बङ्किमचन्द्रचट्टोपाध्यायः इत्यस्य जन्म १८३८ आङ्लवर्षेऽभूत्। आङ्ग्लशिक्षां गृहीत्वा सः त्रिंशत् वर्षाणि यावत् वङ्गप्रदेशे ब्रिटेनदेशीयप्रशासने कार्यरतः। अस्मिन् समये सः वङ्गभाषायां बह्वी उत्कृष्टाः कथाः व्यररचत् यासु ब्रिटिशविरुद्धाः सूक्ष्मसन्देशाः सन्ति। आनन्दमठ इति कथायां लिखितं वन्दे मातरमिति गीतं स्वाधीनतासङ्ग्रामस्य कार्यकर्तृषु प्रसिद्धिमलभत। स्वतन्त्रताप्राप्तेरनन्तरं वन्दे मातरम् अस्माकं राष्ट्रगीतमभवत् जनगणमन इति राष्ट्रस्तुत्या समं स्थानञ्च अलभत। प्रौढे वयसि सः भारतीयसंस्कृतिविषये बह्व्यः विद्वत्तापूर्णाः लेखाः अलेखीत्। एतादृशः विद्वान् विलक्षणतया तस्य स्नातकस्तरे वङ्गभाषापरीक्षायां महत्कष्टेनोत्तीर्णोऽभवत्।

श्रीकृष्णस्य महान् भक्तः एषः वङ्गप्रदेशस्य साहित्यसम्राट् बभूव। तस्य कृष्णचरित्रमिति भाष्ये श्रीकृष्णस्य मनुष्यस्वभावं विममर्श। मम भगवतः स्वीयं रूपं तु अतीव निर्मलम् आदर्शप्रदं च। अन्याः मिथ्याकथाः श्रीकृष्णस्य वास्तविकं रूपं प्रच्छादयन्तीति बङ्किमचन्द्रचट्टोपाध्यायेन तस्य श्रीकृष्णचरित्रे प्रतिष्ठाप्यते।

ऐतिहासिककृष्णस्य विमोचनार्थं सः यां पद्धतिं प्रयुक्तवान् सा पद्धतिः भविष्यस्य शोधकर्तॄणां कृते एकः आदर्शोऽभूत्।
स्रोतः- “Krishna Charitra” आलो शोमे इत्यनेन अनुवादितः लेखः।
https://www.goodreads.com/book/show/68590649 इत्यस्मात् चित्रमुद्धृतम्।

१८७२ तमे आङ्ग्लवर्षे कोलकातायां जातः अरविन्दघोषः इङ्गलेण्ड्देशे शिक्षणमलब्ध। पूर्णतया आङ्ग्लेयः भूत्वा स्वस्य मूलमन्वेष्टुं भारतं प्रत्यागमत्। बरोडाराज्ये कार्यं कुर्वन् सः शासनविरोधकोऽभूत्। १९०६ तमे आङ्ग्लवर्षे वङ्गदेशस्य विभागोत्तरं कोलकातानगरं गत्वा क्रान्तिकारिणः आन्दोलनस्य प्रथमनेतृषु अग्रणी अभूत्। वारं वारं शोषणेन कारागृहवासेन च सः आत्मज्ञानमलब्ध।
सोब्रवीत् कारागारस्य उन्नताः भित्तयः मामन्येभ्यः मनुष्येभ्यः पृथक्कुर्वन्तीति न। तत्र वासुदेव एव मामावृणोति इति।
१९१० तमे आङ्ग्लवर्षे सः राजनीतेः अपाकृष्य पाण्डिचेरीं गत्वा आध्यात्मिकमार्गमन्वसार्षीत्। भगवद्गीतायां तस्य लेखाः सरलाः सुलभाश्चासन्। मनुष्याणां आध्यात्मिकोत्कर्षणाय गीतायाः सारभूतं व्यावहारिकञ्च ज्ञानमेव चयनीयमिति तस्याशयः। स्वस्य पाण्डित्यं विश्लेशात्मकप्रतिभां वा प्रदर्शयितुं नैषीत्।

लेखस्य मूलम् – श्री अरविन्दलिखिते ‘Tales of Prison Life’, ‘Essays on the Gita’

