ईशोपनिषद् शुक्लयजुर्वेदे अन्तर्भवति। अष्टादशमन्त्राः एव सन्ति अस्याम्। अयं लघुः ग्रन्थः भारतीयदर्शनशास्त्रस्य श्रेष्ठत्वं स्वस्मिन् सम्यक् आधरति। गान्धिवर्यः एकदा अकथयत् यत् यदि प्रथमः मन्त्रः एव ईशोपनिषदः हिन्दुनां स्मरणे तिष्ठेत् तेनैव हिन्दुत्वम् अमृतं स्यात्।

द्वितीयः मन्त्रः कथयति यत्।
कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतं समाः।
एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे ॥

श्रीमद्भगवद्गीताध्यायः द्वितीयः सप्तचत्वारिंशत्तमः श्लोकः कथयति यत्।
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि।।

स्रोतः।श्रीमतः अरविन्दस्य ईशोपनिषदनुवादः। विवेकानन्दस्य गीतानुवादः। गान्धिवर्यस्यः वाणी एकनाथ ईश्वरन्वर्यद्वारा।

केनोपनिषद् स्वमन्त्रोक्तैः गूढप्रश्नैः जिज्ञासां प्रचोदयति।
केन प्रेरितं प्रेषितं च मनः स्वलक्ष्यं पतति।
केन आदिष्टः प्रथमः प्राणः प्रैति।
कस्येच्छया इमां वाणीं मनुष्यः कथयति।
का शक्तिः नेत्रकर्णौ स्वकर्मणि प्रवर्तयते।

केनोपनिषद् सामवेदान्तर्भूता वर्तते अस्यां ३४ मन्त्राः चतुर्षु काण्डेषु सन्ति। इयं बुद्धेः ब्रह्मत्वस्वरूपस्य अवगमनक्षमताम् आश्चर्यजनकरीत्या प्रवर्धयति।
प्रथमे मन्त्रे द्वितीयकाण्डस्य उक्तमस्ति यत्।
गुरुः कथयति यत् यदि त्वं चिन्तयसि यत् अहं ब्रह्म जानामि तदा त्वं नूनं तदंशरूपमेव जानासि। त्वं तस्य तदेवरूपं जानासि यत् देवमानवैः प्रकल्पितम्। तद्यथा अधुनापि ब्रह्म ज्ञातव्यं त्वया।

स्रोतः https://shlokam.org/texts/

कठोपनिषद् कृष्णयजुर्वेदान्तर्भूता वर्तते यस्यां १२० मन्त्राः ६ वल्लीषु भागेषु विभक्ताः सन्ति। अस्यां मृत्यदेवस्य यमस्य नचिकेतसा सह जातः प्रसिद्धः संवादोऽपि वर्तते।
रथकल्पना हिन्दुशास्त्रेषु इन्द्रियमनोबुद्ध्यात्मनां परस्परसम्बन्धं कथयितुं स्वीक्रियते। इयम् उपमितिः प्रथमं कठोपनिषदि एव प्रयुक्ता। अनया श्रीमद्भगवद्गीतायां बौद्धानां धम्मपादनामके ग्रन्थे प्लेटोवर्यस्य ग्रीक्देशीयफेड्रस्नामके कार्येऽपि केचन विचाराः प्रभाविताः दृश्यन्ते।

कठोपनिषद् वक्ति यत्।
आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव च।
बुद्धिं तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च ॥

इदम् आख्यानम् आत्मज्ञानस्य महत्त्वं सम्यक् प्रतिष्ठापयति। इदम् आख्यानम् एवमपि वदति यत् आत्मज्ञानप्राप्त्यर्थं विशिष्टाः गुणाः अपेक्षिताः यथा नचिकेतसि आसन्।

स्रोतः। उपनिषद्माला चिन्मयान्ताराष्ट्रीयसंस्थानम्

प्रश्नोपनिषद् ऋषिपिप्पलादस्य तस्य षड्भिः शिष्यैः जातसंवादरूपेण अस्ति या अथर्ववेदे अन्तर्भवति। अस्यां ६ विभागेषु ६७ मन्त्राः सन्ति। प्रत्येकं विभाग परमसत्यस्य एकं पक्षं वदति।
पञ्चमः विभागः ओङ्कारस्य उपासनां वर्णयति।

