প্ৰহ্লাদ আছিল বলিৰ ককাক । বামন পুৰাণত প্ৰহ্লাদৰ বিষয়ে অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণভাৱে উল্লিখিত হৈছে। যেতিয়া বলি তিনিলোকৰ ৰজা হ’ল, প্ৰহ্লাদে তেওঁক ৰাজধৰ্মৰ শিক্ষা দিছিল। পিছত প্ৰহ্লাদে বলিক ভগৱান বিষ্ণুৰ পৰম মহিমাৰ কথা বৰ্ণনা কৰিছিল। তেওঁ বলিক কৈছিল যে ভগৱান বিষ্ণু বামন অৱতাৰ লৈছে আৰু সেই কাৰণে বলিৰ সেনাবাহিনী ক্লান্ত আৰু নিৰ্জীৱ হৈ পৰিছে। কিন্তু বলিয়ে প্ৰহ্লাদৰ কথা মানি নলয় আৰু বিষ্ণুক উপহাস কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। প্ৰহ্লাদে ক্ৰোধান্বিত হৈ বলিক শাপ দিলে যে বিষ্ণুক অসম্মান কৰাৰ বাবে তেওঁ নিজৰ ৰাজ্য হেৰুৱাব। পাছত অনুতপ্ত বলিয়ে প্ৰহ্লাদৰ ওচৰত ক্ষমা বিচাৰি প্ৰায়শ্চিত্তৰ বাবে কি কৰিব লাগে সুধিলে। সেইদৰে, পুরাণত প্ৰহ্লাদে নিজৰ দেউতাক আৰু ককাক দুয়োজনকেই বিষ্ণুৰ পৰম মহিমা সম্বন্ধে শিক্ষা দিলে বুলি উল্লেখ আছে। ভাগৱত পুরাণত প্ৰহ্লাদে বামনৰ ওচৰত বলিক ক্ষমা কৰিবলৈ অনুৰোধ কৰিছিল বুলি উল্লেখ আছে।

Picture Credit: Calcutta Art Studio

ঋগবেদত উল্লেখ আছে যে ভগৱান বিষ্ণুৱে তিনিপদত সমগ্ৰ বিশ্ব আৱৰি লৈছিল।
সমগ্ৰ বিশ্বত তেওঁ পদাৰ্পন কৰিলে আৰু তিনি পদতেই সমগ্ৰসৃষ্টি পদধূলিত সম্পূৰ্ণৰূপে একত্ৰ হ’ল।
বিষ্ণু, সেই ৰক্ষক, যাক কোনোয়ে প্ৰতাৰণা কৰিব নোৱাৰে, তেওঁ ত্ৰিপদতেই সকলো অধীন কৰিলে;
তেতিয়াৰ পৰা তেওঁৰ উচ্চ বিধানসমূহ প্ৰতিষ্ঠা কৰিলে।
এই আখ্যানেই বামন অৱতাৰৰ মূল কেন্দ্ৰ গঠন কৰে। আন বেদ আৰু উপনিষদতো এই কথাটো বিভিন্ন ৰূপে উল্লেখিত আৰু অন্যান্য পুরাণত—যেনে বামন পুরাণত—সম্পূৰ্ণ বামন অৱতাৰ কাহিনী বৰ্ণিত হৈছে। বামন পুরাণত আন এটা পূৰ্ববৰ্তী কাহিনীও উল্লেখ আছে, য’ত বিষ্ণুৱে বামন নহয়, এক ক্ষুদ্ৰ ৰূপ লৈ দানৱৰ প্রধান ধুন্ধুৰ পৰা তিনিপদ ভূমি দান বিচাৰিলে। আশ্চৰ্যজনকভাৱে, বামন পুরাণৰ কেৱল এটা সৰু অংশ বামন অৱতাৰৰ বাবে উৎসৰ্গিত। বামন অৱতাৰ দুবাৰকৈ বৰ্ণিত হৈছে বামন পুরাণত।

বলিৰ কাহিনী পতঞ্জলিৰ মহাভাষ্যতও উল্লেখ আছে, যি আনুমানিক খ্ৰীষ্টপূৰ্ব দ্বিতীয় শতিকাৰ সময়ৰ।

