બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાય એક ગુઢ વ્યક્તિત્વ ધરાવતા હતા. તેમનો જન્મ ૧૮૩૮માં થયો હતો અને તેમણે અંગ્રેજી શિક્ષણ મેળવ્યું હતું. તેમણે બંગાળમાં બ્રિટિશ વહીવટમાં ૩૦ વર્ષ સેવા આપી હતી. આ સમય દરમિયાન તેમણે ઉત્કૃષ્ટ બંગાળી નવલકથાઓ લખી હતી, જેમાં મોટાભાગે સૂક્ષ્મ બ્રિટિશ વિરોધી સંદેશ હતો. આનંદ મઠ નવલકથામાંથી તેમનું ‘વંદે માતરમ’ સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓનું લોકપ્રિય ગીત હતું. સ્વતંત્રતા પછી તે રાષ્ટ્રીય ગીત બન્યું. તેનો દરજ્જો રાષ્ટ્રગીત જેવો જ છે. તેમના પછીના વર્ષોમાં, તેમણે આપણી પરંપરા પર વિદ્વતાપૂર્ણ કૃતિઓ લખી. વિડંબના એ છે કે, તેમને તેમની સ્નાતકની પરીક્ષા માટે બંગાળી ભાષાનું પેપર પાસ કરવા માટે ગ્રેસ માર્ક્સની જરૂર પડી હતી.

કૃષ્ણના મહાન ભક્ત, તેમણે “કૃષ્ણના માનવ સ્વભાવની ચર્ચા” કરવા માટે ‘કૃષ્ણ ચરિત્ર’ લખ્યું. તેમણે લખ્યું, “મારા ભગવાનની કાલ્પનિક વાર્તાઓ હેઠળ જે છુપાયેલું છે તે કંઈક શુદ્ધ છે, કૃષ્ણ જેવું એક આદર્શ પાત્ર માનવ ઇતિહાસમાં કોઈ સમાન નથી.” “ઐતિહાસિક કૃષ્ણ” ને સમજવા માટે તેમણે જે પદ્ધતિનો ઉપયોગ કર્યો તે ભવિષ્યના સંશોધકો માટે એક નમૂનો બની ગયો.

સ્ત્રોત: “કૃષ્ણ ચરિત્ર,” આલો શોમ દ્વારા અનુવાદિત
ચિત્ર – https://www.goodreads.com/book/show/68590649

૧૮૭૨માં કલકત્તામાં જન્મેલા અરવિંદ ઘોષે ઇંગ્લેન્ડમાં શિક્ષણ મેળવ્યું. અંગ્રેજી ભાષામાં સંપૂર્ણ રીતે રસ ધરાવતા, તેઓ પોતાના મૂળ શોધવા માટે ભારત પાછા આવ્યા. તેમણે બરોડા રજવાડામાં સેવા આપી જ્યાં તેઓ ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓમાં જોડાયા. ૧૯૦૬માં બંગાળના ભાગલા પછી, તેમણે રાજીનામું આપ્યું અને ક્રાંતિકારી ચળવળના પ્રથમ નેતાઓમાંના એક બનવા માટે કલકત્તા આવ્યા. તેમના પર અનેક વખત કેસ ચલાવવામાં આવ્યા અને કઠોર જેલ જીવનએ તેમને આધ્યાત્મિક અનુભૂતિમાં મદદ કરી. તેઓ કહે છે, “મેં જેલ તરફ જોયું જે મને માણસોથી અલગ રાખતી હતી અને હવે તેની ઊંચી દિવાલોથી મને કેદ કરવામાં આવ્યો ન હતો; ના, તે વાસુદેવ હતા જેમણે મને ઘેરી લીધો હતો.”
૧૯૧૦માં તેઓ રાજકારણમાંથી ખસી ગયા અને આધ્યાત્મિકતામાં પોતાને સમર્પિત કરવા પોંડિચેરી ગયા. ગીતા પરના તેમના લખાણો ‘વિદ્યાત્મક, આધ્યાત્મિક કે વિશ્લેષણાત્મક’ નહોતા. તેમણે લખ્યું, “આપણે મદદ અને પ્રકાશ માટે તેનો સંપર્ક કરીએ છીએ અને અમારું લક્ષ્ય તેના આવશ્યક અને જીવંત સંદેશને અલગ પાડવાનું હોવું જોઈએ, જે માનવતાએ તેના સર્વોચ્ચ આધ્યાત્મિક કલ્યાણ માટે સ્વીકારવો જોઈએ.”

