे तडफडणाऱ्या आणि पीडेमुळे गडाबडा लोटणाऱ्या व्यक्ती सारखी झाली आहे – जी हळू-हळू आपल्या जीवनाच्या अंताकडे प्रयाण करीत आहे”.

हे चित्र १९५२ मध्ये इंडिया पोस्टने सूरदासच्या सन्मानार्थ जारी केलेल्या टपाल तिकिटेचे आहे.

२०२२ मध्ये पंजाबमधील एका निवडणूक प्रचारात पंतप्रधान मोदींनी सांगितले, “ऐसा चाहूं राज मैं, मिले सबन को अन्न, छोट-बडो सब सम बसे , रविदास रहे प्रसन्न”. १५ व्या शतकात वाराणसी येथे जन्मलेले रविदास (काही ठिकाणी रैदास असा देखील उल्लेख आहे), हे सर्वात प्रभावशाली भक्तीमार्गावरील संतांपैकी एक आहेत. ते सध्या दलितांसाठीचे आदर्श आहेत. त्यांच्या मूर्ती अनेक मंदिरांमध्ये स्थापलेल्या आहेत. त्यांच्या ४० श्लोकांना शिखांच्या गुरु ग्रंथ साहिबमध्ये स्थान दिले आहे. एक पुरावा नसलेली आख्यायिका अशी आहे की ते दुसऱ्या एक भक्तीमार्गावरील संत मीराबाई (या बहुतेकांना माहीत असलेल्या कृष्णभक्त मीराबाई नव्हेत) यांचे गुरु होते. मीराबाई ही चित्तोडच्या अतिप्रतिष्ठित हिंदू राजघराण्यात लग्न होऊन आलेली एक राजकुमारी होती. तीला वैधव्य आले होते. घरादाराचा त्याग करुन ती भक्तीमार्गातील अधिकारी व्यक्ती झाली होती. कदाचित ती तिच्या प्रवासात रविदासांना भेटली असावी. कदाचित उच्चभ्रू राजकन्या आणि तिचा अस्पृश्य गुरू अश्या या आख्यायिकेतून “भक्तीमध्ये सामाजिक भेदाला स्थान नाही” हा संदेश द्यायचा असावा.
स्रोत:
https://timesofindia.indiatimes.com/India/when-pm-modi-quoted-sant-ravidas-to-counter-rahul-gandhis- king-barb/articleshow/89634558.cms.

विकिमीडियाची ही प्रतिमा १८०० मधील पहाडी चित्र आहे ज्यामध्ये भगत रविदास चांभाराचे काम करत असल्याचे दाखवले आहे..

बैराम खान हा हुमाँयूच्या मृत्यूनंतर अकबराचा काका, ट्यूटर आणि प्रशासक होता. अब्दुर रहीम खान-ए-खानन (१५५६-१६२७) हा बैराम खानचा मुलगा होता. हा रहीम खान अकबरासोबत त्याच्या लष्करी मोहिमेवर जात असे. यातील सर्वात महत्वाची होती ती गुजरातमधील मोहीम. तो पुढे “मीर अर्द” देखील बनला. या हुद्यावर असताना सम्राटाला उद्देशून केलेले हजारो अर्ज त्याने प्रथम ऐकले. त्याची सर्वात महत्त्वाची ओळख म्हणजे रहीमदास. हा तोच जो आपल्यापैकी बहुतेकांना शालेय हिंदी पाठ्यपुस्तकांमध्ये सूर, तुलसी आणि कबीर या मध्ययुगीन, प्रसिद्ध कवीत्रयीच्या जोडीने भेटला आहे. तो जीवन कसे जगायचे याबद्दलच्या नुस्खा (पद्धती)साठी ओळखला जातो. उदाहरणार्थ, ‘रहिमन धागा प्रेम का, मत तोडो चटकाये, टूटे से फिर ना जुडे, जुडे गांठ पर जाये’ [कृपया नात्यातील प्रेमाचा धागा झटकन तोडू नका, तुटल्यानंतर दुरुस्त केले तरी, गाठ राहतेच]. इतर प्रसिद्ध मुस्लिम भक्तीमार्गावरील संतही होते – रसखान जे त्यांच्या कृष्णभक्तीसाठी ओळखले जातात आणि अब्दुल रहीम ज्यांनी पंजाबीमध्ये लिहिले आहे.
https://scroll.in/article/814998/meet-abdur-rahim-khan-e-khanan-who-was-also-the-bhakta-poet-rahim-das.

विकिमीडियामधील एका मध्ययुगीन चित्राच्या प्रतिमेत एका तरुण रहीमला त्याच्या वडिलांच्या हत्येनंतर अकबराकडे सोपवण्यात आले आहे.