Picture Credit: Vamana Temple at Thirikkakkara, Kerala, Wikimedia Commons

ইন্দ্ৰক পৰাস্ত কৰাৰ পিছত লক্ষ্মী দেবী বলিৰ ৰাজ্যত আগমন কৰিলে। বীৰত্বৰে ইন্দ্ৰক পৰাজিত কৰাৰ বাবে তেওঁ বলিক প্ৰশংসা কৰিলে। তেওঁ লক্ষ্য কৰিলে যে, বলি হিৰণ্যকশিপুৰ বংশৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা। লক্ষ্মী দেবীয়ে তেওঁৰ পৰাক্ৰমক প্ৰশংসা কৰাৰ লগতে তাতেই বাস কৰিবলৈ ললে । লক্ষ্মী দেবীৰ সৈতে জ্ঞান, ধৈৰ্য্য, ক্ষমা, শিক্ষা, নীতি আদি প্ৰতিনিধিত্ব কৰা আন দেবীসকলেও বলিৰ ৰাজ্যত প্ৰবেশ কৰিলে।

Picture Credit: Wikimedia Commons

বলিয়ে ইন্দ্ৰৰ পৰা ত্ৰিলোক জয় কৰিছিল। বলি ৰজা হোৱাৰ পিছত দেৱতাসকলৰ উদ্দেশে হোৱা সকলো অৰ্ঘ্য-নৈবেদ্য বন্ধ হৈ গ’ল। ইন্দ্ৰৰ মাতৃ অদিতি অত্যন্ত দুখিত হ’ল। তেওঁ নিজৰ স্বামী ঋষি কশ্যপক ৰাজ্য হেৰোৱাৰ কাৰণ সুধিলে। ঋষি কশ্যপে তেওঁক লৈ ব্রহ্মাৰ ওচৰলৈ গ’ল। তাতে ব্রহ্মাই ক’লে যে কেৱল বিষ্ণুৱেই এইখিনি পুনৰুদ্ধাৰ কৰিব পাৰিব। অদিতিৰ দীৰ্ঘদিনীয়া তপস্যাৰ পিছত বিষ্ণুৱে নিজৰ পুত্ৰ হিচাপে জন্ম ল’বলৈ সন্মত হয় যিয়ে বলিৰ পৰা ত্ৰিভূৱন উদ্ধাৰ কৰি ইন্দ্ৰৰ শাসন পুনৰ ঘূৰাই আনিব বুলি কয়।

Picture Credit: Vamana Alankar, Puri Jagannath Temple, Wikimedia Commons

যেতিয়া বিষ্ণু বলিৰ যজ্ঞত প্ৰৱেশ কৰিলে, তেতিয়া যজ্ঞাগ্নিয়ে দানৱৰ পৰা অৰ্ঘ্য গ্ৰহণ কৰা বন্ধ কৰিলে।
শিৱই আগতে কৰা দৰে বিষ্ণুৱে যজ্ঞ ধ্বংস কৰিব বুলি আশংকা কৰিছিল। তাৰ পিছত বলিয়ে তেওঁৰ গুৰু শুক্ৰাচাৰ্য্যক সুধিলে, অগ্নিয়ে কিয় এনেদৰে আচৰণ কৰিছে। শুক্ৰাচাৰ্য্যই বলিক কয় যে অসুৰে এতিয়া যজ্ঞ প্ৰসাদ ভোগ কৰি আছে যদিও এইবোৰ আৰু দেৱতাসকলৰ ওচৰলৈ নাযায়। তেওঁ বলিক ক’লে যে বিষ্ণুৱে তেওঁৰ সকলো কাঢ়ি ল’ব আৰু ইন্দ্ৰক প্ৰদান কৰিব। শুক্ৰাচাৰ্য্যই বলিক উপদেশ দিলে যে তেওঁ বিষ্ণুলৈ একো অৰ্পণ নকৰে। বলীয়ে ক’লে—“ভগৱান বিষ্ণুক মই কেনেকৈ প্ৰত্যাখ্যান কৰোঁ?”
শুক্ৰাচাৰ্য্যই জলৰ প্ৰবাহৰ বাধা দি বলিৰ প্ৰতিজ্ঞা ৰোধ কৰিবলৈ কমণ্ডলত প্ৰৱেশ কৰাৰ আখ্যান বামন পুৰাণত  নাই, কিন্তু এই কথা অন্য পুৰাণসমূহত বৰ্ণিত আছে।

