मोक्षदायिकासु सप्तपुरीषु इयं पुरी नान्यतमा। अयोध्या मथुरा हरिद्वारं द्वारका वाराणसी काञ्ची उज्जयिनीति सप्तपुरयः। पुरीक्षेत्रं तु अतीव पुरातनम्। पुर इत्यस्मात् पुरी भवति। महाभारते पुरीक्षेत्रस्य उल्लेखः वर्तते। पुराणकथासु सप्तमशतकानन्तरं पुरीनगर्याः निर्देशाः वर्तन्ते। बृहच्चतुर्धाम्नि बद्रिनाथक्षेत्रं द्वारका पुरी रामेश्वरम् इत्येतानि गण्यन्ते। प्रत्येकं युगस्य कृते एकं धाम चीयते। तत्र पुरीक्षेत्रं कलियुगद्योतकम्। आद्यशङ्कराचार्येण एषु सर्वेषु धामसु मठाः संस्थापिताः।
पुरी शक्तिपीठेष्वप्यन्यतमा। विमलादेव्याः आलयः जगन्नाथमन्दिरपरिसरे वर्तते। एषः आलयः मन्दिरस्य तान्त्रिकेतिहासस्य अंशरूपेण विराजते । वैष्णवसम्प्रदायानुयायिनि मन्दिरे विमलादेव्यै दुर्गापूजामहोत्सवे अजबलिः दीयते।
शैवानामपि क्षेत्रं पुरीक्षेत्रं परन्तु नैतज्ज्योतिर्लिङ्गेषु परिगण्यते। लोकनाथस्य प्रसिद्धमेकं मन्दिरं जगन्नाथमन्दिरात् किलोमीटरद्वयं यावत् दूरे वर्तते। नित्यं जलस्यान्ते वसति लोकनाथस्य शिवलिङ्गम्। शिवरात्रिपर्वणि जलनिष्कासनं कृत्वा भक्तेभ्यः दर्शनावसरः दीयते।
पुरीजगन्नाथमन्दिरस्य चित्रं विल्यम हेन्री कार्निशनामकेन आङ्ग्लेयेन १८६८ तमे वर्षे गृहीतम्।

स्रोतः – जयन्तकृष्ण हरिकृष्ण दवे

अतीव विशालपरिसरयुक्तस्य मन्दिरस्य आयामः ६६५ पादपरिमितं विस्तृतिश्च ६४० पादपरिमितम्। द्विभित्तियुक्तेऽस्मिन् मन्दिरपरिसरे १२० देवालयाः सन्ति। अत्र गर्भगृहे तिस्रः देवताः सन्तीति लोके प्रसिद्धम्। वास्तविकतया गर्भगृहे चतस्रः देवताः सन्ति। वृत्तस्तम्भाकारकाष्ठरूपः सुदर्शनः चतुर्थः देवः निराकार इति मन्यते। अन्यदेवतानां कृते बहूनि मन्दिराणि सन्ति। लक्ष्मीः विमला नरसिंहः पातालेश्वरः सूर्यनारायणः सत्यनारायणः भुवनेश्वरीत्येतासां देवतानां मन्दिराणि राजन्ते।
फेसबुक् इत्यस्मादुद्धृतं वैहायसं चित्रं जगन्नाथधाम्ना पुरीमन्दिरपरिसरस्य कृतमस्ति।

स्रोतः – मनोमोहन गाङ्गुलिः – ओरिसा अण्ड् हर् रिमेन्स् – एन्शियन्ट् मिडाय्वल् १९१२

