प्रल्हाद बाळीचो आजो आसा. वामन पुराणांत प्रल्हादाचो खूब म्हत्वाचो उल्लेख आसा. जेन्ना बाळी तीनूय लोकांचो राजा जाता, तेन्ना प्रल्हाद ताका राजधर्म शिकयता. उपरांत, प्रल्हाद बळीक विष्णूची श्रेष्ठताय (वर्चस्व) सांगता. तो बाळीक सांगता की विष्णून वामन रूप धारण केलां आनी तेंच कारण बाळीचीं सैन्य थकून निष्क्रिय जाल्यांत. बाळी प्रल्हादाक सहमत ना आनी विष्णूची थट्टामस्करी (फकाणां) करपाक लागता. प्रल्हाद रागान बालीक शाप दिता कीं विष्णूचो अपमान केल्ल्यान ताचें राज्य वतलें. (एक रागान भरिल्लो प्रहलाद शाप दिता की ताणें विष्णुचो अनादर केलो म्हणून बलीचें राज्य वगडावचें). मागीर (उपरांत) पश्चात्ताप जाल्लो बळी माफी मागता आनी प्रायश्चित्त म्हणून ताणें कितें करचें तें विचारता. (तपस्येंत कितें करचें अशें विचारता). अशा तरेन पुराणांत, प्रल्हाद आपल्या बापायक आनी नातवाक विष्णूच्या श्रेष्ठत्वाचेर शिक्षण दिता. भागवत पुराणांत प्रल्हाद वामनाक बाळीक माफ करपाचीय विनंती करता .

Picture Credit: Calcutta Art Studio

ऋग्वेदांत वर्णन आसा कीं विष्णून तीन पावलांनी सगळें एकठांय केलें.
ह्या सगळ्या संवसारांतल्यान विष्णु चलतालो, ताणें ताचो पांय तीन फावटीं रोयलो आनी सगळें ताच्या पांयांच्या धुल्लेंत एकठांय जालें.
विष्णू, राखणदार, ताका कोण फसोवंक (फटोवंक) शकना, ताणें तीन पावलां केलीं; ताचे उपरांत ताणें आपले उंच दर्जेचे आदेश स्थापन केले. (उंचेले फरमान स्थापन केले)
हातूंत वामन अवताराचो मूळ आस्सा. (केंद्रक तयार जाता.) हेर वेद आनी उपनिषदांनी वेगवेगळ्या प्रकारांनी हाचो उल्लेख आसा. महाभारता आनी वामन पुराणा समेत कितल्याश्याच पुराणांनी पुराय वामन अवताराची कथा आसा. वामन पुराणांत विष्णून बटुक रूप घेवन (वामन न्हय) राक्षसांचो मुखेल धुंधूकडेन तीन पावलां दान मागिल्ल्या पयलीं घडिल्ले कथाय सांगल्या. म्हत्वाचें म्हणल्यार, वामन पुराणाचो फकत थोडो भाग वामन अवताराक समर्पित आसा. वामन पुराणांत अवतार दोनदां सांगला. इ.स.प.२ व्या शतमानाच्या सुमाराक पतंजलीची महाभाष्यांत बाळीची कथा लेगीत सांगल्या.

Picture Credit: Vamana Temple at Thirikkakkara, Kerala, Wikimedia Commons

बळीन इंद्राक हारयल्या उपरांत लक्ष्मी देवी बालिच्या राज्यांत येता. ती ताच्या पराक्रमांतल्यान इंद्राक हारयल्या खातीर ताची खूब तोखणाय करता. हिराण्यकशिपूच्या वंशांतल्यान बळी आयला अशें तिचें निरिक्षण जाता. ती पराक्रमाची स्तुती करता आनी ताच्यांत रावपाक लागता. लक्ष्मी वांगडाच प्रज्ञा (बुद्धी), सहनशक्ती, क्षमा (भोगसण), शिक्षण, नैतिकता आदी प्रतिनिधीत्व करपी हेर देवींच्या बळीच्या राज्यांत प्रवेश करतात.

