അയോധ്യ, മധുര, ഹരിദ്വാര്, ദ്വാരക, വാരാണസി, കാഞ്ചീപുരം, ഉജ്ജയിന് എന്നിവയാണ് സപ്തപുരികൽ (മോക്ഷം നൽകുന്ന ഏഴ് സ്ഥലങ്ങൽ). പുരി അതിൽ ഒന്നല്ല. എന്നാൽ പുരി വളരെ പുരാതനമായ ഒരു നഗരമാണ്. അതുകൊണ്ടാണ് നഗരം എന്ന് അർഥം വരുന്ന ‘പുർ’ എന്ന് ഈ സ്ഥലം അറിയപ്പെടുന്നത്. മഹാഭാരതത്തില് പുരിയെക്കുറിച്ച് സൂചിപ്പിക്കുന്നുണ്ട്. റിഗ് വേദത്തിലും പരാമർഷിക്കുന്നുണ്ട് എന്ന വാദങ്ങളുണ്ടെങ്കിലും അതിൽ തർക്കങ്ങലുണ്ട്. AD ഏഴാം നൂറ്റാണ്ട് മുതൽ പുരിയെക്കുറിച്ച് പല പുരാണിക പരാമർശങ്ങളുണ്ട്.
ഭദ്രീനാഥ്, ദ്വാരക, രാമേശ്വരം എന്നിവ ഉൾപ്പെടുന്ന നാല് ധാമുകളിൽ ഒന്നാണ് പുരി. ഓരൊരു ദ്ദാമും ഓരോ യുഗം സൂച്ചിപ്പിക്കുന്നതാണ്. പുരി കലിയുഗം പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു എന്നാണു വിശ്വാസം. എല്ലാ ധാമിലും ആദി ശങ്കരാ മഠങ്ങൾ സ്ഥാപിച്ചിട്ടുണ്ട്.
പുരി ഒരു ശക്തിപീഡം കൂടിയാണ്. പുരി ജഗന്നാഥ ക്ഷേത്രത്തിനുള്ളിൽ വിമല ദേവിയുടെയും ക്ഷേത്രമുണ്ട്. അത് ക്ഷേത്രത്തിന്റെ താന്ത്രിക ചരിത്രത്തിന്റെ ഭാഗമാണെന്ന് കരുതപ്പെടുന്നു. ഇത് വൈഷ്ണവ ക്ഷേത്രം ആണെങ്കിലും ദൂരഗാ പൂജ സമയത്ത് വിമല ദേവിക്ക് ആടുബലി പതിവാണ്.
പുരി ഒരു ശൈവ ക്ഷേത്രം കൂടിയാണ്, പക്ഷേ ജ്യോതിർലിംഗമല്ല. ജഗന്നാഥ ക്ഷേത്രത്തിൽ നിന്നും ഏകദേശം രണ്ട് കിലോമീറ്റർ ദൂരത്തിലുള്ള ലോക്നാഥ് ക്ഷേത്രം പ്രസിദ്ധമാണ്. അവിടത്തെ ശിവ ലിംഗം വെള്ളത്തിൻ അടിയിലാണ്. വർഷത്തിലൊരിക്കൽ ശിവരാത്രിക്ക് ഭക്തർക്ക് ദര്ശനം ലഭിക്കുന്നതിനായി വെള്ളം വറ്റിക്കും.
1868 ൽ വില്യം ഹെന്രി കോർണിഷ് എടുത്ത പുരി ജഗന്നാഥ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ ചിത്രം.

ജെ എച്ച് ദവെ, ഇമ്മൊർട്ടൽ ഇന്ത്യ, 1957.