जगन्नाथमन्दिरं प्रसिद्धं तीर्थक्षेत्रम्। बहुभिः राजकोषैः पोषितञ्च। शत्रूणां दृष्ट्या आक्रमणाय लुण्ठनाय च अतीव आकर्षकं क्षेत्रम्। मदला पञ्जीति जगन्नाथमन्दिरस्था ऐतिहासिकी शृङ्खला। तदनुसारं क्षेत्रमेतदष्टादशोपप्लवान्नशीकीत्। राष्ट्रकूटराजा रक्तवाहुः पुरीक्षेत्रस्य प्रथमः आक्रामकः इति ज्ञायते। तदा मन्दिरस्थाः देवताः गोपालीप्रदेशं नीत्वा १४६ वर्षानन्तरं प्रत्यानीताः। वङ्गप्रदेशस्य सुल्तानाः चतुर्दशशतकादारभ्य आक्रमणमकार्षीत्। फिरोजशाहतुघ्लकेन उत्तरख्रिस्ते षष्ठ्युत्तरत्रयोदशतमे वर्षे आक्रान्तः। वङ्गप्रदेशस्य सुल्तानः करणिः इत्यस्य कालापहाडेति अफ्गाणसेनानायकेन भयङ्करः आघातः कृतः। सः पुरीप्रदेशस्य नाशं कृत्वा मन्दिरं लुण्ठित्वा देवताः ज्वालयित्वा समुद्रे निरकासिष्ट।
इस्लाममतानुयायिनः राज्यपालान् तोषयितुं भारतीयभूमिपालाः तोडरमल्लस्य पुत्रः कल्याणमल्लः केशोदासमारु इत्यादयः अपि पुरिक्षेत्रमलुण्ठिषुः।
आक्रमणकालेषु पुरीवासिनः देवताः नानास्थलेषु गूहितवन्तः, चिल्खायामपि। देवतानां शक्तिः अविनाशिनी अपरञ्च नूतनेषु विग्रहेषु सा शक्तिः सङ्क्रम्यते इति भक्तानां विश्वासः। अयोध्या मथुरा काशी इत्यत्र मन्दिराण्येव नष्टानि। पुर्यां मन्दिरस्य नाशः नाभूत्। मन्दिरस्थलं तस्य भवनञ्च सुरक्षिते। देवताविग्रहाः नष्टाः। एषा विनाशशृङ्खला मराठानिग्रहानन्तरं स्थगिता।
राज्ञः मानसिंहस्य अफ्गाणविजयानन्तरं चित्रं कृत्रिमतया विलिखितम्। एतच्चित्रं ट्विट्टर इत्यत्र इञ्जिनियर हू इत्यनेन निर्मितम्।

स्रोतः – अभिमन्यु दाशः , ओरिस्सा रिव्यू

जगन्नाथमन्दिरस्य पूर्वप्रवेशद्वारस्य पुरतः एकेन पाषाणेन निर्मितः प्रायः २५ पादपरिमितः सुन्दरः क्लोराइटस्तम्भः अस्ति। एषः स्तम्भः भव्यमूले स्थापितः अस्ति । अरुणस्य (सूर्यसारथेः) प्रतिमा स्तम्भशिखरे स्थापिता अस्ति। एषः स्तम्भः मूलतः कोणार्क-नगरस्थे मन्दिरे आसीत् , सः १८ शतके मराठागुरुः बाबा ब्रह्मचारी इत्यनेन पुरीनगरम् आनायितः। मराठानां शासनकाले उड़ीसादेशः अत्यन्तं सुस्थितिं प्राप्नोत्। बङ्गालस्य सुल्तानैः न्यस्तं तीर्थशुल्कं मराठाभिः न्यूनीकृतम्। ते मन्दिरस्य कृते सप्तविंशतिसहस्रप्रासादः (सत्ताईस हज़ारी महल) इति सम्पत्तिम् अपि प्रायच्छन् यस्य वार्षिकभाटकं प्रायः २७,००० रूप्यकाणि भवन्ति। इदं चित्रं लुई रूसेलेट् इत्यस्य १८७७ तमे वर्षे निर्मितं चित्रम् अस्ति यत्र अरुणस्तम्भयुक्तं पुरीमन्दिरं दृश्यते।