Picture Credit: Wikimedia Commons

জনপ্ৰিয় কাহিনীবোৰত প্ৰতিফলিত কৰা হৈছে যে বলিক বিষ্ণুৱে বামন ৰূপত তিনিপদ ভূমিৰ সাধাৰণ অনুৰোধেৰে প্ৰবঞ্চনা কৰিছিল।
কিন্তু বামন পুৰাণত উল্লেখ আছে যে বলিয়ে বিষ্ণুলৈ সকলো অৰ্পণ কৰিবলৈ প্ৰস্তুত আছিল। প্ৰহ্লাদে বলিক শাপ দিয়ে যে তেওঁ নিজৰ ৰাজ্য হেৰুৱাব। বলি অনুতপ্ত হ’লেও কৈছিল যে নিজৰ ৰাজ্য হেৰুৱাৰ বাবে তেওঁৰ কোনো আক্ষেপ নাই। যেতিয়া শুক্ৰাচাৰ্য্যয়ে কৈছিল যে বিষ্ণু যজ্ঞলৈ আহিছে, তেতিয়া বলি আনন্দিত হে হৈছিল। শুক্ৰাচাৰ্য্যয়ে সতর্ক কৰি কৈছিল যে বিষ্ণুলৈ একো অৰ্পণ নকৰে ! তেতিয়া বলিয়ে কলে—“ভগৱান বিষ্ণুক মই কেনেকৈনো অবহেলা কৰিব পাৰিম?”যদি বিষ্ণুয়ে মোক মাৰিবলৈও আহিছে, তেন্তে এই বিনাশ ও মোৰ বাবে শ্ৰেয়।”
যেতিয়া বামন যজ্ঞত আহিল, বলিয়ে তেওঁক কৈছিল—“ সম্পূৰ্ণ পৃথিৱী অথবা আপোনাৰ যি ইচ্ছা সেয়া।” যেতিয়া বামনে তিনিপদ ভূমি বিচাৰিলে, বলিয়ে কোনো ধৰণৰ অবহেলা নকৰিলে। তেওঁ বামনক বিষ্ণু বুলি সম্বোধন কৰি পুনৰ সকলো দান কৰিবলৈ আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰিলে। ভাগৱত পুৰাণত বামনে বলিক প্ৰতাৰণা কৰা বুলি উল্লেখ আছে । কিন্তু বলি যিহেতু নিজৰ প্ৰতিজ্ঞাত দৃঢ় আছিল সেয়েহে বিষ্ণুৱে কৈছিল যে তেওঁ বলিক সুৰক্ষা প্ৰদান কৰিব।

Picture Credit: Vamana and Bali at Halabeidu, Ramanujam SR

ত্ৰিবিক্ৰমে তিনিটা পদক্ষেপক বুজায়। বিষ্ণু বা বামনক তেওঁ লোৱা তিনিটা বিশাল পদক্ষেপৰ বৰ্ণনা কৰি ত্ৰিবিক্ৰম বুলি সম্বোধন কৰা হৈছে। ত্ৰিবিক্ৰম হৈছে ইলোৰাকে ধৰি ভাৰতীয় মন্দিৰবোৰত থকা জনপ্ৰিয় ভাস্কৰ্য্য । ত্ৰিবিক্ৰমক উৎসৰ্গিত কেইবাটাও মন্দিৰ দক্ষিণ ভাৰতত আছে।

Picture Credit: Trivikrama at Halabeidu, Ramanujam SR

বান বলিৰ পুত্ৰ। তেওঁ বামনৰ আগত এটা যুক্তিসংগত প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰে। তেওঁ কয় যে বিষ্ণুৱে সৃষ্টি কৰা সকলো বস্তু দেউতাকে দিছে। ইয়াৰ পিছত বলিৰ বাবে আৰু কিবা এটা আগবঢ়োৱাটো কেনেকৈ সম্ভৱ? প্ৰভুৱে নিজে সৃষ্টি নকৰা বস্তু কেনেকৈ আগবঢ়াব? বিষ্ণুৱে নিজৰ সৃষ্টি পৃথিৱীখনক অতি সৰু বুলি প্ৰমাণ কৰি কেনেকৈ অৱজ্ঞা কৰিব পাৰে? বিষ্ণুৱে তেতিয়া শান্তভাৱে বানক সোঁৱৰাই দিয়ে যে বলিয়ে বিষ্ণুৰ প্ৰকৃত ৰূপ বা আকাৰ জানি তিনিটা খোজৰ প্ৰস্তাৱ দিছিল। তেওঁ বানক এইটোও কয় যে তেওঁ তিনিটা খোজত সেই তিনিপদ ভূমি বলিৰ কল্যাণৰ বাবে লৈছে । পাছলৈ
কৃষ্ণ আৰু বানৰ মাজত এখন তীব্ৰ যুঁজ হয় , তাৰ পাছত বানৰ কন্যাই কৃষ্ণৰ নাতি অনিৰুদ্ধক বিয়া কৰাই।