ഏകദേശം 665 അടി x 640 അടി വരുന്ന ഈ സമുച്ചയത്തിൽ പല ദേവതകൽക്കയി നൂറ്റി ഇരുപതോളം ക്ഷേത്രങ്ങലാണ് ഉള്ളത്. ഇതിന് രണ്ട് സെറ്റ് മതിലുകളുണ്ട്. സാധാരണ ജനവിശ്വാസം ഗർഭഗൃഹത്തിൽ മൂന്ന് ദേവതകൾ ഉണ്ടെന്നാണ്. വാസ്തവത്തിൽ നാല് ദേവതകളുണ്ട്. രൂപമില്ല എന്ന് കരുതുന്ന സുദര്ശന ചക്രമാണ് ദണ്ഡത്തിൻടെ രൂപത്തിൽ കുടികൊള്ളുന്ന നാലാമത്തെ ദേവത. ലക്ഷ്മി, വിമല, നരസിംഹ, പാതാലേശ്വര, സൂര്യ നാരായണ, സത്യ നാരായണ, ഭുബനേശ്വരി തുടങ്ങി പല ദേവതകലക്കും ക്ഷേത്രങ്ങളുണ്ട്.
ചിത്രത്തിൽ ജഗന്നാഥ ധാം,ഫേസ്ബുക പങ്കുവെച്ച പുരി ക്ഷേത്ര സമുച്ചയത്തിന്റെ ആകാശ കാഴ്ച.

മനോ മോഹൻ ഗാൻഗുലി, ഒറീസ്സ ആണ്ട് ഹെർ രിമെയ്ൻസ്: എൻഷിയെന്റ ആണ്ട് മിടീവൽ, 1912

ജഗന്നാഥ ക്ഷേത്രം വളരെ പ്രസിദ്ധമായ ഒരു തീർത്ഥയാത്രയായിരുന്നു. അവിടേക്ക് ധാരാളം രാജാക്കന്മാർ ധനസഹായം നൽകുമായിരുന്നു. അതുകൊണ്ട് അവിടെ കൊള്ളായടിക്കാൻ പലരും വന്നു. 18 ആക്രമണങ്ങളുടെ രേഖകളുണ്ട്. മദള പഞ്ചി എന്നത് 11ആം നൂറ്റാണ്ട് മുതൽ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ അകത്ത് സൂക്ഷിച്ചിട്ടുള്ള ഒരു ചരിത്രലേഖനമാണ്. ക്ഷേത്രത്തിന്റെ ചരിത്രത്തെക്കുറിച്ചുള്ള വിവരങ്ങളുടെ വിലപ്പെട്ട ഉറവിടമാണിത്. പുരിയിലെ ആദ്യ ആക്രമണകാരിയായി രാഷ്ട്രകൂട രാജാവായ രക്തവാഹുവിനെ അതിൽ പരാമർശിക്കുന്നു. അന്ന് ഗോപാലിയിലേക്ക് കൊണ്ടുപോയ വിഗ്രഹങ്ങളെ തിരിച്ച് കിട്ടുന്നത് 146 വർശങ്ങള്ക്ക് ശേഷമായിരുന്നു. ബംഗാൽ സുൽത്താൻമാരുടെ ആക്രമണങ്ങൾ 14ആം നൂറ്റാണ്ട് മുത്തൽ ആരംഭിച്ചു. AD 1360യിൽ ഫെറോസ് ഷാഹ് തുഗ്ലക് പുരി ആക്രമിച്ചു എന്നാണ് വിശ്വാസം. ഏറ്റവും നാശഹേതുകമായ ആക്രമണങ്ങൾ നടത്തിയത് കലാപഹദ് എന്ന അഫ്ഘാനായിരുന്നു. ബംഗാളിലെ സുൽത്താൻ കാരനിയുടെ സൈന്യാധിപനായിരുന്നു അദ്ദേഹം. അദ്ദേഹം പുരിയെ നശിപ്പിച്ചു, ക്ഷേത്രം കൊള്ളയടിച്ചു, ദേവതകൾക്ക് തീയിട്ടു, പകുതി കത്തിയ ദേവതകളെ കടലിലേക്ക് എറിഞ്ഞു. മുസ്ലീം സുബേദാർമാരുടെ കീഴിൽ സേവനമനുഷ്ഠിച്ചിരുന്ന ഹിന്ദു ജാഗിർദാർമാരും (ഉദാ: കേശോദസ്മരു, തോഡർ മാളിന്റെ മകൻ കല്യാൺ മല്ല) പുരി ക്ഷേത്രം കൊള്ളയടിച്ചു, അവരുടെ സമ്പത്തിനും അവരുടെ സുബേദാർമാരെ ആകർഷിക്കുന്നതിനും വേണ്ടി.
പുരിയിലെ ജനങ്ങൾ ആക്രമണ സമയങ്ങളിൽ എല്ലാം ദേവതകളെ ചിൽക പോലെ പലയിടങ്ങളിൽ ഒളിപ്പിക്കുമായിരുന്നു. ദേവന്മാരുടെ ബ്രഹ്മാവ് എല്ലായ്പ്പോഴും കേടുകൂടാതെയിരുന്നുവെന്നും പുതിയ ദേവതകൾക്ക് കൈമാറിയെന്നും ഭക്തർ വിശ്വസിക്കുന്നു. അയോദ്ധ്യയിലും, മഥുരയിലും, കാശിയിലും സംഭവിച്ച പോലെ ക്ഷേത്രം പൂർണമായും നശിപ്പിക്കപ്പെട്ടില്ല. എന്നാൽ ശില്പങ്ങൾക്ക് നാശനഷ്ടം സംഭവിച്ചിട്ടുണ്ട്. മറാത്തന്മാർ ആ പ്രദേശം കീഴടക്കിയ ശേഷം പുരിയിൽ ആക്രമങ്ങളോ നാശനഷ്ടങ്ങളോ സംഭവിച്ചിട്ടില്ല.