महात्मना गान्धिना गीतायाः प्रतिश्लोकस्य व्याख्या क्रियते। तस्य दृष्टिः नूतना। गीता ऐतिहासिकः संवादः नास्ति। तन्न पितृव्यपुत्राणां युद्धः अपितु अस्माकं दैव्यासुर्योः गुणयोः युद्धः। गाढनिमज्जनेन गीतायाः गम्भीरमर्थमपि ज्ञायते।

सः दुविधायाम् अन्तःकरणस्य स्वरं श्रोतुमुपादिक्षत्। । एषा वाणी कृष्णस्यैव। युद्धक्षेत्रञ्च अस्माकं शरीरम्। कृष्णः एव सर्वेषां हृदये निवसन्नित्यं शुद्धे चित्ते घटिकायाः टिक्टिक् ध्वनिरिवोत्प्रेरकान् शब्दान् गुञ्जति। यदि ‘चित्तस्य’ घटी आत्मशुद्धेः कुञ्जिकया सह न युज्यते तर्हि भगवान् तु अन्तःकरणे एव तिष्ठति किन्तु अन्तःकरणस्य ध्वनिः न पुनः श्रूयते।

स्रोतः- एम.के.गान्धीलिखितं पुस्तकम् “The Bhagvadgita”

राजाजी इति नाम्ना ख्यातः एषः स्वातन्त्र्य-आन्दोलने प्रभावशाली व्यक्तिः आसीत् । राजाजी यावत् पर्यन्तं (१९५० तमे वर्षे) भारतः गणराज्यं घोषितम् तावत् पर्यन्तं १९४८-५० तमे वर्षाभ्यन्तरे काले भारतशासितक्षेत्रस्य द्वितीय गवर्नर् जनरल् रूपेण कार्यं चकार । पश्चात् अयं प्रमुखः विपक्षनेता बभूव ।

अनेन आङ्ग्लभाषायां सरलीकृताः रामायणस्य महाभारतस्य गीतायाश्च ग्रन्थाः कोटि कोटि प्रतयः विक्रीताः । एतस्मात् कारणात् राजाजी सर्वाधिकं स्मर्यते ।
राजाजीवर्यः स्वप्रणीता गीता कथं यूनां साहाय्यं कर्तुं शक्नोति इत्यस्मिन् विषये एवं लिखति । “इदं मुख्यतया छात्रेभ्यः हस्तपुस्तिकारूपेण लिखितम्।
एकस्यां पुरातनकथायां यथा पिता पुत्रैः सह यदकरोत् तदिवेदं लघुपुस्तकं कार्यं कुर्यात् इत्यस्मिन् मम प्रयत्नः। पित्रा निध्यर्थं ते पुत्राः गृहवाटिकायाः खननं क्रियतामिति उक्ताः । परिश्रमस्य फलरूपेण धान्यवत् सुवर्णं खलु प्राप्तं न तु घटे निक्षिप्तनिधिवत् । लेखकस्य लेखने बहु किमपि विशेषता नास्ति परन्तु पाठकाः खननार्थं प्रेरिताः स्युः येन अस्माकं बहुमूल्यं पैतृकधनं भगवद्गीता प्रयत्नशीलानां कृते समृद्धं फलं दास्यति” इति ।

चित्रस्य स्रोतः -https://www.goodreads.com/book/show/35049196-the-bagavad-gita)

लोकमान्यबालगंगाधरतिलकवर्यः स्वसमये भारतस्य अत्यधिकलोकप्रियनेता आसीत् । सः “स्वराज्यं मम जन्मसिद्धाधिकारः᳚ इति प्रसिद्धेन घोषणेन आङ्ग्लशासनविरुद्धं भारतीयजनसमूहमजागरीत् । तिलकवर्येण वेदानां इतिहासस्य च विषये बहूनि विद्वत्तापूर्णानि पुस्तकान्यररचत्। तेन मराठीभाषायां ‘गीता रहस्यम्’ इत्याख्यं पुस्तकमलिख्यत यत्र त्यागस्य वा भक्तेः वा अपेक्षया कर्मणः प्रामुख्यतामदर्शयत्। स आह – “भगवद्गीतायाः अध्ययनाय मम प्रेरणा का इति कथयित्वा आरभे। यदा अहं बालकः आसम् तदा मम ज्येष्ठैः बहुधा कथ्यते यत् नियमितरूपेण धार्मिकं, यथार्थतया दार्शनिकं च जीवनं सामान्य नित्यजीवनव्यापारैस्सह असङ्गतं भवतीति। एकः मनुष्यः जगत् ईश्वरं च स्वामिद्वयं सेवितुं न शक्यते । मया स्वस्य समाधानार्थम् एकः प्रश्नः पृष्टः। किं मम धर्मः इच्छति यत् मया पुरुषार्थसिद्धेः प्रयत्नात् पूर्वमेव संसारत्यागः करणीयः इति?
मूलम् : https://culturalsamvaad.com/bal-gangadhar-tilak-on-the-gita-rahasya/