एतद्वै सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदोङ्कारः । तस्माद्विद्वानेतेनैवायतनेनैकतरमन्वेति ॥

अपरं ब्रह्म प्राणः अथवा प्राणशक्ति इति कथ्यते। परब्रह्म तु अचिन्त्यं भवति अतः ओङ्कारे ध्यानम् एव मुख्यं साधनम् अस्ति ब्रह्म प्राणान् चावगन्तुम्।

ॐ इति चिह्नम् अन्यभारतीयसम्प्रदायेष्वपि मुख्यत्त्वम् आवहति यथा जैनमते बौद्धमते च। तिब्बतीयबौद्धमतस्य प्रसिद्धतमः मन्त्रः अस्ति ॐ मणिपद्मे हुम् इत्येषः यत् बौद्धशिक्षायाः सारभूतत्वेन गण्यते।

स्रोतः। उपनिषद्माला चिन्मयान्ताराष्ट्रीयसंस्थानम्

मुण्डकोपनिषद् कथयति यत्।
सत्यमेव जयते नानृतं सत्येन पन्था विततो देवयानः।
येनाक्रमन्त्यृषयो ह्याप्तकामा यत्र तत्‌ सत्यस्य परमं निधानम्‌ ॥

मुण्डकोपनिषद् अथर्ववेदात् सम्बद्धा वर्तते ऋषिणा अङ्गीरसेन पाठिताः ६५ मन्त्राः सन्ति अस्याम्। मुण्डकः अर्थात् मुक्तः तथा यस्य केशाः कर्तिताः सः इति।
अस्य अर्थः स्यात् यत् अन्तर्विषयः मनुजं मोचयितुं शक्नोति।

इयम् इत्थं प्रच्छनेन आरभते यत् किं ज्ञाते सति अन्यत् सर्वं ज्ञातं भवति। इयं द्विप्रकारकं ज्ञानं वदति एकमस्ति परं यत् मुक्तं करोति ब्रह्मज्ञानेन द्वितीयमस्ति अपरं यत् स्वयं सर्वं ज्ञानमस्ति। एषा वर्णयति यत् यथा ऊर्णनाभः स्वजालं निर्माति तथैव ब्रह्मणः एव ब्रह्माण्डस्य निमित्तहेतोः उपादानहेतोः च उत्पत्तिः वर्तते। चित्ताकर्षकदार्शनिकवादः एषः।

एषा इतोऽपि प्रसिद्धयोः पक्षिणोः उपमितिम् उपस्थापयति। अविभाज्यसहयोगिनौ पक्षिणौ दर्शितौ तयोः एकः वृक्षस्थं फलं खादति अपरश्च केवलं पश्यति प्रथमः जीवात्मा स्यात् द्वितीयश्च परमात्मा।

स्रोतः। उपनिषद्माला चिन्मयान्ताराष्ट्रीयसंस्थानम्

माण्डूक्योपनिषद् लघुतमा उपनिषद् वर्तते अस्यां केवलं १२ मन्त्राः सन्ति इयं शिक्षयति अस्मान् यत् ॐ इति शब्दः सम्पूर्णं ब्रह्माण्डं विद्योतयते । सर्वम् आत्मावत् ब्रह्म एवास्ति एतदेव महावाक्यं वदति यत् अयम् आत्मा ब्रह्म।

आत्मा चतुर्भिः अवस्थाभिः निर्वर्णितुं शक्या याः पवित्रोङिकारशब्दस्य अक्षरैः सम्बद्धाः सन्ति।
ओङ्कारः अ उ म् चतुर्थञ्च ध्वनिरहिताक्षरं विद्यते।

जाग्रदवस्था भवति वैश्वानरः या अ इत्यनेन सम्बद्धा स्वप्नावस्था भवति तेजस् या उ इत्यनेन सुषुप्त्यवस्था भवति प्रज्ञा या म् इत्यनेन तथैव चतुर्थी तुरीयावस्था या गौडपादस्य प्रसिद्धमाण्डूक्यटीकायां वर्णनातीता इति उक्तास्ति।

