पुरी ही सप्तपुरीमध्ये – म्हणजेच मोक्ष प्रदान करणाऱ्या सात पवित्र शहरांमध्ये – समाविष्ट नाही. सप्तपुरीमध्ये अयोध्या, मथुरा, हरिद्वार, द्वारका, वाराणसी, कांची आणि उज्जैन येतात. मात्र, पुरी हे एक प्राचीन शहर आहे. म्हणूनच “पुरी” या नावात “पुर” हा सामान्यतः शहरासाठी वापरला जाणारा शब्द आहे. महाभारतात पुरीचा उल्लेख आहे. ऋग्वेदातही पुरीचा उल्लेख असल्याचा दावा काही ठिकाणी केला जातो, परंतु ते विवादित आहे. इ.स. ७ व्या शतकापासून पुराणांमध्ये पुरीचे अनेक संदर्भ आढळतात.

पुरी ही चारधामांपैकी एक आहे – उर्वरित तीन म्हणजे बद्रीनाथ, द्वारका आणि रामेश्वरम्. प्रत्येक धाम एका युगाचे प्रतीक मानले जाते आणि पुरी हे कलियुगाचे प्रतीक मानले जाते. आदिशंकराचार्यांनी चारही धामांमध्ये मठ स्थापन केले होते.

पुरी हे देखील एक शक्तीपीठ आहे. देवी विमलेचे मंदिर पुरीच्या जगन्नाथ मंदिराच्या आवारात आहे. हे मंदिराच्या तांत्रिक इतिहासाशी संबंधित मानले जाते. मंदिर जरी वैष्णव संप्रदायाचे स्थान असले तरीही दुर्गापूजेदरम्यान देवी विमलेस बकऱ्याचे बळी दिले जातात.

जरी ज्योतिर्लिंग नसले तरीही पुरी हे एक महत्त्वाचे शैव क्षेत्र आहे. लोकनाथचे मंदिर जगन्नाथ मंदिरापासून सुमारे दोन किलोमीटर अंतरावर आहे आणि ते अतिशय प्रसिद्ध मंदिर आहे. येथील शिवलिंग नेहमीच पाण्याखाली असते. महाशिवरात्रीच्या दिवशी वर्षातून एकदाच हे पाणी काढले जाते, जेणेकरून भक्तांना दर्शन घेता येईल.

हे चित्र अंदाजे १८६८ सालच्या सुमारास विल्यम हेन्री कॉर्निश यांनी काढलेले पुरीच्या जगन्नाथ मंदिराचे आहे.

जे. एच. डेव्ह, अमर भारत, १९५७

हे मंदिर संकुल सुमारे ६६५ फूट x ६४० फूट एवढे असून अत्यंत विशाल आहे. या संकुलाला दुहेरी भिंत आहे. या संकुलामध्ये सुमारे १२० मंदिरे विविध देवतांसाठी बांधलेली आहेत. सर्वसामान्य समजुतीच्या विपरीत, गर्भगृहात तीन नव्हे तर चार देवता आहेत. चतुर्थ देवता म्हणजे सुदर्शन – हा एक दंडगोल आणि निराकार मानला जातो.

या संकुलामध्ये इतरही अनेक देवतांची मंदिरे आहेत, त्यामध्ये लक्ष्मी, विमला, नरसिंह, पाताळेश्वर, सूर्यनारायण, सत्यनारायण आणि भुवनेश्वरी यांचा समावेश आहे.

हे चित्र जगन्नाथ धाम (Facebook) यांनी घेतलेले पुरी मंदिर संकुलाचे हवाई दृश्य आहे.

मानो मोहन गांगुली, ओरिस्सा अँड हर रिमेन्स: अ‍ॅन्शंट अ‍ॅण्ड मीडीव्हल, १९१२

जगन्नाथ मंदिर हे एक लोकप्रिय तीर्थक्षेत्र होते आणि अनेक राजांकडून त्याला अनुदाने मिळत. त्यामुळे ह्या मंदिराचे पावित्र्य भंग करणे आणि लुटणे यासाठी अनेक आक्रमकांचा त्यावर डोळा होता. पुरीवर एकूण १८ आक्रमणे झाल्याची नोंद आढळते.

