प्रह्लादस्य पौत्रः बलिः। वामनपुराणे प्रह्लादः प्राधान्येनोल्लिख्यते। यदा त्रिलोकराजा अभवत् बलिः तदा प्रह्लादः तं राजधर्ममुपादिशत् ततश्च विष्णोः श्रेष्ठत्वमकथयत्। विष्णोः वामनरूपधारणमेव असुरसैन्यस्य विचलतायाः कारणमिति प्रह्लादः बलिमवदत्। परन्तु बलिः कुपित्वा विष्णुमतर्जीत्। विष्णोः तर्जनेन बलिः स्वराज्याद्भ्रष्टः भवेदिति प्रह्लादः शशाप। अनुतापी बलिः क्षमां याचित्वा प्रायश्चित्तार्थं किं करणीयमिति अपृच्छत्।

एवं पुराणेषु प्रह्लादः पितरं पौत्रं च विष्णोः माहात्म्यमुपादिशत्। भागवतपुराणे अपि प्रह्लादः वामनं प्रति क्षन्तव्यो बलिः इति प्रार्थयत।

Picture Credit: Calcutta Art Studio

त्रिपदैः विष्णुः सर्वं समग्रहीदिति ऋग्वेदे वर्णितम्।

इ॒दं विष्णु॒र्वि च॑क्रमे त्रे॒धा निद॑धे प॒दम्। समू॑ळ्हमस्य पांसु॒रे॥ ऋग्वेदे १.२२.१७
अयं विष्णुः सर्वत्र पर्यभ्रमत् त्रिवारं च पदं निदधे। अस्य पादरेणुषु सर्वं सञ्चितम्। इति शब्दार्थः।
त्रीणि॑ प॒दा वि च॑क्रमे॒ विष्णु॑र्गो॒पा अदा॑भ्यः। अतो॒ धर्मा॑णि धा॒रय॑न्॥ ऋग्वेदे १.२२.१८

विष्णुः जगद्रक्षकः तस्य क्षतिं कोऽपि न कर्तुं शक्नोति। सर्वान् धर्मान् स्वीकृत्य चकार त्रिपादपरिक्रमम् | इति शब्दार्थः।

इदमेव वामनावतारस्य बीजम्। अन्येषु वेदेषु उपनिषत्सु च विभिन्नप्रकारेण वामनावतारस्य उल्लेखः वर्तते।

वामनावतारस्य पूर्णा कथा महाभारते वामनपुराणे अन्येषु च पुराणेषु कथ्यते। वामनपुराणे विष्णोः अन्याः कथाः वर्तन्ते यत्र विष्णुः खर्वरूपेण अवतीर्य असुरप्रधानधुन्धोः त्रीणि पदानि याचते।

वामनपुराणस्य अल्पः भाग एव वामनावतारः। असाववतारः वामनपुराणे द्विवारं कथ्यते।

महर्षेः पतञ्जलेः महाभाष्ये अपि एषः अवतारः वर्ण्यते।

Picture Credit: Vamana Temple at Thirikkakkara, Kerala, Wikimedia Commons

बलिकृतमिन्द्रस्य पराजयानन्तरं लक्ष्मीः तस्य राज्यं प्राविशत्। इन्द्रं पराक्रमेण व्यजयतेत्यर्थे लक्ष्म्या बलिः प्राशस्यत। तया हिरण्यकशिपोः वंशजः बलिः इति व्यज्ञायत। तस्य शौर्यं प्रशंस्य सा बलिं प्राविशत् तत्रैव न्यवसच्च। लक्ष्म्या सह अन्याः देव्यः याः प्रज्ञां तितिक्षां क्षमां नीतिं च न्यरूपयन् ताः अपि बलेः राज्यं प्राविशन्।