स्रोतः – चिन्तामणिः आचार्य्यः , पुरी – १९४९

जगन्नाथपुरीमन्दिरस्य अन्तःप्राङ्गणस्य प्रवेशद्वारात् पूर्वमेव उत्तरदिशि आनन्दबजारः इति विपणिः अस्ति । अस्मिन् आनन्दबाजारे भगवतः जगन्नाथस्य महाप्रसादः विक्रीयते। अयं प्रसादः तण्डुलैः दालैः शाकैः अनेकविधैः मिष्टान्नैः च युक्तः अस्ति । दर्शनं कृत्वा भक्ताः आनन्दबाजारमार्गेण महाप्रसादं क्रेतुं प्रत्यागच्छन्ति । मन्दिरस्य पाकशालायां महाप्रसादस्य निर्माणस्य निरीक्षणं देवी लक्ष्मीः एव करोति इति विश्वासः अस्ति । अयं प्रसादः प्रथमं देवेभ्यः समर्प्यते ततः अयं प्रसादः विमलादेव्यै अर्पितः भवति यस्याः मन्दिरं परिसर एव अस्ति। विमलादेव्यै प्रसादं दत्त्वा अयं प्रसादः महाप्रसादः भवति इति विश्वासः अस्ति।
पुरीमन्दिरस्य – जगन्नाथधाम्नः एतत् चित्रं फेसबुकतः गृहीतम् अस्ति ।

स्रोतः – चिन्तामणिः आचार्य्यः, पुरी १९४९

देवताः विस्तृतस्नानानन्तरं प्रकृतिं भजन्ते। रथयात्रायाः मासार्धपूर्वं स्नानयात्रा प्रचलति। मन्दिरस्य कूपादुद्धृतेन अष्टोत्तरशतघटपूरितेन जलेन देवताः स्नाप्यन्ते। अस्मिन् वर्षे जूनमासस्य एकादशदिनाङ्के स्नानयात्रा प्राचलत्। शीतोदकस्नानेन ज्वरबाधिताः देवताः मन्दिरस्य एकस्मिन् कोशे स्थापिताः भवन्ति। देवतानां पुनरुद्धारणं तैलेन वृक्षरसेन च क्रियते। पुनः रङ्गेण च विग्रहाः लिप्यन्ते। एतेषु पञ्चदशदिनेषु देवतानां दर्शनं न लभ्यते। पुनरुद्धारणादनन्तरं रथयात्रायाः पूर्वस्मिन् दिने नेत्रोत्सवः प्रचलति यदा देवतानां नेत्राणि उद्घाट्यन्ते। नेत्रोत्सवानन्तरं तीर्थयात्रिणः दर्शनं लब्धुं शक्यन्ते। अनवसरकाले मन्दिरे पटे चित्रितानां देवतानां पूजा भवति।

चित्रेस्मिन् दर्शिता सुदर्शनपट्टनायकेन वालुकायां निर्मिता स्नातां देवतानां प्रतिकृतिः।

स्रोतः – के सी मिश्रः – द कल्ट् आफ् जगन्नाथ १९७१

नवकलेवरः देवतानां नवनिर्माणस्य विधिः अस्ति। सुदर्शनेन सह जगन्नाथस्य बलभद्रस्य सुभद्रायाः च मूर्तयः निम्बवृक्षस्य काष्ठेन निर्मिताः। अतः कालान्तरेण तासां नवनिर्माणं क्रियते। एषः विधिः नवकलेवरः इति कथ्यते। यस्मिन् आषाढमासे द्वे पौर्णिमे वर्तेते तस्मिन् वर्षे एषः विधिः अनुष्ठीयते। एषा दशा अष्टतः नवदश वर्षेषु एकदा भवति। तत्र सातत्यं नास्ति। गतः नवकलेवरः पञ्चदशाधिकद्विसहस्रतमे वर्षे अभवत्।
एतदर्थं सूक्ष्मान्वेषणानन्तरं एकः वृक्षः चीयते। अपि च अस्य चयने अनेके नियमाः पाल्यन्ते। तदनन्तरं जनानां परोक्षे सावधानतया देवताः उत्कीर्णाः भवन्ति। पूर्वदेवताभ्यः ब्रह्म निष्कास्य नूतनदेवतासु स्थाप्यते। बद्धनेत्रैः पुरोहितैः एषः विधिः अनुष्ठीयते यतः ब्रह्म अदृश्यमस्ति। नूतनाः देवताः रङ्गेण लिप्त्वा रथयात्रायां आनीयन्ते। पुरातनदेवताः तदा निधीयन्ते।
उपरि दर्शितं चित्रं सुदर्शन पटनायकमहोदयेन निर्मितं सिकताशिल्पमस्ति यत् नवकलेवरविधिं दर्शयति।