लाल-बाल-पाल इति प्रसिद्धं त्रितयं (लाजपतरायः बालगंगाधरतिलकः बिपनचन्द्रपालः च) स्वतन्त्रतायै साक्षात् कर्ममार्गमेव उपादिशत् । अयं तस्मिन् काले आसीत् यत्र अधिकतराः राष्ट्रवादिनः नेतारः आङ्ग्लानां प्रति सहकारी दृष्टिकोणं अधारयन् । १९२८ तमे वर्षे सैमन्-आयोगस्य विरोधं कुर्वति रायवर्यः दण्डप्रहारेण मृतः । स्वातन्त्र्य-आन्दोलने एषा महत्त्वपूर्णा घटनारूपेण विलक्षिता । रायवर्यस्य स्वस्थाने पञ्जाबप्रदेशे हैन्दवेतरजनैः कृष्णस्य जीवनस्य अनुचितं विश्लेषणं जनानां उद्विग्नतायाः कारणमिति सः परिदेवनामनुभूतः। एतादृशानां संशयानां निवारणार्थं रायवर्यः श्रीकृष्णस्य जिवनमाधारीकृत्य “योगिराजः कृष्णः” इत्याख्यं पुस्तकम् उर्दू भाषायामलिखत् ।

हसरत मोहानी इत्येषः गूढचरित्रवान् जनः आसीत्। बहूपलब्धिवान् सन्नपि न स्मर्यते अद्य एषः। तं राष्ट्रभक्तं नैके इन्कलाब जिन्दाबाद इत्यस्य कर्तारमपि वदन्ति। एषः वामपन्थदलस्य प्रारम्भकर्तृषु अन्यतमः आसीत्। एषः सूफ़ी यवनविद्वान् आसीत् मौलाना इति उपाख्यातः।
अयं महोदयः संविधानसभायाः मुस्लिम लीग इत्यस्य सदस्यः आसीत् अनेन जिन्ना इत्यस्य सभायाः त्यागस्य आदेशावमानेन भारतविभाजनस्य विरोधः कृतः।
अयं कृष्णभक्तिपद्यानि अपि अरचयत् उर्दू तथा अवधि इत्येताभ्यां यानि भाषा इति नाम्ना ज्ञायन्ते।
एषु पद्येषु महोदयः मुस्लिम इत्येतेषां भक्तिकवीनां रहीममहाभागारब्धं मार्गम् अनुसरति।
महोदयः लिखति यत्
कुछ हमको भी अता हो कि
ऐ हज़रत-ए-कृष्ण इक्लीम-ए-इश्क
आप के ज़ेर-ए-कदम है ख़ास
हसरत की भी कबूल हो मथुरा में हज़ीरी
सुनते हैं आशिकों पे तुम्हारा करम है ख़ास
अर्थात्
हे पूज्य श्रीकृष्ण मह्यमपि देहि किञ्चित् तव पादपूजनाय अवसरं यतः तव पादारविन्दयोः एव सर्वसंसारः विद्यते ।
अस्य हसरत इत्यस्यापि उपस्थितिं स्वीक्रियतां यतः मया श्रुतं यत् त्वं स्वभक्तेषु अतिप्रसन्नः भवति सदा।
इदं विकीपीडिया इत्यस्य चित्रम् १९४९ तमे वर्षे हसरत मोहानी इत्येनम् अम्बेडकरवर्येण साकं दर्शयति।