बाउल हा बंगाली शब्द संस्कृत ‘वातुला’ – वारं प्यालेला वेडा – या शब्दापासून आला आहे. त्यांचे वेडेपण सामाजिक आहे, नागरी आणि धार्मिक परंपरांचा पूर्णपणे अवमान करणारे आहे. बाउल, एखाद्या गुरूबरोबर छोट्या समुदायात राहतात आणि त्यातील बहुतेक जण हे कष्टकरी जातींमधून येतात. अध्यात्म, प्रेम आणि जीवनाचा आनंद लुटणे ह्यावर त्यांचा विश्वास आहे. बाउल गायक स्वतःचीच कोड्यांसारखी गाणी रचतात ज्यांचे शब्द काळजीपूर्वक ऐकावे लागतात, तर कोडे सुटते. रस्त्यावरील गायन हे उपजीविका मिळविण्यासाठी कालांतराने आले असावे असे वाटते ,परंतु त्यामुळेच त्यांना प्रसिद्धी मिळाली आहे. अमर्त्य सेन यांचे आजोबा क्षिती मोहन सेन, ज्यांना बाऊलांच्याबाबतीत तज्ञ समजले जाते, त्यांनी बाऊलांविषयी लिहिले आहे – “ते म्हणतात की, हे धर्मग्रंथ प्राचीन काळच्या उत्सवांचे उरलेले अवशेष आहेत. आम्ही काय कुत्री आहोत का हे अवशेष चघळत बसायला? जर गरज पडली तर आम्ही नवीन बनवू,”. आहेत ना धडाडीचे विचार !

विकिमीडिया प्रतिमा कॉन्टॅक्ट बेस (प.बं.) द्वारे अपलोड केलेल्या बाउल मिरवणुकीचा २०२२ चा फोटो आहे.

विणकरांच्या मुस्लिम कुटुंबात वाढलेले, कबीर यांचा जन्म १३९८ मध्ये वाराणसी येथे झाला. त्यांनी प्रसिद्ध वैष्णव संत रामानंद यांचे शिष्यत्व मिळावे म्हणून प्रयत्न केले आणि त्यांचा अनुग्रह घेतला. त्यांनी रामाची भक्ती केली. उत्तर भारतात त्यांचे साधे ‘दोहे’ हे रोजच्या संभाषणात वापरले जातात. एका कपोलकल्पित कथेनुसार आपल्या मृत्युच्या वेळी उद्भवणाऱ्या नाट्यमय परिस्थितीची त्यांना आधीच कल्पना आली होती. त्यांनी एके ठिकाणी लिहिले आहे, “जेव्हा तुम्ही मरता तेव्हा तुम्ही तुमच्या शरीराचे काय करता? हिंदूंना दहन आवडते, तुर्कांना दफन. पण शेवटी, कोणत्याही मार्गे, दोघांनाही घर सोडावेच लागते. जसे मासेमार मासे पकडतो , मृत्यू पण कार्मिक जाळे पसरवितो. रामाशिवाय माणूस काय असतो? नंतर या घरातून त्या घराकडे गेल्यावर तुम्हाला पश्चात्ताप होईल.”

प्रतिमा १९५२ मध्ये इंडिया पोस्टने कबीरच्या सन्मानार्थ जारी केलेल्या तिकिटाची आहे.

1875 मध्ये, वैष्णव कवी भानुसिंह यांनी लिहिलेल्या कवितांची मालिका कलकत्त्याच्या साहित्यिक पटलावर अवतरली. ब्रजबुली या अप्रचलित बंगाली बोलीमध्ये लिहिलेली ही कविता लक्षवेधक होती. नंतर असे उघड झाले की हे टागोर कुटुंबातील एका तरुणाचे कार्य होते. हा तरुण त्याच्या सुधारणावादी झपाटलेपणासाठी प्रसिद्ध होता. या कविता पूर्व भारतातील उत्कट भक्ती परंपरेवर आधारित आहेत. ही परंपरा १२व्या शतकात जयदेवांच्या गीत-गोविंदने सुरू केली होती. त्यानंतर चैतन्य महाप्रभू आणि विद्यापती, चंडीदास, रामप्रसाद सेन आणि इतर अनेक कवी आले. १५व्या शतकापासून पुढे त्यांनी संस्कृत सोडून बंगाली भाषा वापरणे सुरू केले. पण टागोरांच्या कवितांमध्ये राग आणि बंड देखील आहे. उदाहरणार्थ, “चूपचाप असणाऱ्या या झाडांच्या फांद्यांखाली मी किती काळ वाट पाहत राहावे? त्याच्या बासरीतून मला पुकारणारे स्वर कधी येतील.”

विकिमीडियाची प्रतिमा भुवनेश्वरमधील ओडिशा राज्य संग्रहालयात जयदेवाच्या गीत-गोविंदच्या मूळ ताडपत्री हस्तलिखिताची आहे.