എഞ്ചിനീയർ ഹൂ, ട്വിറ്റർ സൃഷ്‌ടിച്ച AI പ്രതിനിധാനമാണ് ചിത്രം – അഫ്ഗാനികളെ പരാജയപ്പെടുത്തിയതിന് ശേഷം പുരിയിലെ രാജ മാൻ സിംഗിൻ്റെ.

അഭിമന്യു ദശ്, ഒറീസ്സ റിവ്യു.

ജഗന്നാഥ് ക്ഷേത്രത്തിന്റെ കിഴക്കേ വാതിലിന്റെ മുന്നിൽ ഒറ്റ ക്ലോറൈറ്റ് കല്ലിൽ നിർമ്മിച്ച്ചെടുത്ത 25 അടിയോളം പൊക്കം വരുന്ന മനോഹരമായ ഒരു തൂൺ സ്ഥാപിച്ചിട്ടുണ്ട്. അതിമനോഹരമായ ഒരു പീഠത്തിലാണ് ഈ സ്തംഭം. സ്തംഭത്തിന്റെ മുകളിൽ അരുണന്റെ (സൂര്യന്റെ തേരാളി) ഒരു മൂർത്തിയുണ്ട്.
യാഥാർത്തിൽ കൊണാർക് ക്ഷേത്രത്തിൽ ഉണ്ടായിരുന്ന ഈ തൂണ് 18ആം നൂറ്റാണ്ടിൽ പുരിയിലേക്ക് എത്തിച്ചത് മറാത്ത ഗുരു , ബാബ ബ്രഹ്മചാരിയായിരുന്നു. ഒറീസ്സയിലെ മറാത്ത ഭരണം പുരിക്ക് ഒരുപാട് ഗുണപ്രദമായിരുന്നു. ബംഗാൾ സുൽത്താന്മാര് വാങ്ങിച്ച തീർത്ഥാടന നികുതി മറാത്തന്മാർ കുറച്ചു. വർഷത്തിൽ ഏകദേശം 27,000 രൂപയോളം വാടക ലഭിക്കുന്ന സതായിസ് ഹസാരി മഹൽ അവർ ക്ഷേത്രത്തിന് കൊടുത്തു.

1877ൽ ലൂയിസ് രൗസ്സലേറ് വരച്ച, അരുൺ സ്തംഭ ഉൾപ്പെടുന്ന പുരി ക്ഷേത്രത്തിന്റെ, ചിത്രം.

