त्रिवेन्द्रम, सिक्किम, मुंबई, त्रिपुरा, माउंट आबू भारताच्या सर्वच कोपऱ्यांमध्ये तुम्ही गणपती बघू शकता.’भारताचा राजा’ ही १२ प्रश्नांची प्रश्न मंजुषा आहे.इतर सणांमधील गणपती पूजन आणि त्याचे श्लोक, (गणपतीचा)मंडप या संबंधित आम्ही प्रश्न घेऊन आलो आहोत. ५ भाग्यवान स्पर्धकांना अप्रतिम छायाचित्रे असलेले गणेशा विषयीचे पुस्तक भेट मिळेल.

सन १८९२ मध्ये,श्रीमंत भाऊसाहेब रंगारी यांनी ज्या शहरात पहिल्यांदाच सार्वजनिक गणेशोत्सवाचे आयोजन केले, त्या शहराचे नाव काय?

प्रथम सार्वजनिक गणेशोत्सव सन १८९२ मध्ये सुरू झाला.पुण्याचे रहिवासी कृष्णाची पंत, मराठा शासित, ग्वाल्हेर भेटीस गेले होते. तेथे त्यांनी पारंपरिक गणपतीपूजनाचा सार्वजनिक सोहळा बघितला.कृष्णाजीपंतांच्या ग्वाल्हेर मधील अनुभवांचे वर्णन ऐकून त्यांचे एक मित्र भाऊसाहेब लक्ष्मण जावळे यांना प्रेरणा मिळाली.त्यांच्या वाड्या मधे त्यांनी प्रथम सार्वजनिक गणपती मूर्तीची स्थापना केली। पुण्याच्या त्या भागाचे नांव ” शालूकर बोळ” असे होते.मूर्ती लाकूड व लाकडाच्या भुशापासून बनवलेली होती.ती गणेश मूर्ती योध्दा शैली मध्ये घडवलेली होती, स्वातंत्र्यसंग्रामासाठी प्रेरणादायक होती.१८९३ मधे “केसरी” या आपल्या वर्तमानपत्रात टिळकांनी ( भाऊसाहेबांच्या ) या प्रयत्नांचे कौतुक केले. त्यानंतर राष्ट्रीय एकतेचे प्रतीक म्हणून, टिळकांनी १९८४ सालामधे त्यांच्या वर्तमानपत्र छपाई च्या कार्यालयामध्ये गणेशोत्सवाचे आयोजन केले.श्रीमंत रंगारी व टिळकांना मनःपूर्वक धन्यवाद ! कारण त्यांच्यामुळे हळूहळू संपूर्ण देशभरात एकतेचे प्रतीक म्हणून सार्वजनिक गणेशोत्सव साजरा होऊ लागला.

हे छायाचित्र भाऊसाहेब रंगारी यांच्या तत्कालीन घराचे आहे.
श्रेय : श्रीमंत भाऊसाहेब रंगारी गणपती विश्र्वस्त मंडळ.

स्रोत htpps://….. fighterhttps://thebetterindia.com/261898/indias-oldest-ganeshotsav-was-set-up-by-a-freedom-fighter-in-18921892https://thebetterindia.com/261898/indias-oldest-ganeshotsav-was-set-up-by-a-freedom-fighter-in-1892

पुण्याजवळील पिंपरी-चिंचवड या लहानशा औद्योगिक शहरामधे मुळ स्थानीय “मोरया गोसावी” च्या नावाचे गणपती मंदिर आहे। तो १३ व्या शतकामधे होऊन गेलेला संत आहे।त्याचा जन्म पुण्यापासून ५० कि.मीटर अंतरावरील मोरगांव येथे झाला होता। मोरगांव च्या मोरेश्वर गणपती वरून त्याचे नांव मोरया ठेवण्यात आले होते।अष्टविनायकांमधील हे एक अत्यंत पवित्र मंदिर आहे, (अष्टविनायक मंदिरे ही पुण्याजवळील आठ,अत्यंत मानाच्या गणपती मंदिरांचा संच आहे)।