સ્ત્રોત: શ્રી અરવિંદ; ‘જેલ જીવનની વાર્તાઓ’, ‘ગીતા પર નિબંધો’

મહાત્મા ગાંધીએ ગીતાનું શ્લોક-દર-શ્લોક અર્થઘટન લખ્યું છે. તેમનો મત નવીન પ્રકારનો હતો, “ગીતા કોઈ ઐતિહાસિક પ્રવચન નથી. તે પિતરાઈ ભાઈ વચ્ચેના યુદ્ધનું વર્ણન નથી, પરંતુ આપણામાં રહેલા બે સ્વભાવો – સારા અને ખરાબ – વચ્ચેનું વર્ણન છે. તમે જેટલા ઊંડા ઉતરશો, તેનો અર્થ તેટલોજ વધુ સમૃદ્ધ થશે.”

દ્વિધામાં હોવ ત્યારે હંમેશા વ્યક્તિના અંતરાત્માનો અવાજ સાંભળવાની હિમાયત તેઓ કરતા હતા. તેમણે આ અવાજને કૃષ્ણ સાથે સરખાવ્યો છે, “યુદ્ધભૂમિ આપણું શરીર છે. કૃષ્ણ એ ભગવાન છે જે દરેકના હૃદયમાં રહે છે અને હંમેશા શુદ્ધ ‘ચિત્ત’માં પોતાના સૂચનો ઘડિયાળની ટિક ટિક ની જેમ કરે છે. જો ‘ચિત્ત’ ની ઘડિયાળ ને આત્મશુદ્ધિની ચાવી મારવામા ન આવે, તો નિઃશંકપણે અંદર રહેલો ભગવાન જ્યાં છે ત્યાં જ રહશે, પરંતુ ટિક ટિક હવે સંભળાશે નહિ.”
સ્રોત: એમ કે ગાંધી, “ભગ​વદ ગીતા”

જેમને પ્રેમથી રાજાજી કહેવામાં આવે છે તેઓ સ્વતંત્રતા ચળવળના અગ્રણી હતા. તેમણે ૧૯૪૮-૫૦ દરમિયાન ભારતના બીજા ગવર્નર જનરલ તરીકે સેવા આપી હતી. ભારતને ૧૯૫૦ સુધી પ્રજાસત્તાક જાહેર કરવામાં આવ્યું ન હતું. પછીથી તેઓ એક અગ્રણી વિપક્ષી નેતા બન્યા.
રામાયણ, મહાભારત અને ગીતાના તેમના સરળ અંગ્રેજી સંસ્કરણો માટે તેમને સૌથી વધુ યાદ કરવામાં આવે છે. તે સંસ્કરણો લાખોની સંખ્યામાં વેચાયા છે. તેમની ગીતા યુવાનોને કેવી રીતે મદદ કરી શકે છે તે પર રાજાજી લખે છે કે, “(તે) મુખ્યત્વે વિદ્યાર્થીઓ માટે માર્ગદર્શિકા તરીકે લખાયેલ છે. આ નાનું પુસ્તક જૂની વાર્તામાં પિતાએ તેમના પુત્રો સાથે જે કર્યું હતું તેવો જ પ્રયાસ છે. પિતાએ પુત્રોને ઘરના બગીચામાં ખજાનો ખોદવાનું કિઘુ. સોનું ખરેખર મળ્યું, વાસણમાં છુપાયેલા ખજાના તરીકે નહીં પરંતુ પરિશ્રમના પુરસ્કાર તરીકે, પુષ્કળ પાક તરીકે. લેખકે પોતે જે લખ્યું છે તેમાં કંઈ નથી, પરંતુ જો વાચકોને ખોદવા માટે પ્રેરિત કરવામાં આવે, તો ગીતા, આપણો કિંમતી વારસો, પ્રયત્નશીલ આત્મા માટે સમૃદ્ધ પાક આપશે.”