ചിന്താമോണി ആചാര്യ, പുരി, 1949

അകത്തെ മുറ്റത്തിന്റെ കവാടത്തിന് തൊട്ട് മുമ്പേ വടക്കേ ഭാഗത്ത് അനന്ദബസാർ എന്നൊരു അങ്ങാടിയുണ്ട്. അരിയും പരിപ്പും പച്ചക്കറിയും മധുരപലഹാരങ്ങളും ഉൾപ്പെടുന്ന ജഗന്നാഥ് ക്ഷേത്രത്തിലെ മഹാപ്രസാദം ഇവിടെയാണ് വിൽകുന്നത്. ദര്ശനം ലഭിച്ച ഭക്തർ അനന്ദബസാറിൽ നിന്ന് മഹപ്രസാദം വാങ്ങിയിട്ടാണ് തിരിച്ച് ഇറങ്ങുന്നത്.
ക്ഷേത്ര പാചകശാലയിൽ മഹാപ്രസാദം തയ്യാറാക്കുന്നത് ലക്ഷ്മി ദേവി പര്യവേക്ഷണം ചെയ്യുമെന്നാണ് വിശ്വാസം. ദേവതകൾക്കാണ് ആദ്യം പ്രസാദം നിവേദിക്കുന്നത്. ക്ഷേത്ര സമുച്ചയത്തിൽ തന്നെ സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന വിമല ദേവിയുടെ ക്ഷേത്രത്തിൽ കൂടി നിവേദിച്ച ശേഷമാണ് പ്രസാദം മഹാപ്രസാദമായി കണക്കാക്കുന്നത്.
ജഗന്നാഥ് ധാം ഫെസ്ബുക്കിൽ, പങ്കുവെച്ച പുരി ക്ഷേത്രത്തിന്റെ ചിത്രം.

ചിന്താമോണി ആചാര്യ, പുരി, 1949

ദേവന്മാർക്ക് നൽകുന്ന വിപുലമായ സ്നാനത്തിൽ നിന്ന് അവർ സുഖം പ്രാപിക്കുന്നു. ഈ വര്ഷം ജൂണ് 11ഇൻ ആയിരുന്നു സ്നാന യാത്ര. രഥ യാത്രയ്ക്ക് 15 അല്ലെങ്കിൽ 16 ദിവസം മുമ്പേ നടക്കുന്ന സ്നാനയാത്രയിൽ മൂര്ത്തികളെ ക്ഷേത്ര കിണറ്റിലിന്ന് 108 കുടം വെള്ളമെടുത്ത് കുളിപ്പിക്കും. തണുത്ത വെള്ളാമായതിനാൽ ദേവതകള്ക്ക് രോഗബാധ സംഭവിക്കും എന്നാണ് വിശ്വാസം. അവരെ ക്ഷേത്രത്തിനകത്ത് ഭദ്രമായി വെച്ച് എണ്ണയും മരക്കറയും തേച്ച് പരിപാലിക്കും. മൂര്ത്തികളെ ചായം തേക്കുന്നതും ഈ സമയത്താണ്. ഈ 15 ദിവസ ദര്ശനം സാധ്യമല്ല. രത യാത്രയുടെ തലേദിവസം ദേവതകൽ രോഗമുക്തരായത്തിനു ശേഷമാണ് നേത്രോൽസവം (മൂര്ത്തികളുടെ കണ്ണ് തുറക്കുന്ന ചടങ്ങ്) നടത്തുന്നത്. അതിനുശേഷം ദര്ശനം വീണ്ടും ആരംഭിക്കും. അനാബസാർ സമയത്ത് ദേവതകളുടെ പട്ടചിത്രങ്ങളാണ് ക്ഷേത്രത്തിൽ പൂജിക്കുന്നത്.
ദേവതകളുടെ സ്നാനം, സുദർശൻ പട്നായിക് ഒരുക്കിയ മണൽ കല.