Picture Credit: Wikimedia Commons

बलिः इन्द्रात् त्रैलोक्यं जिगाय | यदा बलिः राजा अभूत्तदा देवेषु सर्वाण्यर्पणानि निवृत्तानि। अनेन हानिना इन्द्रमाता अदितिः व्यथिता | इन्द्रस्य राज्यक्षयस्य कारणानि सा पतिं ऋषिकश्यपं पप्रच्छ। ऋषिकश्यपः तां ब्रह्मणः समीपं निनाय । तदा ब्रह्मा केवलं विष्णुरेव तेषां साहाय्यं कर्तुं शक्नोतीति अवोचत्। अदित्याः चिरतपस्य अनन्तरं विष्णुः पुत्ररूपेण जन्म अवतर्तुं अङ्गीचकार यः बलेः त्रैलोक्यं पुनरादाय इन्द्रस्य शासनं पुनस्थापयाञ्चकार ।

Picture Credit: Vamana Alankar, Puri Jagannath Temple, Wikimedia Commons

यदा विष्णुः बलियज्ञं उपसृतः तदा यज्ञाग्नयः राक्षसानां प्रहुतीः निराचक्रुः । ते अबिभेत् यत् यथा पूर्वं शिवेन कृतः तथैव विष्णुनापि यज्ञः विनश्यतयिति। तदा बलिः गुरुशुक्राचार्यं पप्रच्छ किमर्थं यज्ञाग्नयः एवं व्यवहरन्तः सन्तीति । शुक्राचार्यः उवाच इदानीं राक्षसैः यज्ञप्राहुतीः आस्वाद्यन्ते। इमाः प्राहुतीः देवैः न प्राप्यन्ते । एतस्य संस्करणार्थं विष्णोः आगमनम् । शुक्राचार्यः बलिं पुनराहुः विष्णुः तव सर्वस्वं विविनक्ति इन्द्राय च यच्छतीति । अतः विष्णवे किमपि न समर्पयेदिति । बलिः असम्मतिं दर्शयित्वा कथमहं विष्णुं प्रतिब्रवीमीति अवदत् ।

जलप्रवाहनिरोधाय बलिव्रतनिवारणाय च शुक्राचार्यस्य कमण्डलुप्रवेशनकथा वामनपुराणे नास्ति । किन्तु अन्येषु पुराणेषु कथिता अस्ति।

Picture Credit: Wikimedia Commons

लोकप्रियकथाः वर्णयन्ति बलिः विष्णुना वामनरूपेण सरलप्रतीतस्य पादत्रयस्य भूमेः अनुरोधेन वञ्चितः इति ।

परं वामनपुराणे एव कथ्यते यत् बलिः सर्वं विष्णवे समर्पयितुं इच्छुकः आसीदिति । प्रह्लादः बलेः राज्यं नष्टं भवेदिति शशाप। बलिः पश्चात्तापं कुर्वन् राज्यस्य हानिना दुःखो नास्ति मम इति उदलिखत् । यदा शुक्राचार्यः यज्ञस्य समीपं विष्णोः आगमनं असूचयत् तदा बलिः उल्लसितः। यदा शुक्राचार्यः विष्णवे किमपि न समर्पयेदिति अवदत् तदा बलिः असम्मतिं दर्शयित्वा कथमहं विष्णुं प्रतिब्रवीमीत्यवदत् । बलिः पुनः अकथयत् यदि विष्णुः मां हन्तुमागच्छति चेदपि विष्णुहस्तेन विनाशः अभिवन्द्यः इति।

यदा वामनः यज्ञं प्राप्नोति तदा बलिः सर्वां पृथिवीं वा यत्किमपि भवतः वरणं वा समर्पयामीत्यब्रवीत् । यदा वामनः त्रिपदं भूमिं याचते तदा बलिः न निराकरोत् । वामनं विष्णो इति सम्बोधयित्वा पुनः स्वसर्वं समर्पयत्। भागवतपुराणे वामनः बलिं वञ्चितवानहमिति अङ्गीकरोति । तथापि बलिव्रतस्य दृढत्वात् विष्णुः अपि तस्य रक्षणं अकरोत् ।

