ईश्वरचन्द्र विद्यासागर एक गूढ व्यक्तिमत्व होते. त्यांचा जन्म १८३८ मध्ये झाला असून त्यांनी इंग्रजी भाषेचे शिक्षण घेतले. बंगाल मध्ये इंग्रजी प्रशासनात त्यांनी ३० वर्षे नोकरी केली. त्या काळात त्यांनी उत्कृष्ट बंगाली कादंबऱ्या लिहिल्या ज्यात इंग्रजविरोधी सूक्ष्म संदेश होता. आनंदमठ कादंबरीतील त्यांचे “वंदे मातरम्” हे गाणे स्वातंत्र्यसैनिकांमध्ये लोकप्रिय होते. स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर ते आपले राष्ट्रीय गीत झाले. राष्ट्रगीताएवढाच त्याचा दर्जा आहे. त्यांच्या नंतरच्या वर्षांमध्ये त्यांनी आपल्या परंपरांवर आधारित पांडित्यपूर्ण लेखनकार्य केले. उपरोधिकपणे पदवीसंपादनार्थ बंगाली भाषापरीक्षा उत्तीर्ण करण्यासाठी त्यांना अतिरिक्त गुणांची गरज पडली. ते एक महान कृष्णभक्त असून त्यांनी कृष्णाच्या मानवीय स्वभावावर “कृष्णचरित्र” नावाचे पुस्तक लिहिले. ते लिहितात “ माझ्या देवाच्या काल्पनिक कथांमध्ये जे लपलेले आहे ते निर्मळ आहे, मानवीय इतिहासात कृष्णासारखा आदर्श व्यक्ति नाही.” ऐतिहासिक कृष्णाला पूर्णपणे जाणण्यासाठी वापरलेली त्यांची पद्धत पुढील संशोधनाकर्त्यांसाठी अनुकरणीय ठरली.
स्रोत : “कृष्ण चरित्र “ अनुवाद: ॲलो शोम
चित्रित ः https://www.goodreads.com/book/show/68590649

कलकत्त्यात १८७२ साली जन्मलेले अॅारबिंदो घोष यांनी इंग्लंडमध्ये शिक्षण घेतले. पूर्ण पणे इंग्रज होऊन आपली मुळे शोधत भारतात परत आले. बडोदा संस्थानात नोकरी करत असताना ते क्रांतिकारी चळवळींमध्ये सहभागी झाले. १९०६ मध्ये बंगालच्या फाळणीनंतर ते राजीनामा देऊन कलकत्त्याला आले आणि क्रांतिकारी चळवळीतील पहिल्या नेत्यांपैकी एक बनले. त्यांच्यावर अनेक खटले चालवले गेले. कठोर तुरुंगवास त्यांच्या आत्मसाक्षात्काराचे कारण ठरला. ते म्हणतात “ मी मला माणसांपासून वेगळे करण्यार्या तुरुंगाकडे बघितले आणि मला जाणवले की मी उंच भिंतींनी नाही तर वसुदेवाने वेढला गेलेलो होतो.
१९१० मध्ये त्यांनी राजकारण सोडले व पॅांडीचेरीला जाऊन स्वतःला अध्यात्माला वाहून घेतले. त्यांचे गीतेवरील लिखाण मध्ययुगीन, तत्वज्ञानविषयक किंवा विश्लेषणात्मक नव्हते. ते लिहितात “ आपण तिच्याकडे (गीतेकडे) मदत आणि प्रकाशासाठी जातो व आपले ध्येय त्यातील महत्वाचा आणि जिवंत संदेश जाणून तो मानवतेच्या उच्चतम अध्यात्मिक कल्याणासाठी उपयोगात आणला पाहिजे.”
स्रोत ः श्री अॅारोबिंदो, Tales of Prison Life, ‘Essays on the Gita’

महात्मा गांधींनी गीतेतील प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ लिहिला.त्यांचा दृष्टिकोन नवीन होता, “गीता ऐतिहासिक परिसंवाद नाही. हे भावंडांमधील युद्ध नसून आपल्यामधील चांगल्या आणि वाईट स्वभावामधील युद्ध आहे. जितके खोलात जाल तितका गूढ अर्थ समजेल. द्विधा मनःस्थितीत अंतःकरणाचे ऐकावे असे ते नेहमी म्हणत. अंतःकरणाचा आवाज म्हणजे कृष्ण, आपलं शरीर म्हणजे युद्धभूमि. एका खोलीत घडाळ्याच्या टिकटिक आवाजासारखा, शुद्ध मनात सतत सूचना देत भगवान कृष्ण प्रत्येकाच्या हृदयात रहात असतो. मनाच्या घड्याळाला जर आत्मशुद्धीची किल्ली दिली नाही, तर भगवान हृदयात असून सुद्धा त्याच्या सूचना ऐकू येणार नाहीत. “
स्रोतः एम् के गांधी, “ भगवद्गीता “