കെ സി മിശ്ര, ദി കൽറ്റ് ഓഫ് ജഗന്നാഥ, 1971

പുതിയ വിഗ്രഹങ്ങൾ പണിയുന്ന ചടങ്ങാണ് നാഭകളേബര. ജഗന്നാഥന്റെയും ബാലഭദ്രന്റെയും സുഭദ്രയുടെയും സുദര്ശനത്തിന്റെയും വിഗ്രഹങ്ങൾ വേപ്പ് മരത്തിൽ നിന്ന് നിർമ്മിക്കുന്നതിനാൽ ഇടയ്ക്കിടയ്ക്ക് അവ പുനർനിർമ്മിക്കണം. ആഷാട മാസത്തിൽ രണ്ട് പൂർണ്ണ ചന്ദ്രന്മാർ വരുന്ന വർഷത്തിലാണ് നാഭകളേബര എന്ന ചടങ്ങ് നടത്തുന്നത്. 8 മുതല് 19 വർഷത്തിൽ ഒരിക്കലാണ് ഇത് സംഭവിക്കുന്നത്. അവസാനമായി ചടങ്ങ് നടന്നത് 2015ലാണ്.
വ്യാപകമായ തിരച്ചിലിനുശേഷം നിരവധി നിബന്ധനകൾ പാലിക്കുന്ന ഒരു മരം തിരഞ്ഞെടക്കും. അതിനുശേഷം പൊതുജനം കാണാത്ത സ്വകാര്യമായ ഒരു ചടങ്ങിൽ പുതിയ വിഗ്രഹങ്ങൾ കൊത്തിയെടുക്കും. ആദ്യത്തെ ദേവതകളുടെ കൂട്ടത്തിൽ നിന്ന് ബ്രഹ്മാവിനെ എടുത്ത് പുതുതായി നിർമ്മിച്ച ദേവതകളുടെ കൂടെ വെക്കും. ബ്രഹ്മാവിനെ ദർശിക്കാൻ പാടില്ല എന്നുള്ളതിനാൽ കണ്ണ് കെട്ടിയ പൂജാരികളാണ് ഇത് ചെയ്യുന്നത്. പുതിയ വിഗ്രഹങ്ങള്ക്ക് ചായം തേച്ച ശേഷം രഥ യാത്രയ്ക്ക് കൊണ്ടുപോകും. ശേഷം പഴയ വിഗ്രഹങ്ങൾ കുഴിച്ചുമൂടൂം.
സുദർശൻ പട്നായികിന്റെ നാഭകളേബര പ്രദർശിപ്പിക്കുന്ന മണൽ കല.

കെ സി മിശ്ര, ദി കൽറ്റ് ഓഫ് ജഗന്നാഥ, 1971

എല്ലാ വർഷവും പുതിയ രഥങ്ങൾ ഉണ്ടാക്കും. അക്ഷയതൃതീയ ദിനത്തിലാണ് പുതിയ രഥങ്ങളുടെ നിർമ്മാണം ആരംഭിക്കുന്നത്. ഓരോ രഥതിനും പേരുണ്ട്. നന്ദിഘോസ എന്നത് ജഗന്നാഥന്റെ രഥമാണ്. താളദ്വജ ബാലഭദ്രന്റെയും ദർപ്പദലന സുഭദ്രയുടെയും രഥങ്ങളാണ്. യാത്രയ്ക്ക് ശേഷം രഥങ്ങളുടെ ചക്രങ്ങൾ ലേലം ചെയ്യുകയാണ് പതിവ്. പല ഹോട്ടെലുകളും അവ വാങ്ങിച്ച് പ്രദര്ശനത്തിന് വെക്കും. രഥത്തിന്റെ അവശേഷിക്കുന്ന മരം ക്ഷേത്ര അടുക്കളയിൽ ഭോഗ് ഉണ്ടാക്കുന്നതിന് വിരകായി ഉപയോഗിക്കും.
അക്ഷയതൃതീയ ദിനത്തിൽ രഥം നിർമ്മിക്കുന്ന ചടങ്ങിന്റെ ആരംഭം കാണിക്കുന്ന സുദർശൻ പട്നായിക് ഒരുക്കിയ മണല് കല.

സൂര്യ സാരഥി റോയ്, സൻഗം ടാൽക്സ് ലെക്ചർ

രഥയാത്ര തുടങ്ങിയതിന്റെ ഒൻപതാം ദിവസം ദേവതകൾ ക്ഷേത്ര പരിസരത്ത് തിരിച്ചെത്തും. രഥയാത്രയിലെ മുന്നോട്ടുളള യാത്ര ഗുൺദിച്ച യാത്ര എന്നും തിരിച്ച് വരുന്ന യാത്ര ബഹുദ യാത്രയെന്നുമാണ് അറിയപ്പെടുന്നത്. തിരിച്ച് എത്തിയ ശേഷം ദേവതകൾ ഉടനെ ക്ഷേത്രത്തിൽ കയറില്ല. ബാലഭദ്രന്റെയും സുഭദ്രയുടെയും രഥങ്ങൾ സിൻഘദ്വാരത്തിനടൂത്ത് നിർത്തൂം. രഥം ശ്രീനഹരത്തിനടുത്ത് നിർത്തി ജഗന്നാഥൻ ലക്ഷ്മി ദേവിയെ കാണാൻ പോകും.
അടുത്ത ദിവസം വിഗ്രഹങ്ങൾക്ക് സ്വരണാഭരണങ്ങൾ അണിയിക്കുന്ന സുന ബേഷ എന്ന ചടങ്ങ് നടത്തും. അതിന്റെ അടുത്ത ദിവസം ദേവതകള്ക്ക് അധര പന നിവേദിക്കും. രഥയാത്ര തുടങ്ങിയതിന്റെ പന്ത്രണ്ടാം ദിവസം ദേവതകളെ ക്ഷേത്രത്തിലെ രത്നവേദിയിലേക്ക് കൊണ്ടുപോകും.
ഒഡീഷ ടൂറിസം പങ്കുവെച്ച രഥ യാത്രയുടെ ചിത്രം.