Picture Credit: Wikimedia Commons

बली इंद्राकडल्यान त्रिलोक जिखता. बाली राजा जातकच देवांक अर्पण करपाचे सगळे बंद जातात. इंद्राची आवय अदितीक हें नुकसान जाता देखून (पळोवन) ती खूब दुखी जाता. ती आपल्या घोवा (बम्मुणु) ऋषी कश्यपाक हाचे कडेन राज्यान जाल्ल्या नुकसानाचीं कारणां विचारता . ऋषी कश्यप तिका ब्रह्मा कडेन व्हरता जो मागीर म्हणटा फकत विष्णुच तांचें नुकसान परतून मेळोवंक शकता. अदितीन खूब तपस्या केल्या उपरांत, विष्णू तिचो पूत म्हणून जल्म घेवंक मान्यताय दिता (तयार जाता), जो बाली कडल्यान तीनूय लोक परत मेळयतलो आनी इंद्राचें शासन परत स्थापन करतलो.

Picture Credit: Vamana Alankar, Puri Jagannath Temple, Wikimedia Commons

विष्णू बळीच्या यज्ञ कडेन येतना, राक्षसांच्यो भेट्यो स्वीकार करपाक यज्ञ उजो थंबलो. शिवान पयलीं केल्ले भशेन विष्णु यज्ञाचो नाश करतलो असो भंय तांकां आशिल्लो. तेन्ना बळिन आपल्या गुरू शुक्राचार्याक विचारलें, यज्ञ उजो असो कित्याक वागता? शुक्राचार्य बळीक सांगता की राक्षस आतां यज्ञ भेट्यांचो आनंद घेवन आसा. त्यो देवांक पावना. हें सुदारपाक विष्णु येत आसात. तो बळीक सांगता की विष्णू ताका सगळें काडून इंद्रिक दितलो. शुक्राचार्य बळीक सांगता की ताणें विष्णूक कांयच दिवंक फावो ना. बळी असहमत जाता, म्हणटा तो विष्णूक कसो नाकारूंक शकता?
शुक्राचार्येन उदक प्रवाह आडवन बाळीचें व्रत थांबोवंक कमंडलांत प्रवेश केल्ल्याची कथा वामन पुराणांत ना, पूण तीं हेर पुराणांनीं वर्णिल्ली आसा.

Picture Credit: Wikimedia Commons

तीन पावलां जमनीची सादी दिसची विनंती करून बालीक विष्णून वामन रुपांत फटोवन घेतली अशें लोकप्रिय कथांनी दाखयलां.
पण, वामन पुराणात अशें सांगलां की, बाली विष्णूक सगळें सोडून दिवचाक तयार आशिल्लो. प्रहलाद बालीक आपलें राज्य वगडायतलें असो शाप दिता. बाली पश्चात्ताप करता आनी आपलें राज्य वगडावपाची ताका दुख्ख जायना असो उल्लेख करता. जेव्हा शुक्राचार्य सांगतो की विष्णू यज्ञाच्या दिशेने येत आहेत, तेव्हा बाली आनंदित होतो. शुक्राचार्य सांगतो की तो विष्णूला काहीही अर्पण करू नये, बळी त्यावर सहमत नसतो आणि म्हणतो की मी विष्णूला कसं अर्पण करणार नाही. तो सांगतो की जरी विष्णू मला मारायला येत असेल, तरी विष्णूच्या हातांनी होणारी विनाश ही प्रशंसनीय आहे.
जेंव्हा वामन यज्ञात येतो, तेंव्हा बाली वामनाला ‘संपूर्ण पृथ्वी किंवा तु ज्या काही मागशील ते’ अर्पण करता. वामन तीन पावलां जमीन मागता, तेन्ना बाली न्हयकारना. तो वामनाक विष्णु अशें संबोधन करता आनी परतून आपले कडेन आशिल्लें सगळें अर्पण करता.
भागवत पुराणात, वामनान बालीक फसवल्याचं (फटोवल्याचं) हें मान्य केलां. पण, बाली आपल्या व्रतांत दृढ आस्थालो देखून (आशिल्ल्यान) विष्णू ताची संरक्षण करतलो.