Picture Credit: Vamana and Bali at Halabeidu, Ramanujam SR

त्रिविक्रम इत्यस्यार्थः त्रिपदम् । विष्णुः वामनः वा त्रिविक्रमः इति कथ्यते, यत् तस्य त्रीणि विशालानि पदानि प्रतीकम् अस्ति । त्रिविक्रमः एलोरासहितेषु अनेकेषु भारतीयमन्दिरेषु प्राप्यमाणा लोकप्रियमूर्तिः अस्ति । दक्षिणभारते त्रिविक्रमाय समर्पितानि बहूनि मन्दिराणि सन्ति ।

Picture Credit: Trivikrama at Halabeidu, Ramanujam SR

बाणः बलिपुत्रः । सः वामनं तार्किकं प्रश्नं पृच्छति। सः वामनं वदति यत् पित्रा विष्णुसृष्टं सर्वं दत्तम्। तदनन्तरं कथं बलिना अधिकं दातुं शक्यते? कथं दास्यति यत् भगवता एव न निर्मितम् । कथं विष्णुः स्वसृष्टिं पृथिवीं अपमानयिष्यति।

ततः विष्णुः शान्ततया बलिपुत्रं बाणं स्मारयति यत् बलिः विष्णोः वास्तविकम् आकारं ज्ञात्वा त्रीणि सोपानानि अर्पितवान् आसीत्। सः बाणं कथयति यत् सः बलिहिताय त्रीणि पदानि गृह्णाति।

किञ्चित्कालानन्तरं कृष्णबाणयोः घोरयुद्धानन्तरं बाणस्य पुत्री कृष्णस्य पौत्रेण अनिरुद्धेन सह विवाहं चकार।

Picture Credit: Vamana deity at Khajuraho, Ramanujam SR

वामनपुराणस्य अनुसारं वामनः तृतीयं पदं बलिशिरसि न स्थापयति स्म । वामनः बलिम् अवदत् यत् बलिः यत् जलं वामनस्य हस्ते स्थापितवान् तत् सः स्वीकृतवान् इति। अतः बलिः पूर्णकल्पं यावत् जीवति स्म । तस्य कालस्य अन्ते बलिः स्वयं इन्द्रः स्यात्। तावत् सर्वलोकाः वर्तमानेन्द्राय दीयन्ते स्म।

यावत् तृतीयं पदं स्थापितं तावत् बलिः सुतलायाम् (पाताले) रोगरहितः वसति स्म । सुतल इत्यस्यर्थः सुपृष्ठम् । सुतलं समृद्धं शुभं च स्वर्गवासिनः अपि कामयन्ति।

बलिः विश्वकर्मणा एव निर्मिते प्रासादे निवसति स्म । धनजलशरीरनृत्यसङ्गीतस्त्रीभिः परिवृतः स्यात् । यावद्देवब्राह्मणैः सह विवादः न स्यात् तावत् सुखेन जीवति स्म। बलिः सुतलनगरे केशवस्य मन्दिरं निर्मितवान् । विष्णुः स्वयं सुतलायाम् आविर्भूतः रक्षकः स्थितः |

Picture Credit: Raja Ravi Varma painting, Wikimedia Commons

बलेः सम्पूर्णं राज्यं नष्टं भविष्यतीति प्रह्लादः बलिं शप्तवान् यतो बलिः विष्णुम् उपहासितवान्। प्रह्लादः पश्चात्तापं कुर्वन्तं बलिं पुरुषोत्तमं शरणं गन्तुम् उपदेशं दत्त्वा ततः स्वयं तीर्थयात्रां कर्तुं प्रस्थितवान् । प्रह्लादस्य गमनानन्तरं बलिः यज्ञं कर्तुं कुरुक्षेत्रम् आगतः । सः अश्वमेधयज्ञम् आरब्धवान्। अन्ते विष्णुः वामनावतारे कुरुक्षेत्रम् आगतवान् । एवं कुरुक्षेत्रं वामनस्य शान्तिपूर्वकस्य बलिविजयस्य स्थलम् अभवत् । पश्चात् महाभारतस्य युद्धक्षेत्रम् अभवत् । भागवतपुराणे यज्ञस्थलस्य उल्लेखः वर्तमानस्य गुजरातदेशे भरुच् मध्ये अस्ति ।