വാസുദേവ ഭഗവാൻ പറഞ്ഞതനുസരിച്ച് ക്ഷേത്രം പണിഞ്ഞ ഇന്ദ്രദ്യുമ്നന്റെ രാജ്ഞിയായിരുന്നു ഗുൻടീച്ച അഥവാ ഗുൺദിച്ച. പുരിയിലെ ദേവതകളുടെ കഥയിൽ റാണി ഗുൻടീച്ചയ്ക്ക ഒരു പങ്കുണ്ട്. വാസുദേവ ഭഗവാന്റെ നിർദ്ദേശ പ്രകാരം ഇന്ദ്രദ്യുമ്നൻ പുരി സമുദ്രത്തിൽ നിന്ന് ഒരു ധാരു (മരതടി) എടത്ത് അതിൽ നിന്ന് വിഗ്രഹങ്ങളെ കൊത്തിയെടുക്കാൻ ശ്രമിച്ചു. പല ആശാരിമാർ ശ്രമിച്ചെങ്കിലും ആ ധാരുവിൽ നിന്ന് വിഗ്രഹങ്ങൾ കൊത്തിയെടുക്കാൻ സാധിച്ചില്ല. 21 ദിവസം അലട്ടാതെയിരുന്നാൽ വിഗ്രഹങ്ങൾ നിർമ്മിച്ച് തരാം എന്ന് വിശ്വകർമ്മാവ് വാഗ്ദാനം ചെയ്തു. പണി നടക്കുന്ന മുറിയിൽ നിന്ന് ശബ്ദം ഒന്നും വരാത്തത് കൊണ്ട് ആശങ്കപ്പെട്ട രാജ്ഞിയുടെ നിർബന്ധ പ്രകാരം ഇന്ദ്രദ്യുമ്നൻ പതിനഞ്ചാം ദിവസം മുറി തുറന്നു. വാക്കു തെറ്റിച്ചത് കൊണ്ട് പാതി പണിഞ്ഞ വിഗ്രഹങ്ങൾ കൊടുത്ത് വിശ്വകർമാവ് പോയി. ഈ ശില്പങ്ങള്ക്ക് ചെവികളും കാലുകളും ഉണ്ടായിരുന്നില്ല. കൈകൾ അപ്പൂർണ്ണമായിരുന്നു. ഇന്ദ്രദ്യുംനന്റെ മുന്നിൽ പ്രത്യക്ഷപ്പെട്ട വാസുദേവൻ ഈ രൂപത്തിലാണ് താൻ പൂജിക്കപ്പെടാൻ ആഗ്രഹിക്കുന്നത് എന്ന് പറഞ്ഞ അദ്ദേഹത്തെ സമാധാനിപ്പിച്ചു.
ദേവതകള്ക്ക് ഒരു ആഴ്ച താമസിക്കുന്നതിനായി ഇന്ദ്രദ്യുംനൻ ഗുൻടീച്ച ക്ഷേത്രം പണിയിച്ചു. ഇത് റാണിക്ക് ദേവതകളുടെ ദര്ശനം ലഭിക്കാൻ അവസരമൊരുക്കി.
മറ്റ് സമയങ്ങളിൽ ഒഴിഞ്ഞ കിടക്കുന്ന ഗുൻടീച്ച ക്ഷേത്രം ജഗന്നാഥ ക്ഷേത്രത്തിലൽ നിന്ന് ഏകദേശം 3 കിലോമീറ്റർ ദൂരെയാണ്. ഗുൻടീച്ച ക്ഷേത്രത്തിന്റെ മുന്നിൽ നിലകുന്ന രഥങ്ങൾ കാണിക്കുന്ന സുദർശൻ പട്നായികിന്റെ മണൽ കല.