स्रोतः – के सी मिश्रः – द कल्ट् आफ् जगन्नाथ १९७१

प्रतिसंवत्सरं रथनिर्माणं भवति। रथनिर्माणम् अक्षयतृतीयादिवसे आरभते। प्रत्येकं रथस्य एकम् अभिधानमस्ति। जगन्नाथस्य रथस्य नाम नन्दीघोषः, बलभद्रस्य तलध्वजः, सुभद्रायाः च दर्पदलनः इति नामधेयमस्ति। रथयात्रानन्तरं रथस्य चक्राणां सङ्घोषणविक्रयः भवति। अनेकानि वसतिगृहाणि प्रदर्शनार्थं तान् क्रीणन्ति। अवशिष्टं काष्ठं महानसे प्रसादपचनार्थं युज्यते।
चित्रे सुदर्शनपटनाइकवर्यस्य अक्षयतृतीयादिवसस्य रथनिर्माणस्य आरम्भं दर्शयत् सिकताशिल्पं दृश्यते।

स्रोतः – सूर्य सारथी रॉय, सङ्गम् टॉक्स् व्याख्यानम्

रथयात्रायाः आरम्भानन्तरं देवताः नवमदिवसे मन्दिरं प्रत्यागच्छन्ति। आगामिनी यात्रा गुण्डीचा यात्रा कथ्यते तथा प्रत्यागमनयात्रा बहुदायात्रा इति अभिधीयते। तदनन्तरं देवताः सपदि मन्दिरं न प्रविशन्ति। बलभद्रस्य सुभद्रायाः च रथौ सिंहद्वारस्य निकटे तिष्ठतः। जगन्नाथस्य रथः श्रीनाहारसमीपे तिष्ठति यत्र जगन्नाथः लक्ष्मीं मिलति। आगामिदिने देवताः सुवर्णालङ्कारैः सुशोभन्ते (सुनाबेशः)। अग्रिमदिने च अधरपानं भवति। रथयात्रायाः आरम्भानन्तरं द्वादशे दिवसे देवताः मन्दिरान्ते रत्नवेदीं प्रति नीयन्ते।
ओडिसापर्यटनविभागेन प्रदर्शितं रथयात्रायाः चित्रम् अत्र दृश्यते।

Ratha Yatra

गुण्डीचा इन्द्रद्युम्नस्य राज्ञी आसीत् यया वासुदेवस्य आज्ञया मन्दिरं निर्मितम् इति मन्यते। पुरीनगरस्य देवतानां कथासु राज्ञाः गुण्डीचायाः विशेषभूमिका आसीत्। इन्द्रद्युम्नः भगवतः वासुदेवस्य सूचनानुसारं पुरीनगरस्य महासागरे एकं स्थूलकाष्ठं दृष्टवान्। एतस्मात् स्थूलकाष्ठात् देवताः कारणीयाः आसन्। परं कोऽपि तक्षकः एतत् कार्यं कर्तुं न समर्थः। विश्वकर्मा एकविंशतिदिनपर्यन्तं निर्विघ्नः भवेत् इति समयेन देवविग्रहनिर्माणं अङ्ग्यकरोत्। पञ्चदशतमे दिवसे यदा कार्यकक्षतः कोऽपि ध्वनिः न श्रुतः तदा राज्ञी गुण्डीचा व्याकुला जाता। तस्याः दृढोक्त्या इन्द्रद्युम्नः कक्षद्वारं बलात् उदघाटयत्। वचनभङ्गकारणात् विश्वकर्मा अर्धनिर्मितान् देवान् त्यक्त्वा अदृश्यः अभवत्। ते अपादाः अकर्णाः च आसन्। तेषां हस्तरूपैः केवलं काष्ठखण्डाः आसन्। वासुदेवः इन्द्रद्युम्नस्य अग्रे प्रकटीभूत्वा सः स्वम् अस्मिन् रूपे एव पूजयितुमर्हति इति तम् आश्वासयत्।
इन्द्रद्युम्नः गुण्डीचामन्दिरं रचितवान् यत्र देवताः पूर्णसप्ताहपर्यन्तं वसेयुः। अनेन राज्ञी तेषां दर्शनं कर्तुमशक्नोत्।
गुण्डीचामन्दिरं जगन्नाथमन्दिरात् किलोमीटरत्रयं यावत् दूरे स्थितम्। एतं कालं विहाय आवर्षं गुण्डीचामन्दिरं रिक्तं वर्तते।
चित्रे सुदर्शनपटनाइकवर्यस्य गुण्डीचामन्दिरस्य पुरतः स्थितानां रथानां सिकताशिल्पं दृश्यते।