मोरया गोसावी त्याला झालेल्या गणपतीच्या दिव्य साक्षात्कारानंतर चिंचवडमधे स्थायी झाला। एका कथेनुसार, वृध्दत्वामुळे जेंव्हा मोरयाला दर्शनाकरिता मोरगांव ला जाणे कठिण होऊ लागले तेंव्हा गणेशाने त्याला दर्शन देऊन सांगितले की ” तू इथेच चिंचवडमधे माझे (गणेशाचे) मंदिर बांध।” त्यानंतर येणार्या अनेक शतकांपासून श्रध्दाळू यात्रेकरी, मंदिरात गणपती चे दर्शन घेताना मोरयाच्या भक्तीच्या आदरासाठी “गणपती बाप्पा मोरया” असा जयघोष करू लागले। कलांतराने हा जयघोष, लोकप्रिय सामाजिक प्रथा च होऊन गेला।
छायाचित्र मोरगांव मंदिराचे आहे।
श्रेय : विकीमिडिया ।

स्त्रोत https://www.peepultree.world/livehistoryindia/story/people/morya-gosavi

बंगाली आणि इतर लोकांचा असा विश्वास आहे की दुर्गा पूजेच्या कालावधीत, देवी दुर्गा कैलास पर्वतावरील आपल्या सासरकडून आपल्या माहेरी पृथ्वीवर येते.ती स्वतः बरोबर आपली अपत्ये गणेश, कार्तिकेय, लक्ष्मी आणि सरस्वती यांना घेऊन येते. दुर्गेच्या राक्षसवधाच्या रूपाची जरी पूजा केली जात असली तरी तिची अपत्ये अवतीभवती त्यांच्या वाहनांसहित दाखवलेली असतात. पहिल्या पाच दिवसांमध्ये अनेक पूजा सोपस्कार आणि धार्मिक विधी झाल्यानंतर ही पुढे षष्ठी( नवरात्रीचा सहावा दिवस)पासून ते दशमी( नवरात्राचा दहावा दिवस विजयादशमी अथवा दसरा) सुरू असतात.एका बंगाली कवितेमधे त्याचे सुंदर वर्णन आहे,त्याचा आशय आहे
“गणेश ठाकुर इतका लोभी(भक्तीभावाचा)आहे की तो एकदा आई समवेत येतो आणि एकदा एकटाच येतो।”
गणेश ठाकुर हांगला।
एकबार आशे मायेर साथे।
एकबार आशे एकला।
छायाचित्र १० व्या शतकातील वाळूच्या दगडा पासून बनविलेल्या गणपतीचे आहे.
श्रेय: शकुंथला जगन्नाथन
स्रोत https:/www.durga.pujahttps://www.outlooktraveller.com/experiences/heritage/popular-rituals-of-durga-puja

मुंबई च्या गणेशोत्सवाचा ‘लालबाग चा राजा’ हा मुकुटमणी आहे.विसर्जना च्या दिवशी सर्वात शेवटी या मूर्तीचे विसर्जन होते.बहुदा विसर्जन दुसर्‍या दिवशी पहाटेसच होते. लोक पूर्ण रात्र या गणपती विसर्जनासाठी वाट बघत थांबून राहतात. लालबागच्या राजाला लोक प्रेमाने नवसाचा गणपती किंवा इच्छापूर्ती गणपती असेही म्हणतात. नवसाच्या रांगेमधे उभं राहण्यासाठी भक्तगण फार मोठ्या संख्येने गर्दी करतात. ते मंचावर चढून गणपतीला चरणस्पर्श करून आशिर्वाद मिळवू शकतात.त्यामुळे ही रांग खूपच मोठी असते व एका वेळेस २० तास रांगेत उभे रहायला लागण्याची शक्यता असते.नेहमीच्या सरळ रांगेमधून लोक दुरून गणपती दर्शन घेऊ शकतात;परंतु गणपतीच्या पाया पडू शकत नाही. असं मानतात, की गणपती मंडप हा त्या कोळी समाज व कापड उद्योगामधील कामगार समूहाचे कृतज्ञता प्रतीक आहे ; जे लोक १९३० सालामधे अत्यंत कठिण, वाईट परिस्थितीमधून गेले, त्या भयानक स्थितीतून बाहेर पडले, या समूहांना जमिनीचा भूभाग, त्यांच्या उदरनिर्वाहासाठी मंजूर करण्यात आला.त्यांचा विश्वास होता की इतक्या कठीण काळात जगण्यासाठी गणेश कृपेने त्यांना मदत मिळाली.गणपती प्रती श्रध्देच्या आठवणींची खूण म्हणून; वार्षिक गणेशोत्सव साजरा करण्यासाठी त्यांच्या या जागेचा काही भाग वापरण्यास देण्याचे त्यांनी नक्की केले. असं लेखन प्रसिद्ध आहे,परंतु त्यासाठी चा प्रमाणित संदर्भ मिळत नाही.