Picture Credit: Vamana deity at Khajuraho, Ramanujam SR

বামন পুৰাণৰ মতে বামনে বলিৰ মূৰত তৃতীয় খোজ নিদিয়ে। বামনে কয় যে বলিয়ে বামনৰ হাতত ৰখা পানীখিনি তেওঁ গ্ৰহণ কৰিছে। সেয়েহে বলি এক কল্প জীয়াই থাকিব। সেই সময়সীমা শেষ হোৱাৰ লগে লগে বলি ইন্দ্ৰ হৈ পৰিব। তেতিয়ালৈকে সকলো ইন্দ্ৰৰ অধীনত থাকিব । তৃতীয় পদক্ষেপ দিয়াৰ সময়লৈকে বলিয়ে সুতল (পাতাল)ত ৰোগমুক্তভাৱে জীয়াই থাকিব। সুতল মানে ভাল পৃষ্ঠীয়। সুতল সমৃদ্ধিশালী আৰু উপকাৰী আৰু আনকি স্বৰ্গৰ বাসিন্দাসকলেও ইয়াক আকাংক্ষিত। তেওঁ বিশ্বকৰ্মাই নিজে নিৰ্মাণ কৰা ৰাজপ্ৰসাদত থাকিব। তেওঁক আগুৰি থাকিব ধন-সম্পত্তি, জলপৃষ্ঠ, নৃত্য, সংগীত আৰু নাৰী। যেতিয়ালৈকে তেওঁ দেৱ-ব্ৰাহ্মণৰ লগত সংঘাতত নাহিব তেতিয়ালৈকে তেওঁ আৰামত জীয়াই থাকিব। বলিয়ে সুতলত কেশৱৰ বাবে মন্দিৰ নিৰ্মাণ কৰিছিল। বিষ্ণু নিজেই সুতলত আবিৰ্ভাৱ হৈ প্ৰহৰী হিচাপে আছিল।

Picture Credit: Raja Ravi Varma painting, Wikimedia Commons

প্ৰহ্লাদে বলিক শাপ দিছিল যে বিষ্ণুক উপহাস কৰাৰ বাবে তেওঁ নিজৰ সকলো ৰাজ্য হেৰুৱাব। অনুতপ্ত বলিক প্ৰহ্লাদে উপদেশ দিলে যে তেওঁ যেন পুরুষোত্তমৰ শৰণাপন্ন হয় । তাৰ পিছত প্ৰহ্লাদে তীৰ্থযাত্ৰালৈ প্ৰস্থান কৰিলে। প্ৰহ্লাদৰ প্ৰস্থানৰ পাছত বলি কুরুক্ষেত্ৰলৈ আহি অশ্বমেধ যজ্ঞ আৰম্ভ কৰিলে। শেষত বিষ্ণু বামন অৱতাৰ ৰূপত কুরুক্ষেত্ৰত উপস্থিত হ’ল। সেয়ে কুরুক্ষেত্ৰ বলিৰ শান্তিপূৰ্ণ জয়ৰ স্থান হ’ল। পাছত এই ঠাইয়ে মহাভাৰত মহাযুদ্ধৰ ক্ষেত্ৰ ৰূপে পৰিণত হ’ল ।ভাগৱত পুৰাণত উল্লেখ আছে যে বৰ্তমানৰ গুজৰাটৰ ভৰুচ আছিল সেই যজ্ঞৰ স্থান ।