मदला पांजी एक इतिहासलेखन आहे जे ११व्या शतकाच्या सुरुवातीपासून मंदिरात संकलित केले जात आहे. हे मंदिराच्या इतिहासासाठी एक अत्यंत मौल्यवान स्रोत मानले जाते. त्यात राष्ट्रकूटांचा राजा रक्तवाहू ह्याचा पुरीवरील पहिला आक्रमणकर्ता म्हणून उल्लेख आहे. त्या वेळी देवतांना गोपाळी येथे नेण्यात आले होते आणि १४६ वर्षांनंतर पुन्हा मंदिरात परत आणण्यात आले.

१४व्या शतकापासून बंगालच्या सुलतानांनी पुरीवर आक्रमणे सुरू केली. फिरोज शाह तुघलक याने इ.स. १३६० मध्ये पुरीवर पहिला हल्ला केला होता.

पण सर्वात विध्वंसक आक्रमण काळा-पहाड या अफगाणाने केले. तो बंगालचा सुलतान करानीचा सेनापती होता. त्याने पुरी शहर उद्ध्वस्त केले, मंदिर लुटले, देवतांना जाळले आणि अर्धवट जळालेल्या मूर्ती समुद्रात फेकून दिल्या.

हिंदू जमीनदार (उदा. केसोदासमारू, कल्याण मल्ल – जो तोडर मल यांचा पुत्र होता) हे मुस्लिम सुभेदारांच्या पदरी होते आणि त्यांनीही मंदिराची लूट केली – कधी संपत्तीच्या हव्यासाने, तर कधी सुभेदारांना खूश करण्यासाठी.

या सर्व आक्रमणांच्या वेळी पुरीच्या लोकांनी देवतांना चिल्का सरोवरासह इतर अनेक ठिकाणी लपवले. भक्तांचे मानणे आहे की देवतांच्या मूळ “ब्रह्म” तत्त्वाला कधीही बाधा पोहोचली नाही आणि ते नेहमी नवीन मूर्तींमध्ये स्थानांतरित केले गेले.

अयोध्या, मथुरा किंवा काशीप्रमाणे पुरीचे मंदिर पूर्णतः उद्ध्वस्त झाले नाही. शिल्पांना काही प्रमाणात जरी हानी झाली असली तरी मंदिराचे ठिकाण आणि रचना अबाधित राहिली. पुरीचा विध्वंस थांबला तो मराठ्यांनी या प्रदेशावर ताबा मिळवल्यानंतर.

हे चित्र Engineer Who (Twitter) यांनी कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या सहाय्याने तयार केलेले आहे, ज्यात राजा मानसिंह अफगाणांचा पराभव करून पुरीत दाखल झाल्याचे दृश्य चित्रित केले आहे.

अभिमन्यु दाश, ओरिस्सा रिव्ह्यू

जगन्नाथ मंदिराच्या पूर्व दरवाज्यासमोर सुमारे २५ फूट उंचीचा, एकाच खडकातून घडवलेला सुंदर क्लोराइट दगडाचा खांब आहे. हा खांब एक अत्यंत देखण्या पायावर उभारलेला आहे. या खांबाच्या शिखरावर अरुणाची मूर्ती आहे – जो सूर्यदेवाचा सारथी मानला जातो.

हा खांब मूळतः कोणार्कच्या मंदिरात होता. १८व्या शतकात मराठा गुरु बाबा ब्रह्मचारी यांनी हा खांब पुरीला आणला.

मराठ्यांच्या ओडिशावरील शासनामुळे पुरीला खूप मोठा दिलासा मिळाला. त्यांनी बंगालच्या सुलतानांकडून लादण्यात आलेला तीर्थकर (पिलग्रिम टॅक्स) कमी केला. तसेच त्यांनी मंदिरासाठी दरवर्षी सुमारे रु. २७,००० इतके वर्षासन लावून दिले.

हे चित्र लुई रुसेले (LOUIS ROUSSELET) यांनी १८७७ साली काढलेले असून त्यात अरुणस्तंभासह पुरी मंदिर दाखवले आहे.