छायाचित्र लालबागच्या राजाचे आहे.
श्रेय: पुरस्कार विजेती छायाचित्रकार सलोनी जैन.

समर्थ रामदास (१६०८- ८१) हे महाराष्ट्राच्या अत्यंत प्रभावी आणि थोर संत परंपरेमधील एक संत आहेत.असं म्हणतात की त्यांनी शिवाजी महाराजांना प्रेरणा दिली( स्वराज्य स्थापनेची प्रेरणा )
त्यांनी लोकप्रिय आरती लिहिली, त्याच्या प्रथम दोन ओळी आहेत
सुखकर्ता दुःखहर्ता वार्ता विघ्नाची।।
नुरवी पुरवी प्रेम कृपा जयाची।।
“हे ईश्वर, तुम्हीच आयुष्याचे सुखदाता, दुःख हरणारे आणि विघ्नांचा नाश करणारे आहात.
स्वतःच्या आशीर्वादाने सर्वत्र प्रेम पसरवणारे तुम्हीच आहात.”

आरतीच्या शेवटी भक्तगण विनवणी करतात की,
“हे ईश्वरा, संकटाच्या वेळी तू धावून ये आणि कठीण प्रसंगामधे आमचे रक्षण कर।”

या आरतीमध्ये परिचित जयघोषाचं पुनर्उच्चारण आहे।
जयदेव जयदेव जय मंगलमूर्ती। ,
हे मंगल मूर्ती गणराया,तुझा जय जयकार असो.

श्रेय : १७ व्या शतकामधील समर्थ रामदासांच्या हस्तचित्राचे छायाचित्र, विकीमिडीया.

स्रोत: https://kedar.nitty-witty.com/blog/ganapati-aarti-sukhkarta-dukhharta-with-english-translation-free-download-mp3.download-mp3.

छान्दोग्य उपनिषदामध्ये सांगितले आहे- तत् त्वम् असि।
म्हणजेच व्यक्ती (त्वम्) आणि वैश्विक(अन्य) चेतनामय रूप(तत्) समान-एकच आहे.अर्थात ब्रम्हांडाचे मूलतत्व च व्यक्तीमध्ये सामावलेले आहे.
‘तत् त्वम असि’ हे उपनिषदाच्या चार महावाक्यांपैकी एक आहे.मुद्गल पुराण गणेशाच्या आठ अवतारांचे वर्णन करते. हे ‘तत् त्वम असि’ च्या व्युत्पत्ती विषयी सुध्दा सांगते.हे गणपतीची या महावाक्याबरोबरची समानता दाखवते.गणपतीने मानव देह (त्वम शी समानता), हत्तीचे मस्तक (तत् शी समान) धारण केले आहे. त्याने भिन्न तत्वांचे सांघिक स्वरूप धारण कलेले आहे. असि( आहेस)ह्यात समानतेचा जोड दाखवला आहे.

स्रोत: फिलिस ग्रामोफोन ‘गणेश ऍज मेटाफर:द मुद्गल पुराण ‘

बाळ गंगाधर टिळकांकडून प्रेरणा घेऊन एस.शंकरैया यांनी हैदराबादमधील, खैरताबाद येथे एक फूट मूर्ती आणून गणेशोत्सवाची सुरवात केली. तेव्हापासून दरवर्षी, ही मूर्ती वाढीव आकाराची होत चालली आहे. वर्ष २०२५ मध्ये ही उंची ७१ फूट असेल असे अपेक्षित आहे. पर्यावरण संरक्षणासाठी आयोजक समितीने मूर्ती ची उंची कमी करण्याचा निर्णय घेतला आहे.मूर्ती चे विसर्जन हुसेनसागर या तलावामध्ये करण्यात येते.

स्त्रोत:https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/khairatabad-ganesh-growing-in-stature-every-yr-since-1954/articleshowprint/86080903.cms

हे संस्कृत स्तोत्र प्राचीन परंतु अज्ञात व्यक्तीने लिहिलेले आहे.श्लोकाच्या पहिल्या चरणा( संपूर्ण श्लोकासमान नव्हे) समान संदर्भाचा उल्लेख मुद्गलपुराणा सारख्या लेखनामध्ये सापडतो.
असे मानले जाते की ही पारंपरिक रचना आहे आणि कुणा एका लेखकाला याचे श्रेय जात नाही. वर्षानुवर्ष संगीतकारांनी श्लोकाला आपापल्या पध्दतीने स्वनिर्मित संगीतामधे स्वरबध्द केले आहे. श्लोक असा आहे :
वक्रतुंड महाकाय सूर्यकोटि समप्रभ।
निर्विघ्नं कुरू मे देव,सर्व कार्येषु सर्वदा।।
हे प्रभो गणेश,ज्याची सोंड वलयांकित आहे, शरीर भव्य आहे,आणि जो कोट्यावधी सूर्यांच्या तेजाने चमकत आहे.हे दिव्यशक्ती ईश्वरा, कृपया माझे प्रत्येक कार्य निर्विघ्न पूर्ण व्हावे असा आशीर्वाद असावा.
स्रोत:https://stotra.in/translation/en/sri-ganesh/vakratunda-mahakaya