ചിന്താമോണി ആചാര്യ, പുരി, 1949

പണ്ടുകാലത്ത് ജഗന്നാഥ ക്ഷേത്രത്തിൽ നിന്ന് ഗുൻടീച്ച ക്ഷേത്രത്തിൽ പോകുന്ന വഴിയിൽ ഒരു നദി ഉണ്ടായിരുന്നു. അതിനാൽ നദിയുടെ ഇരുവശത്തും ഉപയോഗിക്കുന്നതിനായി രണ്ട് കൂട്ടം രഥങ്ങൾ പണിയുമായിരുന്നു. ദേവതകളെ നദിയുടെ മറുവശത്തേക്ക് വഞ്ചിയിൽ കൊണ്ടുപോകുമായിരുന്നു. അക്കാലത്ത് രഥ യാത്ര രണ്ടോ മൂന്നോ ദിവസം എടുക്കുമായിരുന്നു. എന്നാൽ ഇപ്പോൽ ഏതാനം മണികൂർ കൊണ്ട് യാത്ര പൂർത്തിയാകും.
ചിത്രത്തിൽ സുദർശൻ പട്നായികിന്റെ മനൽ കല.

സൂര്യ സാരഥി റോയ്, സൻഗം ടാൽക്സ് ലെർ

ജഗന്നാഥ ക്ഷേത്രം പണിഞ്ഞ രാജാവിന്റെ പിൻതുടർച്ചക്കാരനായ പുരിയിലെ രാജാവ് ഓരോ രഥത്തിന്റെയും നിലം അടിച്ചു വാരും. കൊട്ടാരത്തിൽ നിന്ന് പല്ലക്കിൽ വരുന്ന രാജാവ് ദേവതകള്ക്ക് ആരതി നല്കിയശേഷമാണ് സ്വരണ പിടിയുള്ള ചൂലുകൊണ്ടു രഥങ്ങൾ അടിച്ചുവാരുന്നത്.
പുരിയിലെ പുരുഷോത്തമ രാജാവുമായും ഈ ചടങ്ങിന് ബന്ധമുണ്ട്. പുരുഷോത്തമ രാജാവ് അടിച്ചുവാരുന്നത് കണ്ട് അത് ഒരു താഴ്ന്ന ജോലിയാണ് എന്ന് കരുതിയ കാഞ്ചീയിൽ നിന്ന് വന്ന രാജാവ് പുരുഷോത്തമനെ ബഹുമാനിച്ചില്ല. കുപിതനായ പുരുഷോത്തമൻ കാഞ്ചി ആക്രമിച്ചു, എന്നാൽ പരാജയപ്പെട്ടു. പിന്നീട് ജഗന്നാഥന്റെയും ബാലഭദ്രന്റെയും ദൈവീക സഹായത്തോടുകൂടി പുരുഷോത്തമൻ കാഞ്ചി രാജാവിനെ തോല്പ്പിച്ച് അദ്ദേഹത്തിന്റെ മകൾ പദ്മാവതിയെ ബന്ധിയായി കൊണ്ടുവന്നു. പക വീട്ടുന്നതിനായി പുരുഷോത്തമൻ തന്റെ മന്ത്രിയോട് പദ്മാവതിയെ ഒരു തൂപ്പുകാരന് വിവാഹം കഴിച്ചു കൊടുക്കാൻ പറഞ്ഞു. രാജാവിന് പദ്മാവതിയോടുള്ള പ്രണയം മനസ്സിലാക്കിയ സമർത്ഥനായ മന്ത്രി ചേര പനഹര ദിനത്തിൽ ചടങ്ങിനിടയ്ക്ക് ആ ദിവസം തൂപ്പുകാരനായ പുരുഷോത്തമൻ തന്നെയാണ് പദ്മാവതിക്ക് അനുയോജ്യമായ വരൻ എന്ന് പ്രഖ്യാപിച്ചു.
പുരുഷോത്തമ രാജാവിന്റെ കാഞ്ചി ആക്രമണത്തിന്റെ പട്ടച്ചിത്രം.

കെ സി മിശ്ര, ദി കൽറ്റ് ഓഫ് ജഗന്നാഥ, 1971. ചന്ദാമാമ