चिंतामणि आचार्य, पुरी, १९४९

आतील अंगणात प्रवेश करण्यापूर्वी, उत्तर बाजूला एक बाजार आहे, ज्याला आनंदबाजार म्हणतात. येथे जगन्नाथांचा महाप्रसाद – म्हणजे भात, डाळ, भाजी आणि विविध प्रकारचे गोड पदार्थ – विकले जातात. दर्शन झाल्यानंतर भक्त आनंदबाजारातून परत येतात आणि महाप्रसाद खरेदी करतात.

लक्ष्मीदेवी मंदिराच्या स्वयंपाकघरात महाप्रसादाच्या तयारीवर देखरेख ठेवते, असे मानले जाते. हा प्रसाद प्रथम देवतांना अर्पण केला जातो आणि त्यानंतर तो विमलादेवी (जिचे मंदिर मंदिर संकुलात आहे) यांना अर्पण केला जातो. विमलादेवीला अर्पण केल्यानंतरच तो प्रसाद “महाप्रसाद” म्हणून ओळखला जातो.

हे चित्र फेसबुकवरील जगन्नाथ धाम पेजवरून घेतले आहे.

चिंतामणी आचार्य, पुरी, १९४९

देवतांना दिलेल्या विस्तृत स्नानानंतर त्या सावरत असतात. रथयात्रेच्या १५–१६ दिवस आधी स्नानयात्रा साजरी केली जाते. या दिवशी देवतांनचा मंदिराच्या विहिरीतून आणलेल्या १०८ कलशांतील पाण्याने अभिषेक केला जातो.

यावर्षी स्नानयात्रा ११ जून रोजी झाली. या थंड पाण्यामुळे देवता आजारी पडतात, असे मानले जाते. त्यानंतर त्यांना मंदिरातील एका कुंपणात ठेवले जाते.

या काळात देवतांना तेल व गोंद लावून शरीरशक्ती पुनर्संचित केली जाते. याच काळात देवतांच्या मूर्तींना पुनः रंगवले जाते. या १५ दिवसांत भक्तांना दर्शन मिळत नाही.

देवतांची प्रकृती सुधारल्यानंतर, रथयात्रेच्या आदल्या दिवशी नेत्रोत्सव केला जातो – म्हणजे देव आपले डोळे उघडतात. नेत्रोत्सवानंतर देवता भक्तांना दर्शन देण्यासाठी सज्ज होतात.

या अनबसार कालावधीत मंदिरात देवतांच्या पटचित्रांचे पूजन केले जाते.

हे चित्र सुदर्शन पटनायक यांनी बनवलेल्या देवतांच्या स्नान यात्रेच्या वालुकाशिल्पाचे आहे.

के. सी. मिश्र, जगन्नाथ संप्रदाय, १९७१

नवकलेवर हा नवीन देवतांची मूर्ती निर्माण करण्याचा एक धार्मिक विधी आहे. जगन्नाथ, बलभद्र, सुभद्रा आणि सुदर्शन यांचे विग्रह कडुनिंबाच्या लाकडापासून बनवलेले असतात. त्यामुळे ठराविक कालावधीनंतर या मूर्ती पुन्हा तयार केल्या जातात. या विधीस नवकलेवर असे म्हणतात.

हा विधी जिव्हा आषाढ महिन्यात दोन पौर्णिमा येतात तेंव्हा केला जातो . त्यामुळे हा विधी दर ८ ते १९ वर्षांनी होतो; याचा निश्चित कालावधी नसतो. शेवटचा नवकलेवर २०१५ साली झाला होता.

या प्रक्रियेसाठी योग्य झाड अत्यंत काटेकोर शोधानंतर निवडले जाते. हे झाड काही विशिष्ट अटींमध्ये बसणारे असले पाहिजे. त्यानंतर सर्वसामान्यांच्या नजरेपासून दूर, अत्यंत पारंपरिक आणि गुप्त पद्धतीने नवीन मूर्ती कोरल्या जातात.

ब्रह्म (आध्यात्मिक तत्त्व) जुन्या मूर्तींमधून काढून नव्या मूर्तींमध्ये स्थानांतरित केले जाते. हे कार्य डोळ्यांवर पट्टी बांधलेल्या पुजाऱ्यांद्वारे केले जाते, कारण ब्रह्माचे दर्शन कोणीही घेऊ शकत नाही, असे मानले जाते.