व्यापारउदीमाचा देव म्हणून जैन समाजात गणेशाची पूजा करतात.जैनांच्या गणपतीसंबंधित पुष्कळ मान्यता हिंदूंसारख्याच आहेत.गणपतीचा संदर्भ जैनांच्या लेखित साहित्या मधे प्रथमतः १२ व्या शतकात सापडतो.हेरंब, गणविघ्नेश, विनायक अशा गणेशाच्या अनेक नावांनी त्याचे स्तवन केल्याचे संदर्भ आहेत.यावरून त्याचे हत्ती चे मस्तक, लंबोदर, हातामधे परशु व उंदिरावर आरूढ असलेला असे रूप स्पष्ट होते.

१५ व्या शतकामधील श्वेतांबर जैन साहित्य माहिती पुरवते की अन्य देव सुध्दा आपल्या इच्छित फलप्राप्तीसाठी गणेशाला प्रार्थना करत असतात.पुढे असेही नमूद केलेले आहे की प्रत्येक पवित्र कार्याच्या सुरवातीस आणि नव्या प्रकल्पाच्या,योजनेच्या सुरवातीस, पहिली पूजा गणेशाची करतात.आज सुध्दा हीच पध्दत श्वेतांबर जैन समुदायामधे खूप प्रचलित आहे.दिगंबर जैनांचा गणेशा संबंधितचा संदर्भ कमी दिसतो.जुन्यात जुना संदर्भ ९व्या शतकातील गणपती मूर्तीचा आहे. ही मुर्ती मथुरेत सापडली आणि ती, यक्षी अंबिका ( गौरी मातेचे जैन नांव) सोबतची आहे. राजस्थान व गुजराथ मधील जैन मंदिरांमध्ये गणपतीच्या मूर्ती कोरलेल्या आहेत.महावीर घणेरव (१० वे शतक), ओसिअन(११ वे शतक)आणि माऊंट आबू चे दिलवाडा(११-१६ शतक) येथील सर्व मंदिरे याची काही उदाहरणे आहेत.

स्त्रोत : मारूती नंदन तिवारी आणि कमल गिरी
‘इमेजिस ऑफ गणेश इन जैनिजम।’

मुत्तुस्वामी दिक्षितार हा १८ व्या शतकातील भारतीय शास्त्रीय संगीता च्या त्रिनीती किंवा तीन रत्नांपैकी एक होता.त्यांच्या तामिळनाडच्या तिरूवरूर या जन्मस्थानाच्या आणि आजूबाजूच्या परिसरातील भव्य मंदिरांतील १६ गणपतीमूर्तींसाठी त्यांनी :षोडश गणपती किर्ती’नावाची स्तुती स्तोत्रे अर्पण केली. त्या १६ किर्तींपैकी एक आहे ‘वातापि गणपती’ स्तुतीगान!
दंतकथा असे सुचविते की त्याने ज्या मूर्तीसाठी हे स्तुतीगान केले,ती मूर्ती पल्लवांनी ७ व्या शतकात चालुक्यांचा(चालुक्य राजसत्ता) पराभव करून ‘वातापि’ (बदामी) येथून तिथे घेऊन आले होते. परंतु इतिहासकार यासंबंधी खात्रीपूर्वक माहिती देऊ शकले नाहीत आणि काही असेही सांगतात की त्यात चोला राज घराण्याचा सहभाग आहे जे १० व्या शतकाच्या शेवटी होऊन गेले. यापुढेही असे आहे की खरे तर हे गायन,त्याच भागातील दुसर्‍या एका मूर्ती च्या स्तुतीसाठी म्हटले गेले होते!