ચિત્ર-https://www.goodreads.com/book/show/35049196-the-bagavad-gita માંથી

લોકમાન્ય બાલ ગંગાધર તિલક તેમના સમયમાં ભારતના સૌથી લોકપ્રિય નેતા હતા. તેમણે તેમના પ્રખ્યાત સૂત્ર – “સ્વરાજ્ય મારો જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે”- દ્વારા બ્રિટિશ શાસન સામે જનતાને જાગૃત કરી. તેમણે વેદ અને તેમની ઐતિહાસિકતા પર ઘણા વિદ્વતાપૂર્ણ પુસ્તકો લખ્યા. તેમણે ત્યાગ અથવા ભક્તિ કરતાં ક્રિયા પર ભાર મૂકવા માટે મરાઠીમાં ‘ગીતા રહસ્ય’ લખ્યું. તેમણે કહ્યું, “મને ભગવદ ગીતાનો અભ્યાસ શરૂ કરવા માટે શું પ્રેરિત કર્યું તે કહીને શરૂઆત કરું છું. જ્યારે હું નાનો હતો, ત્યારે મારા વડીલો વારંવાર મને કહેતા હતા કે ચુુસ્ત ધાર્મિક અને સમ્પુણૅ દાર્શનિક જીવન જીવવુ અધરુ છે. કોઈ બન્ને, સંસાર અને ભગવાનની સેવા એક સાથે કરી શકતું નથી. મેં મારા માટે જે પ્રશ્ન ઘડ્યો તે એ હતો: શું મારો ધર્મ ઇચ્છે છે કે હું પુરુષત્વની પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરું અથવા કરી શકું તે પહેલાં હું આ દુનિયા છોડી દઉં અને ધર્મ ત્યાગ કરું?”

સ્ત્રોત: https://culturalsamvaad.com/bal-gangadhar-tilak-on-the-gita-rahasya/

પ્રખ્યાત ત્રિપુટી લાલ-બાલ-પાલ (લજપત રાય, બાલ ગંગાધર તિલક અને બિપન ચંદ્ર પાલ) સ્વતંત્રતા માટે સીધા પગલાં લેવાના હિમાયતી હતા. આ એવા યુગમાં હતું જ્યારે મોટાભાગના રાષ્ટ્રવાદી નેતાઓ બ્રિટિશરો પ્રત્યે સહકારી વલણ રાખતા હતા. ૧૯૨૮માં સાયમન કમિશનના આગમનનો વિરોધ કરી રહ્યા હતા ત્યારે રાયનું લાઠીચાર્જમાં મૃત્યુ થયું હતું. તે સ્વતંત્રતા ચળવળમાં એક મહત્વપૂર્ણ ઘટના હતી. તેમને ચિંતા હતી કે તેમના વતન પંજાબમાં બિન-હિન્દુઓ દ્વારા કૃષ્ણના જીવનનું બેફામ વિશ્લેષણ તણાવ તરફ દોરી રહ્યું છે. તેમણે આવી શંકાઓને દૂર કરવા માટે અને કૃષ્ણના જીવન અને કાર્યને સમજાવવા માટે ઉર્દૂ પુસ્તક ‘યોગીરાજ કૃષ્ણ’ લખ્યું.