नवीन मूर्तींना रंगवून त्या रथयात्रेसाठी बाहेर आणल्या जातात. जुन्या मूर्तींचे मग विधीपूर्वक दफन केले जाते.
हे चित्र सुदर्शन पटनायक यांनी बनवलेले वाळूशिल्प आहे, जे नवकलेवर प्रक्रियेचे प्रतीक दर्शवते.

के. सी. मिश्र, जगन्नाथ संप्रदाय, १९७१

नवीन रथ दरवर्षी बनवले जातात. अक्षय तृतीयेच्या दिवशी रथांच्या बांधकामाची सुरुवात होते. प्रत्येक रथाचे एक विशिष्ट नाव असते. जगन्नाथांचा रथ “नंदीघोष”, बलभद्राचा “तालध्वज” आणि सुभद्रेचा “दर्पदालन” म्हणून ओळखला जातो.

रथयात्रा पूर्ण झाल्यानंतर, रथांच्या चाकांची लिलावाद्वारे विक्री केली जाते आणि अनेक हॉटेल्स ती चाकं प्रदर्शनासाठी विकत घेतात. उरलेले लाकूड मंदिराच्या स्वयंपाकघरात भोग तयार करण्यासाठी वापरले जाते.

वरील चित्र हे सुदर्शन पटनायक यांच्या वालुकाशिल्पाचे आहे, जे अक्षय तृतीयेच्या दिवशी रथ बांधणीची सुरुवात दर्शवते.

सूर्य सारथी रॉय, संगम टॉक्स व्याख्यान

देवता रथयात्रा सुरू झाल्यानंतर नवव्या दिवशी मंदिराच्या परिसरात परत येतात. मंदिरातून बाहेर पडणाऱ्या यात्रेला गुंडिचा यात्रा म्हणतात आणि परतीच्या यात्रेला बहुडा यात्रा म्हणतात..

परतल्यानंतर देवतांना लगेच मंदिरात प्रवेश दिला जात नाही. बलभद्र आणि सुभद्रेचे रथ सिंहद्वाराजवळ उभे केले जातात, तर जगन्नाथाचा रथ श्रीनहराजवळ उभा केला जातो, तिथे ते लक्ष्मीमातेची भेट घेतात.

दुसऱ्या दिवशी देवतांना सुवर्णालंकार (सुनाबेश) घातले जातात आणि त्यानंतरच्या दिवशी अधरपान अर्पण केले जाते.

रथयात्रेच्या पहिल्या दिवशीपासून १२व्या दिवशी, देवतांना रतनवेदीत म्हणजेच मंदिराच्या आतील रत्नजडित वेदीवर नेले जाते.

वरील चित्र हे ओडिशा पर्यटन यांच्याकडून घेतलेले रथयात्रेचे चित्र आहे.

Ratha Yatra

गुंडीचा (किंवा गुंडिचा) या इन्द्रद्युम्नाच्या राणी होत्या आणि त्यांनी वासुदेवांच्या आज्ञेने मंदिर बांधले असे मानले जाते. पुरीच्या देवतांच्या कथेत राणी गुंडीचाचे विशेष स्थान आहे.

इन्द्रद्युम्नाने, भगवान वासुदेवांच्या सूचनेनुसार, पुरीच्या समुद्रात दारु (लाकडी ओंडका) पाहिला. त्या दारूपासून देवतांच्या मूर्ती तयार करायच्या होत्या, पण कोणताही सुतार ते करू शकत नव्हता. विश्वकर्मा यांनी २१ दिवसांत मूर्ती तयार करण्याचे वचन दिले, पण अट होती की त्यात कुणीही व्यत्यय आणू नये.

पंधराव्या दिवशी, राणी गुंडीचा अस्वस्थ झाल्या, कारण मूर्ती बनवण्याच्या खोलीतून काहीच आवाज येत नव्हता. त्यांच्या आग्रहाखातर, इन्द्रद्युम्नाने दरवाजा तोडला. त्यामुळे वचनभंग झाला आणि विश्वकर्मा अदृश्य झाले, अर्धवट बनलेल्या मूर्ती मागे राहिल्या — त्यांना पाय नव्हते, कान नव्हते, आणि हाताच्या जागी केवळ ठोकळे होते.