राजाजी म्हणून प्रेमाने ओळखले जाणारे एक स्वातंत्र्य चळवळीतील मार्गदर्शक होते. १९५० मध्ये भारत गणराज्य घोषित होईपर्यंत १९४८-५० च्या भारतीय अधिराज्यात ते दुसरे गव्हर्नर जनरल म्हणून कार्यरत होते. ते नंतर सुप्रसिद्ध विरोधी नेते झाले. त्यांच्या रामायण, महाभारत आणि गीतेच्या सरल इंग्रजी आवृत्त्या खूप प्रसिद्ध झाल्या व लाखोंनी विकल्या गेल्या. गीता तरुण पिढी साठी कशी सहाय्यक आहे ह्यावर विद्यार्थ्यांसाठी राजाजींनी निदेशपुस्तक लिहिले. जुन्या गोष्टीमध्ये वडील जसे मुलांसाठी करतात तसा ह्या छोट्या निदेशपुस्तकाच्या रूपात प्रयत्न केला आहे. त्या गोष्टीत मुलांना स्वतःच्या शेतात खजीन्यासाठी खणायला सांगितले जाते. तेव्हा त्यांना त्यांच्या परिश्रमाचे बक्षीस म्हणून भरपूर धान्याच्या रूपात सोनं मिळतं. हण्ड्यात लपविलेल्या खजीन्याच्या रूपात नाही. लेखकाने जे लिहिले आहे त्यात वरवर काहीच नाही पण जर वाचकांना खोल खणण्यास प्रवृत्त केले तर बहुमोल वडिलोपार्जित संपत्ती असलेली गीता प्रयत्नशील आत्म्यासाठी मोलाचे पीक देईल.

चित्र स्रोतः https://www.goodreads.com/book/show/35049196-the-bagavad-gita

लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक तत्कालीन सर्वात लोकप्रिय नेता होते.”स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे “ ह्या त्यांच्या घोषणेने त्यांनी इंग्रज शासनाविरुद्ध जनतेला जागृत केले. त्यांनी वेद व त्यांच्या अस्सलपणाबद्दल अनेक पांडित्यपूर्ण पुस्तके लिहिली. त्यांनी सर्वसंगपरित्याग आणि भक्ति पेक्षा कर्माचे श्रेष्ठत्व सांगणारे “गीतारहस्य” मराठी भाषेत लिहिले. ते म्हणाले “ मी भगवद्गीतेचा अभ्यास करायला कसा प्रवृत्त झालो ते सांगतो. मला नेहमी वडीलधारी सांगायचे की कट्टर धर्म व जीवनाचे तत्वज्ञान रोजच्या सामान्य जीवनाशी खूप विसंगत आहे. कोणी एका वेळी दोन मालक जग आणि ईश्वर दोघांचा दास होऊ शकत नाही. मी स्वतःसाठी सोडवायला प्रश्न तयार केलाः मी पुरुषत्वाची परिपूर्णता मिळवायचा प्रयत्न करण्या आधीच जगाचा निरोप घेऊन संन्यास घ्यावा असं माझा धर्म मला सांगतो का?

स्रोतः https://culturalsamvaad.com/bal-gangadhar-tilak-on-the-gita-rahasya/

सुप्रसिद्ध त्रयी लाल-बाल-पाल (लाजपत राय, बाळ गंगाधर टिळक आणि बिपिन चन्द्र पाल) यांनी स्वातंत्र्यासाठी थेट कृति करण्याचे समर्थन केले. हा असा काळ होता जेव्हा बहुतांश राष्ट्रीय नेते इंग्रजांच्या बाबतीत सहकारी वृत्तीने वागत होते. राय सायमन कमिशनचा विरोध प्रदर्शन करत असताना लाठीमारात मारले गेले. ही स्वातंत्र्य चळवळीतील एक महत्त्वाची घटना होती. त्यांना काळजी होती की अहिन्दूंकडून कृष्णाच्या जीवनाचे छिचोर विश्लेषण तणाव निर्माण करत होते. ह्या संदर्भात शंकाकुशंकांना मिटविण्यासाठी त्यांनी उर्दू भाषेत कृष्णाच्या जीवनावर “योगीराज कृष्ण” नावाचे पुस्तक लिहिले.