હસરત મોહાની એક ગૂઢ વ્યક્તિ હતા – ઘણી સિદ્ધિઓ મેળવ્યા હોવા છતાં તેમને યાદ રાખવામાં અવ્યા નથી. તેઓ રાષ્ટ્રવાદી હતા, ઘણા ‘ઇન્કિલાબ ઝિંદાબાદ’ નો નારો તેમણે આપેલો છે તેવુ માને છે. તેઓ ભારતમાં સામ્યવાદી પાર્ટીના સ્થાપક સભ્ય હતા. તેઓ ‘મૌલાના’ શીર્ષક ધરાવતા સૂફી મુસ્લિમ વિદ્વાન હતા. તેઓ બંધારણ સભાના મુસ્લિમ લીગના સભ્ય હતા જેમણે ઝીણાના વિધાનસભાનો બહિષ્કાર કરવાના ફરમાનને નકારી કાઢીને ભાગલાને નકારી કાઢ્યો હતો.

તેમણે ઉર્દૂ અને અવધીના મિશ્રણમાં કૃષ્ણની ભક્તિ કવિતાઓ પણ લખી હતી જેને તેઓ ‘ભાષા’ કહેતા હતા. આમાં, તેઓ રહીમથી શરૂ કરીને ગંગા જમુના ક્ષેત્રના મુસ્લિમ ભક્તિ કવિઓના પગલે ચાલી રહ્યા હતા.

તેમણે લખ્યું, “કુછ હમ કો ભી ‘આતા હો કી આય હઝરત-એ-કિર્ષણ, ઇકલિમ-એ-ઇશ્ક આપ કે ઝેર-એ-કદમ હૈ ખાસ, હસરત કી ભી કુબુલ હો મથુરા મેં હઝીરી, સુંતે હૈં ‘તુષાહૈં કૈંહૈરમ્’ એટલે કે આદરણીય કૃષ્ણ, મને પણ કંઈક આપો, કારણ કે તમારા પગ નીચે પ્રેમનું આખું ક્ષેત્ર છે, મેં સાંભળ્યું છે કે તમે મથુરામાં હસરતની હાજરીને સ્વીકારો છો – તમે બધા પ્રેમીઓ માટે વિશેષ દયાળુ છો.

વિકિમીડિયાની તસવીર 1949માં આંબેડકર સાથે હસરત મોહની.
સ્ત્રોત: સીએમ નઇમ, ‘ધ મૌલાના હુ લવ્ડ કૃષ્ણા’, EPW એપ્રિલ 2013

લોહિયાએ સમાજવાદનું ભારતીય સંસ્કરણ વિકસાવ્યું, જેમાં આર્થિક સમાનતાને જાતિગત પૂર્વગ્રહ દૂર કરવાના વિચાર સાથે જોડી દેવામાં આવ્યો. તેઓ ઉત્તર ભારતના પછાત વર્ગના નેતાઓના પ્રેરણાસ્ત્રોત બન્યા. સ્વતંત્રતા ચળવળ દરમિયાન તેઓ કોંગ્રેસ પક્ષમાં સમાજવાદી જૂથનો ભાગ હતા. સ્વતંત્રતા પછી, તેઓએ કોંગ્રેસ છોડી દીધી અને નેહરુનો વિરોધ કર્યો.
ભલે તેઓ નાસ્તિક હતા, તેમણે ક્યારેય પરંપરાના પ્રભાવને ઓછો આંક્યો નહીં. તેમણે સંસ્કૃતિનો ત્યાગ કર્યો નહીં. તેમણે લખ્યું, “રામ અને કૃષ્ણ અને શિવ ભારતના પૂર્ણતાના ત્રણ મહાન સપના છે. રામ મર્યાદિત વ્યક્તિત્વની પૂર્ણતા છે, કૃષ્ણ ઉલ્લાસપૂર્ણ વ્યક્તિત્વનો અને શિવ અ-પરિમાણીય વ્યક્તિત્વનો, પરંતુ દરેક સંપૂર્ણ છે. એક બીજા કરતા ઓછો કે વધુ સંપૂર્ણ હોવાનો કોઈ પ્રશ્ન નથી. દરેક વ્યક્તિ તેના પોતાના જીવનના તબક્કા સાથે સુસંગત પૂર્ણતાની શ્રેણી પસંદ કરી શકે છે.”
તસવીરમાં લોહિયા યુવાન ભારત રત્ન કર્પૂરી ઠાકુર સાથે.
સ્ત્રોત: ‘રામ, કૃષ્ણ, શિવ’, lohiatoday.com
https://thebiharmail.com/bihar-state-govt-recommends-dr-ram-manohar-lohiya-and-karpoori-thakur-name-for-bharat-ratna/