स्रोतः CM Naim, ‘The Maulana who loved Krishna’, EPW April 2013

लोहियावर्येण भारतीयरूपं विकसितं समाजवादस्य जातिगतभेदोन्मूलविचारस्य आर्थिकसमानतया साकं मेलनेन। महोदयः भारतस्य उत्तरभागस्य क्षूद्रवर्णीयानां प्रमुखः समभवत्। स्वतन्त्रतान्दोलनकाले महोदयः राष्ट्रीयकाङ्ग्रेस् इति दलस्य समाजवादसमूहस्य सदस्यो जातः। स्वतन्त्रतानन्तरं महोदयः काङ्ग्रेसदलात् निरगच्छत् तथा नेहरूवर्यस्य विरुद्धं दलं निरमात्। निरीश्वरवादी सन्नपि महोदयः परम्पराणां महत्त्वं न व्यस्मरत् संस्कृतिमपि नात्यजत्। महोदयः अलिखत् यत् रामः कृष्णः शिवश्च भारतस्य प्रमुखाः स्वप्नाः विचाराः सन्ति। लिखति अयं यत् रामः मनुष्यमात्रस्य उत्कृष्टतमं रूपमस्ति कृष्णः पूर्णत्वस्य रूपमस्ति तथैव शिवः वर्णनातीतं व्यापकं रूपहीनमस्ति किन्तु प्रत्येकं स्वस्मिन् पूर्णमस्ति। परस्परं श्रेष्ठत्वस्य तु प्रश्नः एव नास्ति सर्वे समानाः एव। पूर्णता केवलं विशेषगुणाधारिता एव भवति
सः गुणः प्रत्येकं जनजीवनपरिस्थित्यानुगुणं भिन्नः स्यात्।
इदं चित्रं लोहियावर्यं किशोरेण भारतरत्नं कर्पूरी ठाकुर इति महोदयेन साकं दर्शयति।
स्रोतः ‘Ram, Krishna, Siva’,
lohiatoday.com
https://thebiharmail.com/bihar-state-govt-recommends-dr-ram-manohar-lohiya-and-karpoori-thakur-name-for-bharat-ratna/

श्रीमद्भगवद्गीता स्वामिनः विवेकानन्दस्य पूर्णजीवनस्य अभिन्नम् अङ्गमासीत्। विवेकानन्दस्य गुरुः रामकृष्णपरमहंसः कथयति स्म यत् कश्चित् जनः गीतायाः गूढमर्थं गीता गीता गीता गीता इति कथनेन ज्ञातुं शक्नोति यदा इत्थमुच्यते तदा ज्ञायते यत् सः सा वा तागी तागी तागी इत्थं वदति।
ताग त्यागी वा बाङ्ग्लाभाषायां ত্যাগ, “তগ” ধাতু इति भवति यस्य अर्थः अस्ति त्यागः त्यजनम् अथवा सः येन सर्वम् ईश्वरचरणारविन्दयोः त्यक्तम् इति। रामकृष्णपरमहंसः कथयति यत् श्रीमद्भगवद्गीता निस्स्वार्थी भव त्यागी भव इत्येव शिक्षयति।

स्रोतः
https://vivekavani.com/swami-vivekananda-bhagavad-gita/
wikimedia द्वारा प्राप्तमिदं चित्रम्।

सः सम्भवतः कनिष्ठतमः क्रान्तिकारी आसीत् यः परमत्यागं कृतवान्। खुदीराम बोसः केवलं १८ वर्षीयः आसीत् यदा सः मृत्युदण्डेन मृतः। तस्य मुखं स्मितं, भगवद्गीतां च हस्तेषु धारयति स्म। यदा न्यायाधीशः तस्य कृतस्य कार्यस्य विषये पृष्टवान् तदा सः स्मितं कृत्वा अवदत् यत् यदि भवान् मां अनुमन्यते तर्हि अहं भवन्तं विस्फोटकं कथं करणीयम् इति शिक्षितुं शक्नोमि। सः २० शताब्द्याः आरम्भे बङ्गालदेशे अरविन्द​: इत्यादीनाम् भाषणैः प्रभावितः आसीत्। अत्याचारिणः आङ्गल​ अधिकारिणः लक्ष्यं कृत्वा तेषां ‘अनुशीलन समितिम्’ सम्मिलितवान्। १९०८ तमे वर्षे बिहारस्य मुजफ्फरपुरे एकस्य ब्रिटिश-अधिकारिणः हत्यायाः असफलप्रयासस्य अनन्तरं बोसः प्रफुल्ल चाकी च​(इदमपि केवलं १९ वर्षीयः) कारागारं गतौ।