सप्तमः मन्त्रः कथयति यत्।

नान्तःप्रज्ञं न बहिष्प्रज्ञं नोभयतःप्रज्ञं न प्रज्ञानघनं न प्रज्ञं नाप्रज्ञम्‌।
अदृष्टमव्यवहार्यमग्राह्यमलक्षणमचिन्त्यमव्यपदेश्यमेकात्मप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शान्तं शिवमद्वैतं चतुर्थं मन्यन्ते स आत्मा स विज्ञेयः ॥

स्रोतः। स्वामिकृष्णानन्दस्यानुवादः

नैकाः व्यक्त्त्वसिद्धान्ताः सन्ति।
मनुष्यव्यक्तित्वं शारीरिकमानसिकाध्यात्मिकपक्षाणां समवायः भवति। तैत्तिरीयोपनिषद् वर्णयति यत् मनुष्येषु पञ्चकोशाः सन्ति। ते च सन्ति ।
१। अन्नमयकोशः
२। प्राणमयकोशः
३। मनोमयकोशः
४। विज्ञानमयकोशः
५। आनन्दमयकोशः
एते मनुष्याणाम् अहंकारावगुण्ठनं नाशयितुं प्रोक्ताः सन्ति। प्रत्येकं कोशः अग्रिमं प्रति नयति। प्रत्येकं कोशः तात्कालिककारणात् आरभ्य परमकारणं यावत् प्रभावयति। तैत्तिरीयोपनिषद् कृष्णयजुर्वेदे अन्तर्भवति अस्यां ३१ मन्त्राः सन्ति । स्वामिचिन्मयानन्दानुसारेण तैत्तिरीयोपनिषद् हिन्दुधर्मस्य दिव्यतायाः अद्वितीय स्थानम् आधरति इयं हिन्दुजीवनपद्धतेः घोषणापत्रमिवास्ति।

स्रोतः। sivanandaonline.org विश्वजित् सत्यपथ व्यक्तित्वस्य पञ्चकोशीयसिद्धान्तः IIJP

इयम् उपनिषद् तासु विद्यते यस्याः लेखकस्य नाम जानीमो वयं सः अस्ति ऋषिः महीदासः। अस्य जीवनविषये बहु अधिकं तु न ज्ञायते। सायणः ख्रिष्टपरे १४तमे शतके स्ववेदभाष्ये अस्योपरि एकम् आख्यानं निगदति।
ऋषेः माता आसीत् इतरा इति अर्थात् अपरा प्रायः सा विशालर्षेः अपरा पत्नी आसीत् अतः। यदा इतरापुत्रः महीदासः पञ्चवर्षीयः आसीत् तदा कस्मिंश्चित् कार्यक्रमे तस्मै अनुमतिः न दत्ता पितुरङ्के उपवेष्टुम् अनेन तन्माता नितरां खिन्ना जाता कुलाली सा मातरं पृथिवीं प्रार्थयत तेन सः बाल अग्रे महान् ऋषिः समभवत् तस्य नाम आसीत् महीदासः अर्थात् पृथिव्याः दासः।

अस्याम् उपनिषदि सामान्यजनाय विशिष्टं व्यावहारिकतर्कयुक्ताह्वानमस्ति चरैवेति इति अर्थात् सततं पुरो गच्छ।

चरन्वै मधु विन्दति चरन्त्स्वादुमुदुम्बरम्।
सूर्यस्य पश्य श्रेमाणं यो न तन्द्रयते चरन् चरैवेति चरैवेति।।

अस्याः उपनिषदः महती प्रतिष्ठा वर्तते यतः इयम् ऋग्वेदाद् उपनिबद्धोस्ति तथा अस्यां ३३ मन्त्राः सन्ति। महावाक्यं प्रज्ञानं ब्रह्म अपि अस्यामेवास्ति।

स्रोतः। स्वामी गुरुभक्तानन्दस्य ऐतरेयोपनिषद् सन्दीपनिसाधनालयः।
चरैवेति इति लिखितम् अर्धयुतकचित्रं अमेजन् इत्यस्मात् स्वीकृतम् अस्य प्रसिद्धेः प्रत्ययाय।