સ્વામી વિવેકાનંદ માટે જીવનભર ભગવદ ગીતા પ્રેરણા સ્તોત્ર રહિ. સ્વામી વિવેકાનંદના ગુરુ રામકૃષ્ણ કહેતા હતા કે “ગીતા, ગીતા ગીતા ગીતા…” શબ્દનું ઘણી વખત પુનરાવર્તન કરીને ગીતાનો આવશ્યક અર્થ સમજી શકાય છે, અને જ્યારે તે પૂર્ણ થાય છે, ત્યારે વ્યક્તિ પોતાને “તા-ગી તા-ગી તા-ગી…” ઉચ્ચારતો જોવા મળે છે.
“ટૅગ/ત્યાગ” (બંગાળી: ত্যাগ, “তগ” ধাতু) શબ્દનો અર્થ “ત્યાગ” અથવા “ભગવાન માટે બધું છોડી દેનાર” થાય છે. રામકૃષ્ણએ કહ્યું, ગીતા આપણને નિઃસ્વાર્થ અને ત્યાગી બનવાનું શીખવે છે.

સ્ત્રોત: https://vivekavani.com/swami-vivekananda-bhagavad-gita/
ચિત્ર વિકિમીડિયામાંથી

તેઓ કદાચ સૌથી નાની ઉંમરના ક્રાંતિકારી હતા જેમણે આ અંતિમ બલિદાન આપ્યું હતું. ખુદીરામ બોઝને ફાંસી આપવામાં આવી ત્યારે તેઓ માત્ર ૧૮ વર્ષના હતા. તેમના ચહેરા પર સ્મિત હતું, અને તેમના હાથમાં ભગવદ ગીતા હતી. જ્યારે ન્યાયાધીશે તેમને તેમના કૃત્ય વિશે પૂછ્યું, ત્યારે તેમણે હસીને જવાબ આપ્યો, “જો તમે મને પરવાનગી આપો, તો હું તમને થોડીવારમાં બોમ્બ કેવી રીતે બનાવવો તે શીખવી શકું છું.” તેઓ ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં બંગાળમાં અરવિંદ અને અન્ય લોકોના ભાષણોથી પ્રભાવિત થયા હતા. તેઓ તેમની ‘અનુશીલન સમિતિ’માં જોડાયા હતા જે અત્યાચારી બ્રિટિશ અધિકારીઓને નિશાન બનાવતી હતી. ૧૯૦૮માં બિહારના મુઝફ્ફરપુર ખાતે એક બ્રિટિશ અધિકારીના જીવન પર નિષ્ફળ પ્રયાસ બાદ બોઝ અને પ્રફુલ્લ ચાકી (તે પણ માત્ર ૧૯ વર્ષના) પકડાયા હતા.

સ્ત્રોત: https://www.indiatoday.in/education-today/gk-current-affairs/story/khudiram-bose-life-facts-youngest-freedom-fighter-2644105-2024-12-03

ચિત્ર વિકિમીડિયામાંથી

ભારતના ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ, એસ રાધાકૃષ્ણન 20મી સદીના શૈક્ષણિક વર્તુળોમાં સૌથી વધુ જાણીતા અને પ્રભાવશાળી ભારતીય વિચારકોમાંના એક ગણાય​ છે. તેમણે દર્શાવ્યું હતુ કે હિન્દુ ધર્મ દાર્શનિક રીતે સુસંગત અને નૈતિક રીતે સક્ષમ બન્ને હતો. પશ્ચિમી પરંપરાઓના તેમના વ્યાપક જ્ઞાને તેમને ભારત અને પશ્ચિમ વચ્ચે સેતુ-નિર્માતા બનાવ્યા. તેમણે ગીતા પર ભાષ્ય શાસ્ત્રીય શૈલીમાં પરંતુ આધુનિક દૃષ્ટિકોણ સાથે લખી હતી.