स्रोत:
https://www.indiatoday.in/education-today/gk-current-affairs/story/khudiram-bose-life-facts-youngest-freedom-fighter-2644105-2024-12-03

विकिमीडियातः चित्रम्

स राधाकृष्णन् भारतस्य पूर्वराष्ट्रपतिः। किन्तु २० शताब्द्यां शैक्षणिकवृत्तेषु सर्वाधिकमान्यतासु प्रभावशालिषु भारतीयचिन्तकेषु इति रीत्या स: अधिकतम​: प्रसिद्धः अस्ति। हिन्दुधर्मः दार्शनिकदृष्ट्या सुसंगतः नैतिकदृष्ट्या च व्यवहार्यः इति सः प्रदर्शितवान्। पाश्चात्यपरम्पराविषये तस्य विस्तृतज्ञानेन सः भारतस्य पश्चिमस्य च मध्ये सेतुनिर्माता अभवत् । राधाकृष्णनः गीतायाः विषये स्वस्य भाष्यम् शास्त्रीयशैल्या किन्तु आधुनिकदृष्टिकोणेन लिखितवान्।
सः लिखितवान् यत्, “अस्माकं कालः पृथक् अस्ति;अस्माकं विचाराभ्यासाः, यस्य मानसिकपृष्ठभूमिः वयं स्वानुभवं सम्बध्दयामः, सा शास्त्रीयभाष्यकारानाम् इव सर्वथा समान: नास्ति। अद्यत्वे अस्माकं सम्मुखे मुख्या समस्या मानवजातेः मेलनं भवति।गीता विशेषतया तदर्थं उपयुक्ता अस्ति, यतः एषा धार्मिकचेतनायाः विविधानि प्रतियोगिक रूपाणाम् सन्धानं कर्त्तुम् प्र्यत्नम् करोति।”
स्वराज्य पत्रिकाया: प्रतिबिम्बे भारतस्य महान् आधुनिकदार्शनिकौ रवीन्द्रनाथटगोरेण सह राधाकृष्ण: दृश्यते ।
स्रोत:
https://iep.utm.edu/radhakri/
चित्र: स्वराज्य पत्रिकात​:

आङ्गल समाज सुधारिका Annie Besant (१८४७-१९३३) समाजवादस्य, जन्मनियन्त्रणस्य, श्रमिकसङ्घवादस्य, महिलानां अधिकारस्य च प्रबलतया समर्थनं कृतवती। सा धर्मशास्त्रीयसमाजेन सह सम्बद्धा आसीत्, सा च Theosophical Society इत्यस्य​ स्थापनां कृतवती, भारतीयराष्ट्रीय Congress इत्यस्य अध्यक्षा च आसीत्। अनुवादद्वयेन, व्याख्यानावली द्वयेन च गीतायाः विश्लेषणं कृतवती। सा गीतायाः गुप्त सन्देशानाम् स्वस्य अनावरणप्र्यत्ने Christian धर्मशास्त्रस्य पदानाम् उपयोगं कृतवती।
Besant योगशास्त्र: न विशिष्टदार्शनिक-धार्मिकपरम्परारूपेण (यथा शास्त्रीयरूपेण व्यवह्रियते) अपितु आध्यात्मिकविकासस्य सार्वत्रिकपद्धत्या प्रस्तुतं करोति। गीता इत्युक्ते “योगशास्त्र: यस्य अर्थः दिव्यनियमेन सह सामञ्जस्यं, दिव्यजीवनेन सह एकत्वं, उच्चतमात्मना सह सामञ्जस्यम्” इति। कुरुक्षेत्रं “आत्मन​: युद्धक्षेत्रं”, अर्जुन: हतात्मा, कृष्ण: च “आत्मनः प्रतीक​:” इति । पूर्वपश्चिमयोः मनुष्यानाम् लक्ष्यं समानं किन्तु उपागमन-मार्ग: भिन्न: अस्ति। एतादृशानां सर्वेषां “आकांक्षिणां आत्मानां” कृते गीता शिक्षा अस्ति।
स्रोत:
Angelika Malinar, ‘ The Great Unveiling : Annie Besant and the Bhagvad Gita’, University of Zurich