हसरत मोहानी एक गूढ व्यक्तिमत्व होतं. त्यांच्या अनेक उल्लेखनीय उपलब्ध्या असून सुद्धा ते लोकांना फारसे माहीत नाहीत. ते एक राष्ट्रवादी होते व बरेच लोक इ्ंन्कलाब जिन्दाबाद ही घोषणा त्यांच्याशी जोडतात. ते साम्यवादी असून भारतातील पक्षाचे संस्थापक होते. ते मौलाना ही पदवी असलेले सूफी मुस्लिम विद्वान होते. ते संविधान सभेतील मुस्लिम लीग चे सदस्य होते. त्यांनी सभेच्या बहिष्काराचा
जिना यांचा हुकुमनामा अमान्य करत फाळणीचा विरोध केला. त्यांनी उर्दू आणि अवधी या दोन्हींच्या मिश्र भाषेत कृष्ण भक्तीच्या कविता लिहिल्या ज्यांना त्यांनी भाषा असे म्हटले. ह्या मध्ये रहीमपासून सुरुवात करून गंगा यमुना प्रांतातील भक्तिकवींचे अनुकरण केले. त्यांनी लिहिले,” कुछ हमको भी आता हो की ऐ हजरत-ई- कृष्ण, इक़्लीम ई इश्क़ आप के झर-ई-कदम है ख़ास, हसरत की भी क़ुबूल हो मथुरा में हाज़िरी, सुनते हैं आशिक़ों पे तुम्हारा करम है ख़ास, म्हणजे पूज्य कृष्ण मलाही काहीतरी दे कारण तुझ्या पायाखाली प्रेमाचे राज्य आहे. माझी मथुरेत उपस्थिति स्वीकार करा – मी ऐकले आहे की सर्व प्रेमळ लोकांवर तुझी विशेष कृपा असते.”
विकीपीडियातील चित्र १९४९ मध्ये हसरत मोहानी यांना अंबेडकरांबरोबर दाखवतं.
स्रोतः सी एम् नईम, “The Maulana who loved Krishna,”EPW April २०१३

लोहिया यांनी जातीय पूर्वग्रह दूर करण्याच्या कल्पनेशी आर्थिक समतेला जोड़त समाजवादाची नवीन आवृत्ति विकसित केली. उत्तर भारतातील मागासलेल्या नेत्यांसाठी ते प्रेरणादायी ठरले. स्वातंत्र्य चलवळीत कांग्रेसपक्षामधील समाजवादी समूहाचा ते एक भाग होते. स्वातंत्र्यानंतर त्यांनी कांग्रेस सोडली व त्यांनी नेहरूंचा विरोधीपक्ष तयार केला.

जरी ते नास्तिक होते तरी त्यांनी परंपरेच्या प्रभावाला कमी लेखले नाही. त्यांनी आपली संस्कृति सोडली नाही. त्यांनी लिहिले “राम कृष्ण आणि शिव भारताची तीन मोठी परिपूर्णतेची स्वप्ने आहेत. राम ही मर्यादित व्यक्तिमत्वाची, कृष्ण उत्साही व्यक्तिमत्वाची आणि शिव अपरिमाणि व्यक्तिमत्वाची पूर्णावस्था असली तरी तिघेही निर्दोष आहेत. एक दूसर्यापेक्षा कमी किंवा जास्त परिपूर्ण असण्याचा प्रश्नच येत नाही. परिपूर्णतेचे केवळ विभाग किंवा प्रकार असू शकतात. प्रत्येकजण एखाद्या क्षणी आयुष्यातील परिस्थितीला सुसंगत असा परिपूर्णतेचा विभाग निवड़ू शकतो.
चित्रात लोहिया यांना तरुण भारत रत्न कर्पूरी ठाकुर यांच्या सोबत दाखविले आहे.
स्रोत: “राम, कृष्ण, शिव”
http://lohiatoday.com/https://thebiharmail.com/bihar-state-govt-recommends-dr-ram-manohar-lohiya-and-karpoori-thakur-name-for-bharat-ratna/

भगवद्गीता ही स्वामी विवेकानंदांची आयुष्यभर साथीदार होती. स्वामी विवेकानंदांचे गुरु म्हणायचे की गीता या शब्दाची गीता गीता गीता गीता….. अशी अनेक वेळा पुनरावृत्ति केल्याने गीतेचा मूळ अर्थ समजू शकतो. असे केल्याने आपण “ता-गी
ता-गी ता-गी….. असे उच्चारत असल्याचे जाणवते. “ताग/त्याग (बंगालीः ত্যাগ, “তগ” ধাতু) म्हणजे त्याग करणे किंवा जो ईश्वरासाठी सर्व गोष्टींचा त्याग करतो तो. रामकृष्ण म्हणतात, गीता आपल्याला निःस्वार्थ आणि त्यागी व्हायला शिकवते.
स्रोतः https://vivekavani.com/swami-vivekananda-bhagavad-gita/
चित्र विकीपीडियामधून