તેમણે લખ્યું, “આપણો સમય અલગ છે; આપણી વિચારસરણી, માનસિક પૃષ્ઠભૂમિ કે જેની સાથે આપણે આપણા અનુભવને જોડીએ છીએ, તે શાસ્ત્રીય વિવેચકો જેવી નથી. આજે આપણી સામે મુખ્ય સમસ્યા માનવજાતનું સમાધાન છે. ગીતા ખાસ કરીને આ હેતુ માટે યોગ્ય છે, કારણ કે તે ધાર્મિક ચેતનાના વિવિધ અને દેખીતી રીતે વિરોધી સ્વરૂપોનું સમાધાન કરવાનો પ્રયાસ કરે છે.”

સ્વરાજ્યની છબી રાધાકૃષ્ણનને ભારતના બે મહાન આધુનિક દાર્શનિક, રવિન્દ્રનાથ ટાગોર સાથે દર્શાવે છે.

સ્રોત: https://iep.utm.edu/radhakri/
ચિત્ર સ્વરાજ્ય મેગેઝિનમાંથી

બ્રિટિશ સુધારક એની બેસન્ટ (૧૮૪૭-૧૯૩૩) એ સમાજવાદ, જન્મ નિયંત્રણ, ટ્રેડ યુનિયનિઝમ અને મહિલાઓના અધિકારોને જોરશોરથી ટેકો આપ્યો હતો. તેઓ થિયોસોફિકલ સોસાયટી સાથે સંકળાયેલા હતા, હોમ રૂલ લીગની સ્થાપના કરી હતી અને ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના પ્રમુખ તરીકે સેવા આપી હતી. તેમણે બે અનુવાદો અને બે વ્યાખ્યાન શ્રેણીઓ દ્વારા ગીતાનું અન્વેષણ કર્યું હતુ. તેમણે ગીતાના ગુપ્ત સંદેશને સ્થાપિત કરવા માટે ખ્રિસ્તી ધર્મશાસ્ત્રના શબ્દોનો ઉપયોગ કર્યો હતો જેને ઉજાગર કરવાની જરૂર છે.
બેસન્ટ યોગને ચોક્કસ દાર્શનિક-ધાર્મિક પરંપરા (જેમ કે તેને શાસ્ત્રીય રીતે ગણવામાં આવે છે) તરીકે નહીં પરંતુ આધ્યાત્મિક વિકાસની સાર્વત્રિક પદ્ધતિ તરીકે રજૂ કરે છે. તેમનુ કહેવુ છે કે ગીતા એ “યોગનો શાસ્ત્ર છે જેનો અર્થ દૈવી કાયદા સાથે સુમેળ, દૈવી જીવન સાથે એક થવું, સર્વોચ્ચ સ્વ સાથે સુમેળ” છે. કુરુક્ષેત્ર “આત્માનું યુદ્ધક્ષેત્ર”, સંઘર્ષશીલ આત્મા અર્જુન અને કૃષ્ણ ગ્રીક હેરાક્લિટસના શિક્ષણમાં જે “આત્માના લોગો” નું વણૅન કરવામાં આવ્યુ છે તેનુ પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. ગીતા પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં બધા “મહત્વાકાંક્ષી આત્માઓ” માટે એક પાઠ છે જેમનું લક્ષ્ય સમાન છે પરંતુ અભિગમ અલગ છે.
સ્ત્રોત: એન્જેલિકા માલિનાર, ‘ધ ગ્રેટ અનવેઇલિંગ: એની બેસન્ટ એન્ડ ભગવદ ગીતા’, યુનિવર્સિટી ઓફ ઝુરિચ