Picture Credit: Vamana temple at Khajuraho, Ramanujam SR

ভাৰতৰ বহু ঠাইত যেনে কৰ্ণাটক, মহাৰাষ্ট্ৰ, ৰাজস্থান, হিমাচল প্ৰদেশ আদিত দীপাৱলীৰ পিছদিনা বলিপ্ৰতিপদ হিচাপে পালন কৰা হয়। বছৰত এই দিনটোত বলি এবাৰ নিজৰ ৰাজ্যলৈ ঘূৰি অহা দিন বুলি বিশ্বাস কৰা হয় । বলিক সুতললৈ প্ৰেৰণ কৰাৰ পিছত, তেওঁৰ এই অনুৰোধ বিষ্ণুৱে মঞ্জুৰ কৰিছিল ।বামন পুৰাণত কেৱল উল্লেখ আছে যে ষক্ৰ উৎসৱৰ (शक्रोत्सव/Śakrōtsavaḥ)পিছৰ প্ৰতিপদ বলিৰ পূজাৰ দিন হিচাপে পালন কৰা হ’ব – দ্বাৰপ্ৰতিপদ। সুস্থ সবল লোকে ভাল সাজ-পোছাক পৰিধান কৰি ফুল আৰু চাকিৰে বলিক পূজা কৰে। যিহেতু ইয়াৰ জৰিয়তে সুখ সমৃদ্ধিৰ লাভ কৰা যায় সেয়ে এই শুভ দিনটোক কৌমুদি বুলি কোৱা হয় ।

Picture Credit: Venugopal and Jayachadran, Tatvamasi Mural Art

বৌদ্ধ পৰম্পৰা অনুসৰি, বলিয়ে নিজৰ জীৱনৰ কাহিনী অৱলোকিতেশ্বৰক বৰ্ণনা কৰিছিল। তেওঁ নিজকে অহংকাৰী আৰু আত্মগৰ্বিত এজন ৰজা হিচাপে আখ্যা দিয়ে । বলিয়ে অসংখ্য ৰজা আৰু ব্ৰাহ্মণক এটা নিমন্ত্ৰন দিছিল। সকলোবোৰ তেওঁৰ সন্মুখত সমবেত হোৱাত, তেওঁ অহংকাৰ কৰিলে যে তেওঁহে সৰ্বশক্তিমান। তেওঁ নারীসকলৰ ওপৰত নিষ্ঠুৰ আচৰণ কৰিলে, ল’ৰা-ছোৱালী হত্যা ,ক্ষত্ৰিয়, পাণ্ডৱ আৰু কৌৰৱকসকলক বন্দী কৰিলে। তেওঁ নাৰায়ণক বিচাৰি ফুৰিলে কিন্তু নাপালে । তাৰ পিছত তেওঁ হোম আৰম্ভ কৰিলে। এই সময়ছোৱাত নাৰায়ণে দশৰথপুত্ৰ (ৰাম) হিচাপে পাণ্ডৱ আৰু কৌৰৱক মুক্ত কৰিছিল। তেতিয়া দশৰথপুত্ৰই বামন হৈ প্ৰসাদলৈ আহি দুখোজ মাটি বিচাৰিলে। বলিয়ে তেওঁক তিনিটা খোজৰ প্ৰস্তাৱ দিলে। যেতিয়া বলিয়ে তৃতীয় পদক্ষেপ আগবঢ়াব নোৱাৰিলে, তেতিয়া দশৰথপুত্ৰই তেওঁক সেই স্থানৰ পৰা বহিষ্কাৰ কৰি পাতাললৈ পঠিয়াই দিলে। বলিয়ে এই কথা অৱলোকিতেশ্বৰক বৰ্ণনা কৰি কয় যে তেওঁ এক দুৰ্ভাগ্যজনক হোম আগবঢ়াইছিল যিয়ে তেওঁক বন্ধনলৈ লৈ গ’ল। অৱলোকিতেশ্বৰে বলিক ধৰ্ম শিকায় আৰু বলিক কয় যে তেওঁ অসুৰৰ ন্যায়পৰায়ণ ৰজা হিচাপে শাসন কৰিব। তেওঁ তথাগত, অৰহন্ত হ’ব, যিয়ে সম্পূৰ্ণ বোধ আৰু জ্ঞান লাভ কৰে ।এইদৰে বৌদ্ধ পৰম্পৰাই বৌদ্ধ ধৰ্ম, বামন অৱতাৰ, ৰামায়ণ আৰু মহাভাৰতক একেলগে সংযুক্ত কৰিছে।
উৎস: Wisdom-lib, কাৰাণ্ডভ্যূহ সূত্ৰ।
Wisdom-lib, Karandavyuha Sutra

Picture Credit: Vrindavan Das