इतिहास काहीही असेल,पण ही गीत-संगीत रचना अप्रतिम, दिव्य आहे.सुरुवातीच्या काही ओळी अशा आहेत :
“वातापि च्या गणपती चे मी गुणस्तवन करतो.जो गजमुख असलेला ,वरदायक आहे.ज्याच्या चरणांची पूजा भूतादि सगळे करतात. जो विश्वातील सर्व प्राणीमात्रांचा आणि चेतनांचा उद्गम आहे.जो विकारमुक्त आहे,ज्याच्या पुढे योगी नतमस्तक होतात.जो सृष्टिकर्ता ( रचयिता), विघ्नहर्ता (अडथळे दूर करणारा)आहे.ज्याचे पूजन, प्राचीन कालीन ॠषी जे मातीच्या घड्यामधे, मृत्तिकेमधे जन्मले(अगस्त्य ॠषी) यांनी केले आहे.
स्त्रोत: ऍमी कॅटलिन -‘वातापि गणपती’

महाभारताच्या ” अनुशासनिक पर्व” मधे “विष्णु सहस्त्रनाम स्तोत्र” आहे। पितामह भीष्मांनी त्यांच्या शरशय्येवरून युधिष्ठिराला हे स्तोत्र सांगितले. (भीष्मांना)ज्यावेळेस विचारले की उत्तम स्तोत्र कोणते? त्यावेळी त्यांनी विष्णुच्या एक हजार गुणपैलूंचे वर्णन केले. त्या श्लोकाची पहिली सुरुवात अशी आहे :
शुक्लांबरधरं विष्णुं शशिवर्णम् चतुर्भुजं। प्रसन्नवदनं ध्यायेत्
सर्वविघ्नोपशांतये।
‘श्वेत वस्त्र परिधान केलेले तुम्ही, हे देव, सर्व व्यापक आणि चंद्रप्रभेसारखी तेजस्वी कांती असलेले आहात.चार बाहुयुक्त, सर्वज्ञानी असणाऱ्या, तुमच्या सदैव स्मितवदनाचे ध्यान धरून मी प्रार्थना करतो की माझ्या मार्गातले सर्व अडथळे दूर करा.’
सुरवातीच्या अडथळे दूर करण्याच्या उल्लेखा च्या संदर्भामुळे,हे गणपती स्तवन आहे असा अर्थ लावतात. इतिहासकार तर असे सुचवितात की,आज आपणास ज्ञात असलेले जे गणेश पूजन आहे, ते महाभारत रचनेनंतर ‘गुप्त’ राजवटीमध्ये सुरू झाले आहे.
‘विष्णुसहत्रनामम्’ च्या काही आवृत्तीं मधे दुसरा श्लोक जोडलेला आहे जो स्पष्टरीतीने गणेश आवाहन करणारा आहे.

“शुक्लांबरधरं” हा नंतरच्या “ललिता सहस्त्रम्” सारख्या स्तोत्रांचा सुध्दा भाग आहे.
स्त्रोत:https://hindupedia.com/en/Vishnu_Sahasranamam

संपूर्ण वर्षभर पुरीचे भगवान जगन्नाथ वेगवेगळ्या वेशभूषा करतात. सगळ्यांत मनोवेधक असतो तो हत्ती वेष!तो स्नान पौर्णिमेच्या दिवशी साजरा करतात.पुरीच्या मूर्तींना, पौर्णिमेला थंड पाण्याने स्नान घालतात. आणि त्या दिवसाला स्नान पौर्णिमा म्हणतात.त्यांना गणेशाची वेषभूषा करतात.
तदनंतर, देवांना थंडी वाजते आहे अशी मान्यता ठेवून,त्यांना आरामासाठी १५ दिवस एकांतवासामधे ठेवतात.देव आजारपणातून पूर्ण बरे होऊन रथ यात्रेसाठी तयार होतात. या वेषामागची ही दंतकथा आहे. दक्षिण भारतामधून गणपती भट्ट नावाचा,एक निस्सिम भक्त,भगवान गणेशाच्या दर्शनासाठी स्नान पौर्णिमैस पुरीला आला. पण त्याला गणेश दर्शन होऊ शकले नाही. त्याची निराशा झाली.परंतु जगन्नाथाने आपल्या भक्ताचे मन जाणले व गणेश रूपामधे ते प्रकट झाले.’हाथी वेष’ ही त्या प्रसंगाची आठवण आहे. हा सोहळा १५ व्या शतकातील,गंगा राजवंशाच्या राजा भानुदेवाच्या कालखंडात सुरू झाला.
स्रोत: महिमोहन त्रिपाठी,श्री जगन्नाथ
छायाचित्र- श्री जगन्नाथाचा हाथी बेषा, महिमोहन ह्यांनी घेतलेले छायाचित्र