छान्दोग्योपनिषद् एकां मार्मिकीं कथां वदति।
एकस्मिन् दिवसे कश्चन बालकः ऋषिं हारिद्रुमतगौतमम् उपायाति तच्छिष्यं च भवितुमिच्छति। ऋषिः पृच्छति रे बाल कस्य गोत्रस्य प्रवर्तको असि त्वम्। बालो वदति नाहं जाने ततः सः स्वमात्रोक्तानि वचनानि वदति तानि इत्थं सन्ति अहमपि न जानामि कस्य गोत्रस्य प्रवर्तकोऽसि त्वं मया नैके पुरुषाः सेविताः तथा मम यौवनकाले त्वं मया प्राप्तः अतः तव गोत्रं नाहं जाने। अहम् अस्मि जाबाला तथा त्वं मम पुत्रः सत्यकामः। सर्वं श्रुत्वा ऋषिः स्मयते कथयति च ब्राह्मणं विहाय नान्यः कश्चित् इत्थं वदितुम् अर्हति।
अहं त्वां ब्रह्मचारित्वेन संस्कारितं करोमि यतः त्वं सत्यान्न च्युतः।

सामवेदसम्बद्धा छान्दोग्योपनिषद् द्वितीया दीर्घतरा पुरातनी च अस्ति। तत् त्वमसि इति महावाक्यमपि अस्यामेवास्ति।

प्रसिद्धतमा उपमितिः अस्यामेवास्ति यस्यां आत्मब्रह्मणोः सम्बन्धः व्यावहारिकरीत्या प्रोक्तः सा अस्ति मृत्तिकायाः घटस्य च सम्बन्धः तथैव हिरण्यपिण्डाभूषणयोः च सम्बन्धः। अस्यामेव महाभारतात् इतरः श्रीकृष्णस्य प्रथमः सन्दर्भः उक्तः।

स्रोतः। upanishads.org.in उपनिषद्माला चिन्मयान्ताराष्ट्रीयसंस्थानम्। प्रदर्शितं चित्रमित्यस्मात् जालपुटात् स्वीकृतम्।
https://thephilosophicalmultiverse.com/the-story-of-satyakama-jabala/

बृहदारण्यकः अर्थात् विशालवनशिक्षणं शुक्लयजुर्वेदेन सम्बद्धा वर्तते। एषा बृहत्तमा पुरातनतमी चास्ति। अस्याम् ऋषेः याज्ञवल्क्यस्य विदुषीभ्यां गार्गीमैत्रेयीभ्यां सह तथा अन्यैः नैकैः संवादकर्तृभिः सह वादो वर्तते। देहल्यां द्वौ महाविद्यालयौ अनयोः विदुष्योः नाम्नोः स्तः।

पुरातनतायाः कारणेन अस्यां नैके दार्शनिकविचाराः सन्ति ये अनन्तरम् उत्फुल्लिताः यथा चेतनायाः भिन्नाः अवस्थाः ओङ्कारस्य महत्त्वम् इत्यादयः। प्रसिद्धः शान्तिमन्त्रः अपि अस्यामेव विद्यते।
ॐ असतो मा सद्गमय। तमसो मा ज्योतिर्गमय। मृत्योर्मामृतं गमय।। ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः।।

किन्तु अस्याः उत्कृष्टदार्शनिकं योगदानं तु नेति नेति इति अस्ति। विवेकानन्दः अब्रवीत् यत् वयं कदाचित् कञ्चित् वस्तु तस्य परिसरं वर्णयन्तः वदामः। यदा ब्रूमो वयं सच्चिदानन्दः इति तदा केवलं वर्णनातीतपरस्य तटमेव स्पृशामः। किञ्चिदपि चिन्तनं कश्चनोऽपि सिद्धान्तः व्यर्थः तत्र। नेति नेति इत्येवं केवलं वदितुम् शक्यते। तस्य चिन्तनमपि तत् सीमितं हस्तच्युतं च करोति।

स्रोतः। Vivekavani.com। neevselfinquiry.in इत्यस्मात् स्वीकृते चित्रे वाचक्नवी गार्गी ऋषिणा याज्ञवल्क्येन साकं विवदन्ती दृश्यते राज्ञः जनकस्य दिव्योपस्थितौ।