Picture Credit: Vamana and Bali at Halabeidu, Ramanujam SR

त्रिविक्रम म्हणल्यार तीन पावलां. विष्णु वा वामन हें ताणें घेतिल्ल्या तीन व्हड पावलांचें वर्णन करून त्रिविक्रम अशें संबोधीत केलां. त्रिविक्रम हें एलोरा धरून भारतीय मंदिरांनी (देवळांनी) लोकप्रिय शिल्प आसा. दक्षिण भारतांत त्रिविक्रमाक समर्पित केल्लीं खूब मंदिरां (देवळां) आसात.

Picture Credit: Trivikrama at Halabeidu, Ramanujam SR

बाना हो बालीचो पूत. तो वामनाक एक तार्कीक प्रस्न विचारता (मांडता). तो म्हणटा कि ताच्या बापायन विष्णून निर्माण केल्ले सगळें दिलां. हाचे उपरांत बालीक आनीक कितें तरी अर्पण करप कशें शक्य आसा? देवान स्वता निर्माण केल्लें नाशिल्लें कितें तरी तो कशें अर्पण करतलो? स्वताची निर्मिती आशिल्ली धर्तरी चड ल्हान सिद्ध करून विष्णु तिका कशी अपमान करूं येता?
उपरांत विष्णु शांतपणान बानाक उगडास करून दिता की बालीन विष्णुचो खरो आकार जाणून तीन पावलांची मुखार वचप केल्ली. तशेंच तो बाणाक सांगता की आपूण बालीच्या फायद्या खातीर तीन पावल घेता. उपरांत कृष्ण आनी बाण हांचेमदीं खर झगडीं जावन बाणाची धूव कृष्णाचो नातू अनिरुद्धाकडेन लग्न जातली.

Picture Credit: Vamana deity at Khajuraho, Ramanujam SR

वामन पुराणां प्रमाण वामन तिसरें पावल बालीच्या तकलेर (माथेंवर) दवरना. बालीन वामनाच्या हातांत घाल्लें उदक आपूण मान्य केलां अशें वामन बालीक सांगता. देखून बाली एक कल्प जियेतली. ती मुदत सोंपल्या उपरांत, बालि इंद्र जातलो. तो मेरेन लोक इंद्राक दितले.
तिसरें पावल दिवपा मेरेन बाली सुतलांत (पाटाल) रोगमुक्त रावतलो. सुताला म्हळ्यार बरो पृष्ठभाग. सुताला समृध्द आनी फायदेशीर आसून स्वर्गांतल्या लोकांक लेगीत तिची इत्सा आसता.
तो विश्वकर्मान स्वता बांदिल्ल्या राजवाड्यांत (राजमहल) रावतलो. तो खूब गिरेस्तकाय, उदका आशिल्ल्या जाग्यांनी, नाच, संगीत आनी बायलां मदें रावतालो. देव आनी ब्राह्मणां कडेन झगडलें ना जाल्यार तो सुखान जियेतलो. सुतलांत बालीन केसवाचें देवूळ बांदलें. विष्णु स्वता सुतलांत प्रगट जावन रक्षक म्हणून उबो रावलो.