Picture Credit: Vamana temple at Khajuraho, Ramanujam SR

भारतस्य कर्णाटक-महाराष्ट्र-राजस्थान-हिमाचल-प्रदेशादिषु अनेकेषु भागेषु दिपावलिः पर्वणः अनन्तरदिने बलिप्रतिपदा उत्सवः आचर्यते । एतस्मिन् दिवसे प्रतिवर्षं एकवारं बलिः स्वराज्यं प्रति प्रत्यागच्छति इति विश्वासः अस्ति । बलेः एषा प्रार्थना विष्णुना स्वीकृता यदा सः बलिं सुतलं प्रेषितवान्।

वामनपुराणे केवलम् उक्तं यत् शक्रपर्वणः अनन्तरं या प्रतिपदा आगच्छति सा द्वारप्रतिपदा – बलिपूजनम् इति आचर्यते। स्वस्थाः धनिनः जनाः सुवस्त्राणि धारयिष्यन्ति, पुष्पदीपैः च बलिम् आराधयिष्यन्ति। आनन्दस्य कारणात् एतं शुभदिनं कौमुदी इत्युच्यते ।

Picture Credit: Venugopal and Jayachadran, Tatvamasi Mural Art

बौद्धपरम्परानुसारं बलिः अवलोकितेश्वराय स्वजीवनकथां कथयति । आत्मानं अभिमानी दम्भो नृप इति वर्णयति । असंख्यराजान् ब्राह्मणान् च यज्ञे आमन्त्रितवान् आसीत्। पुरतः समागतान् सर्वान् दृष्ट्वा सः सर्वेश्वरः इव गर्वितः अभवत् । सः तेषां स्त्रियः पीडयति स्म बालकबालिकाश्च हत्वा क्षत्रियान् पाण्डवकौरवान् कारागारे स्थापितवान् । ततः सः नारायणं अन्वेष्टुम् आरब्धवान् परन्तु तं न प्राप्नोत् । तदा यज्ञं प्रारब्धवान् । एतस्मिन्नन्तरे नारायणः दशरथपुत्र(राम)रूपः पाण्डवकौरवान् मुक्तवान् । दशरथपुत्रः तदा वामनरूपम् धृत्वा यज्ञस्य समीपम् आगत्य पादद्वयपरिमितं भूमिं याचितवान्। बलिः तस्मै त्रिपदं भूमिं प्रदत्तवान् । यदा बलिः तृतीयं पदं दातुं न शक्नोति तदा दशरथपुत्रः तं यज्ञस्थलात् दूरं कृत्वा पातालं प्रति प्रेषितवान् । पाण्डवाः कौरवाः क्षत्रियाः च सर्वं धनं स्वीकृत्य गतवन्तः |

एतत् सर्वं बलिः अवलोकितेश्वराय कथयित्वा सः अभाग्यं यज्ञं कृतवान् यत् तस्य दासत्वं अजनयदिति अवदत्। अवलोकितेश्वरः बलिं धर्मम् उपदिशति, पुनः वदति यत् सः केवलं राक्षसराजरूपेण शासनं करिष्यतीति। स तथागतो अरहन्तो भविष्यति, यस्य सम्यक् ज्ञानं प्रज्ञा च भविष्यतः। एवं बौद्धपरम्परायां बौद्धधर्मस्य वामनावतारस्य रामायणस्य महाभारतस्य च मिश्रणम् कृतम्।

स्रोत: Wisdom-lib, करण्डव्यूहसूत्रम् ।

Picture Credit: Vrindavan Das