अन्तिम बळी देणारा तो कदाचित सर्वात लहान क्रान्तिकारक होता. खुदीराम बोसला जेंव्हा सुळावर चढ़वले तेव्हा तो केवळ १८ वर्षांचा होता. त्याच्या हातात गीता व चेहर्यावर स्मित हास्य होते. न्यायाधीशाने जेव्हां त्यानी केलेल्या कर्माबद्दल त्याला विचारले त्याने हसत उत्तर दिले “ जर तुम्ही परवानगी दिलीत तर काही क्षणात बॉम्ब कसा बनवायचा हे मी तुम्हाला शिकवू शकतो.” बंगाल मध्ये २०व्या शतकाच्या सुरवातीला तो अॅारोबिंदो व इतरांच्या भाषणांनी प्रभावित झाला होता. जुलमी इंग्रज़ अधिकार्यांचा वेध घेणार्या “अनुशीलन समितीत तो सामिल झाला. बिहारच्या मुजफ्फरपूर शहरात १९०८ साली एका इंग्रज अधिकार्यावर अयशस्वी जीवघेणा हल्ला केल्यानंतर बोस आणि प्रफुल्ल चाकी ( वय वर्ष १९) पकडले गेले.
स्रोतः https://www.indiatoday.in/education-today/gk-current-affairs/story/khudiram-bose-life-facts-youngest-freedom-fighter-2644105-2024-12-03
चित्र विकिपीडिया मधून

भारताचे पूर्व राष्ट्रपति एस् राधाकृष्णन् हे २० व्या शतकातले शैक्षणिक क्षेत्रातील सर्वात मान्यताप्राप्त व प्रभावशाली भारतीय विचारवंत म्हणून ओळखले जातात. त्यांनी दाखवून दिले की हिंदू धर्म तात्विक दृष्ट्या सुसंगत व नैतिक दृष्ट्या व्यवहार्य आहे. त्यांच्या पाश्चिमात्य परंपरेच्या व्यापक ज्ञानामूळे ते भारत व पश्चिम देशांमधील दुवा होते. राधाकृष्णन् ने शास्त्रीय पद्धतीने पण आधुनिक दृष्टिकोणाने गीतेवर भाष्य लिहिले .
ते लिहितात “ आपला काळ, विचारांच्या सवयी, मानसिक पार्श्वभूमि ज्यावर आपले अनुभव आधारित असतात हे सर्व अभिजात भाष्यकारांसारखे नाही. मानवजातीमध्ये सलोखा ही आपल्या समोर एक मोठी समस्या आहे. गीता त्यासाठी विशेष उपयुक्त आहे कारण ती विविध आणि वरवरून विरोधी दिसणाऱ्या चेतनांमध्ये मेळ घालून देण्याचा प्रयत्न करते.”
स्वराज्य मधील चित्र भारतीय दोन महान तत्वज्ञ राधाकृष्णन् आणि रबीन्द्रनाथ टैगोर यांना एकत्र दाखवते.
स्रोतः https://iep.utm.edu/radhakri/
स्वराज्य मासिकातील चित्र.

इंग्रजी सुधारक अॅनी बेसेंट (१८४७-१९३३) यांनी समाजवाद, जन्म नियंत्रण, श्रमिक संघवाद आणि स्त्रियांचे अधिकार या सर्वांचे जोरदार समर्थन केले. त्यांचा थियोसॅाफिकल सोसायटी मध्ये सहभाग होता, त्यांनी होम रूल लीगची स्थापना केली, व त्या भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेसच्या अध्यक्षा होत्या. त्यांनी दोन अनुवाद व दोन भाषासत्रांच्या सहाय्याने गीतेचा अभ्यास केला. ख्रिस्ती धर्मशास्त्रातील संज्ञा वापरून गीतेत लपलेला संदेश त्यांनी स्थापित केला ज्याचा उलगडा करणे गरजेचे होते. बेसेंट यांच्या मता प्रमाणे योग ही एक विशिष्ट तत्वज्ञानविषयक-धार्मिक परंपरा (शास्त्रीय मताने) नसून अध्यात्मिक विकासाची वैश्विक पद्धत आहे. गीता एक योग ग्रन्थ आहे ज्याचा अर्थ दिव्य नियमाशी सुसंवाद, दैवी जीवनाशी एकात्म्य, आत्म साक्षात्कार आहे.” कुरुक्षेत्र “आत्म्याच्या युद्धभूमीचे प्रतीक आहे ,” अर्जुन एक संघर्ष करणारा आत्मा, आणि कृष्ण “ आत्म्याचे परिचय चिह्न .” गीता पूर्व आणि पश्चिमेकडील सर्व महत्वाकांक्षी आत्म्यांसाठी शिकवण आहे ज्यांचा एकच उद्देश्य आहे पण मार्ग वेगळे आहेत.
स्रोतः अॅंजेलिका मॅसीनर,” The Great अनवेलिंग : Annie Besant and the Bhagavad Gita,” University of Zurich