वासुदेव स्वतः प्रकट झाले आणि इन्द्रद्युम्नाला सांगितले की त्यंच्या अशाच रूपाची पूजा करावी.

त्यानंतर, इन्द्रद्युम्नाने गुंडीचा मंदिर बांधले, जिथे देवता एका आठवड्यासाठी राहतात. यामुळे राणीला देवांचे दर्शन घेण्याची संधी मिळाली.

गुंडीचा मंदिर हे जगन्नाथ मंदिरापासून सुमारे तीन किलोमीटर अंतरावर आहे. वर्षाच्या उर्वरित काळात हे मंदिर रिकामे असते.

हे चित्र सुदर्शन पटनायक यांच्या वालुकाशिल्पाचे आहे, जे गुंडीचा मंदिरासमोरील रथांचे दृश्य दाखवते

चिंतामणी आचार्य, पुरी, १९४९

पूर्वीच्या काळात, जगन्नाथ मंदिर आणि गुंडीचा मंदिर यांच्यामध्ये एक नदी वाहत असे. त्यामुळे दोन्ही बाजूंकरिता दोन रथसंच तयार केले जात असत — प्रत्येक बाजूसाठी एक. देवतांना नदी पार नेण्यासाठी होड्यांचा वापर केला जात असे.

त्या काळी रथयात्रा एका दिवसात पूर्ण होत नसे, तर ती २ ते ३ दिवसांत पूर्ण होत असे.
आजकाल मात्र, ही यात्रा काही तासांतच पूर्ण होते.

चित्र: सुदर्शन पटनायक यांचे वालुकाशिल्प.

सूर्य सारथी रॉय, संगम टॉक्स व्याख्यान

पुरीचा राजा आणि जगन्नाथ मंदिराचे स्थापक यांचे वंशज, रथयात्रेच्या वेळी प्रत्येक रथची जमिन साफ करतो. राजा आपल्या राजवाड्यातून पालखीतून येतो. तो प्रथम देवतांची आरती करतो आणि नंतर सोन्याच्या झाडूने रथांची साफसफाई करतो.

ही विधी पुरीच्या पुरूषोत्तम राजाशी संबंधित आहे. दक्षिण भारतातील कांचीच्या राजाने एकदा रथयात्रेदरम्यान पुरूषोत्तम राजाला रथ साफ करताना पाहिले. झाडू मारणे हे त्याला कमी दर्जाचं वाटल्यामुळे त्याने राजाला नमस्कारही केला नाही आणि परत गेला.

रागाने पुरूषोत्तमाने कांचीवर आक्रमण केले, पण त्याचा पराभव झाला. मात्र, जगन्नाथ आणि बलभद्राच्या दिव्य मदतीने? त्याने कांचीच्या राजाचा पराभव केला आणि त्याची मुलगी पद्मावतीस बंदी म्हणून पुरीला आणले.

त्याने आपल्या मंत्र्याला पद्मावतीचे लग्न एका सफाई कामगाराशी लावायला सांगितले — अपमानाचा सूड घेण्यासाठी. पण मंत्र्याला राजाच्या पद्मावतीवरील प्रेमाची कल्पना होती. त्याने वाट पाहिली रथयात्रेची — कारण त्यादिवशी राजा स्वतः सफाई कामगार होता.

रथयात्रेच्या दिवशी, चेरा पन्हारा विधी सुरू असताना, मंत्र्याने घोषणा केली की राजा पुरूषोत्तम, जो त्या दिवशी सफाई कामगारा आहे, हाच पद्मावतीसाठी सर्वोत्तम वर आहे!

चित्र: पुरीच्या पुरूषोत्तम राजाच्या कांची विजयाची पटचित्र शैलीतील चित्रकला.

के.सी. मिश्रा, जगन्नाथ संप्रदाय (किंवा “जगन्नाथाचा पंथ”), १९७१ चंदामामा