Picture Credit: Raja Ravi Varma painting, Wikimedia Commons

प्रल्हाद बाळीक शाप दिता कीं विष्णूची फकाणां (निंदा) केल्या कारणान तो आपलें सगळें राज्य गमायतलो (वगडायतलो ) . प्रल्हाद पश्चात्ताप जाल्ल्या बाळीक पुरुशोत्तम कडेन आश्रय घेवपाक सांगल ताच्या उपरांत तीर्थयात्रेक वता. प्रहलाद गेले उपरांत बाली यज्ञ करपाक कुरुक्षेत्रांत येता. तो अश्वमेध यज्ञ सुरू करता. निमाणें वामन अवतारांत विष्णु कुरुक्षेत्रांत पावता. अशें कुरुक्षेत्र बाळीचे शांतीपूर्ण जैताची सुवात. उपरांत ती महाभारताच्या युध्दाची सुवात जातली. भागवत पुराणानुसार यज्ञस्थल म्हळ्यार आयचें गुजरात राज्यांतलें भरूच.

Picture Credit: Vamana temple at Khajuraho, Ramanujam SR

दीपावली उपरांतचो दीस कर्नाटक, महाराष्ट्र, राजस्थान, हिमाचल प्रदेश आदी जायत्या वाठारांनी बालीप्रतिपदा म्हणून मनयतात.बली दर वर्सा एक फावट आपल्या राज्यांत परत येता असो दीस अशें मानतात. बालीची ही विनंती विष्णून सुतलाक धाडल्या उपरांत मान्य केली. वामन पुराणांत फकत सक्र उत्सवा उपरांतचो प्रतिपदा बलीचो उपासनेचो दीस – द्वारप्रतिपाद – म्हूण पाळचो असो उल्लेख केला. आरोग्यवान (निरोगी) आनी धनाढ्य (गिरेस्त) लोक बरे कपडे घालतले आनी फुलांनी आनी दिव्यान बालीची पुजा करतले. सुखाक लागून त्या शुभ दिसाक कौमुदी म्हणटले.

Picture Credit: Venugopal and Jayachadran, Tatvamasi Mural Art

बौध्द परंपरेप्रमाण बाली आपलें जिवीत अवलोकितेश्वराक सांगता. तो स्वताक गर्विष्ठ आनी माथेरो (अहंकारी) राजा अशें वर्णन करता. ताणें असंख्य राजा आनी ब्राह्मणांक दानधर्म दिवपाक आपयल्लें. सगळे आपल्या मुखार जमिल्ले पळोवन ताका आपूण स्वामी असो अभिमान जालो. तांच्या बायलांक तो क्रूर करतालो, चले-चलयांक मारतालो, क्षत्रिय, पांडव आनी कौरवांक बंदखणींत घालतालो. उपरांत ताणें नारायणाक सोदपाक लागलो पूण तो ताका मेळ्ळो ना. उपरांत ताणें दानधर्म सुरू केलो. ह्या काळांत दशरथपुत्र (राम) ह्या रुपान नारायणान पांडव आनी कौरव मुक्त केले (सोडयले). तेन्ना दशरथपुत्र वामन रूप घेवन दानधर्म जाग्यार आयलो आनी ताणें दोन पावलां जमीन मागली. बालीन ताका तीन पावलांची दिवपाचें उतर दिलें. बालीक तिसरें पावल अर्पण करपाक मेळ्ळें ना तेन्ना दशरथपुत्रान ताका अर्पणस्थानांतल्यान धांवडावन पाताळांत धाडलो. पांडव, कौरव आनी क्षत्रियांनी सगळी संपत्ती काडून घेतली.

बळी ही गोष्ट अवलोकितेश्वराक सांगता आनी म्हणटा की ताणें दुर्भाग्यपूर्ण भेट दिली, जाका लागून तो बंधनांत पडला. अवलोकितेश्वर बळीक धर्म शिकयता आनी सांगता की तो राक्षसांचो न्यायी राजा म्हणून राज्य करतलो. तो तथागत हो अरहंत जातलो, जो परिपूर्ण ज्ञान आनी बुद्धी प्राप्त करता. अशें तरेन बौध्द परंपरा बौध्द धर्म, वामन अवतार, रामायण आनी महाभारत हांचो मेळ घालता.
स्रोत: विज़्डम-लिब, करंडव्यूह सूत्र.

Picture Credit: Vrindavan Das