स्रोतः – चिंतामणिः आचार्य्यः पुरीनगरम् १९४९

पुरा जगन्नाथमन्दिरस्य गुण्डीचामन्दिरस्य च मध्ये एका नदी वहति स्म। अतः रथानां गणौ आस्ताम्। प्रत्येकस्मिन् पक्षे रथस्य एकः गणः आसीत्। देवताः नावैः नद्याः अपरे तीरे नीताः। रथयात्रा एकस्मिन् दिने सम्पन्ना न भवति स्म अपितु द्वित्रिदिवसपर्यन्तं चलति स्म। अधुना यात्रा कासुचित् होरासु एव सम्पद्यते।
चित्रे सुदर्शनपटनाइकमहोदयेन कृतं सिकताशिल्पम् अस्ति।

स्रोतः – सूर्य सारथी रॅाय , सङ्गम् टॅाक्स् व्याख्यानम्

पुरी नगरस्य राजा जगन्नाथमन्दिरस्य निर्मातुः वंशजः च प्रत्येकं रथस्य तलं सम्मार्जति। राजा प्रासादात् नरयानेन आगच्छति। सः देवानां आरतीं करोति सुवर्णसम्मार्जन्या रथानां तलमार्जनं च करोति। एषः विधिः पुरीनृपस्य पुरुषोत्तमस्य कथया सह संयुक्ता। दक्षिणभारतस्य काञ्चीपुरस्य नृपः रथमार्जनं कुर्वन्तं राजानं पुरुषोत्तमम् अपश्यत्। सः मार्जनं हीनकर्म इति मत्वा पुरुषोत्तमम् आदरम् अदर्शयित्वा प्रतिनिवृत्तः। क्रुद्धः पुरुषोत्तमः काञ्चीम् आक्रम्य पराजितः। परं जगन्नाथस्य बलभद्रस्य च दिव्यया सहायतया सः काञ्चीपतेः पराजयम् अकरोत् तस्य पुत्रीं च बलेन आनयत्। अपमानस्य प्रतीकारार्थं सः पद्मावतेः विवाहं मार्जकेन सह कारयितुं सचिवम् आज्ञापयत्। चतुरः सचिवः पद्मावतीं प्रति पुरुषोत्तमस्य अनुरागम् अवागच्छत्। सः रथयात्रायाः प्रतीक्षाम् अकरोत् यदा पुरुषोत्तमः “चेरापहारा” नाम विधिम् अनुस्थास्यति। विधौ मार्जकरूपे सन् पुरुषोत्तमः पद्मावत्याः कृते उत्तमः वरः इति सचिवः अघोषयत्।
चित्रम् – राज्ञः पुरुषोत्तमस्य काञ्ची-आक्रमणस्य पटचित्रालेखनम्।

स्रोतः – के. सी. मिश्रः, जगन्नाथसम्प्रदायः ,१९७१ चन्दामामा