नरकः असुरः आसीत् किन्तु सः देवजातः आसीत्। स विष्णोः एव पुत्रः आसीत् । तस्य माता भूमिदेवी पृथिवीदेवता आसीत् । यदा हिरण्याक्ष भूमिदेवीं समुद्रस्य अधो अकर्षत् तदा विष्णुः तस्याः उद्धाराय वराहरूपम् अधारयत् । तेषां संयोगात् नरकासुरः जातः। तेन सह पर्वताः कन्दराः वनस्पतयः च जाताः । वराहस्य दंष्ट्राः समतलभूमिं भूप्रदेशम् अकुर्वत भूमिदेवी तु वनस्पतिम् अजनयत्।
नरकासुरः भूम्याः पुत्रः अतः भृशं पुराणेषु भौम इत्युच्यते। महाकाव्येषु तस्य प्रथमः उल्लेखः अस्ति परन्तु तस्य मातापितृत्वविवरणं विष्णुपुराणादिषु परवर्तिषु पुराणेषु भागवते च दृश्यते । देवपुत्रोऽपि दम्भेन राक्षसः भवितुम् अर्हति इति तस्य कथा दर्शयति । नित्तविनोदस्य विकिमीडिया चित्रे कर्णाटकस्य होयशलेश्वरमन्दिरस्य प्रसिद्धं वराहशिल्पं दृश्यते ।
स्रोतः – स्पीकिङ्ग् ट्री

महाभारते नरकासुरः प्राग्ज्योतिषपुरस्य (प्राक्– पूर्व, ज्योतिष – विद्या, पुरम् – नगरम्) राजा इति वर्णितः अस्ति । केचन विद्वांसः एतस्य नगरस्य स्थानं वायव्यभारतमिति निर्णयन्ति परन्तु काश्मीरस्य प्रामाणिकेतिहासः राजतरङ्गिणी प्राग्ज्योतिषपुरं असम-देशे स्थापयति ।
अहोमानां (१३तमे क्रिस्ताब्दे) पूर्वं असमस्य त्रयः प्रमुखाः वंशाः नरकासुरवंशजाः इति अभ्यर्थयन्ते । ते त्रयः वर्माणः (३५० क्रिस्ताब्दतः ६५० क्रिस्ताब्दपर्यन्तम्) म्लेच्छाः अथवा सलास्तम्भाः (६५५ क्रिस्ताब्दतः ९०० क्रिस्ताब्दपर्यन्तम्), पालाः (९०० क्रिस्ताब्दतः ११०० क्रिस्ताब्दपर्यन्तम्) च। पश्चात् आहोमजनाः प्रायः ६०० वर्षाणि यावत् शासनं कृत्वा असमस्य वर्तमाननाम दत्तवन्तः । पुराणेषु अर्थशास्त्रे च असमदेशः अधिकतया कामरूपः इति उल्लिखितः अस्ति । प्राग्ज्योतिषपुरं वर्मणां प्रथमराजधानी इति पर्यशङ्कन्त यद्यपि एतत् सिद्धं न जातम्। कालान्तरे प्राग्ज्योतिषपुरः कामरूपः असमः च पर्यायाः अभवन् । विकिमीडियाप्रतिमा १८ शताब्द्याः नेपाली-पत्रस्य भागवतस्य अस्ति यस्मिन् नरकस्य प्राग्ज्योतिषस्य चित्रणं कृतम् अस्ति ।
स्रोत: निरोदे बरुआ, प्रागज्योतिषपुरम् – प्रारम्भिक असमस्य राजधानी नगरम्, जे.एस.टी.ओ.आर.

भागवतानुसारेण नरकासुरः वरुणस्य छत्रं मातुः अदित्याः कुण्डलानि मणिपर्वत इति ख्यातं देवानां क्रीडाङ्गणं च अपाहरत् । इन्द्रस्तदा द्वारकां गत्वा कृष्णस्य साहाय्यम् प्रार्थितवान् | कृष्णः नरकासुरेण सह युद्धं कर्तुं समकल्पयत्। विष्णुपुराणे इन्द्रेण तस्य मातुः कुण्डलचौर्यविषये कृष्णाय निवेदनमपि कथ्यते । महाभारतस्य उद्योगपर्वणि केवलं कृष्णेन नरकं पराजय्य अदितेः कुण्डलानि पुनः प्राप्तानि इति उक्तम् ।
ऋग्वेदे अदितिः व्याधिं चिकित्सति इति अकथ्यत । पुराणेषु सा ‘देवमाता’ भवति इन्द्रः तस्याः ज्येष्ठपुत्रश्च। अन्यासु पौराणिककथासु अपि अदितिः प्रमुखां भूमिकां निरवहत। सा वामनावतारस्य माता असीत् कृष्णस्य माता देवकीरूपेण च पुनर्जन्म प्राप्नोत् । महाभारते अदितिः सप्तवारं विष्णोः माता अभवत् इति टिप्पणी दृश्यते । indiafacts.org इत्यस्मात् चित्रे कृष्णः नरकस्य वधस्य अनन्तरं तस्याः कुण्डलानि प्रत्यार्पयत् इति दृश्यते।
स्रोतः : Wisdomlib.org

गरुडः विष्णोः वाहनम् अस्ति। यदा इन्द्रः कृष्णं नरकासुरस्य विषये अभ्ययुङ्क्त तदा गरुडः कृष्णं द्वारकातः प्राग्ज्योतिषं प्रति अनयत। कृष्णाय शत्रोः रक्षाविनाशे अस्त्रपरिहारे गजाश्वानां हत्यायां च साहाय्यं कृत्वा गरुडः अपि युद्धे प्रमुखां भूमिकां निरवहत् ।
गरुडः राजतायाः प्रतीकः अस्ति । गुप्तसम्राज्यचक्रवर्तिनः गरुडं प्रतीकरूपेण प्रायुञ्जत। इन्डोनेशियादेशः ‘गरुडपञ्चशिला’ इति राष्ट्रचिह्नरूपेण स्व्यकरोत् तस्य मुख्यविमानसेवा गरुड एयर इति नाम्ना अस्ति । थाईलैण्ड्देशस्य राष्ट्रीयचिह्नं ‘फ्रा ख्रुट् फा’ इत्यत्र अपि गरुडस्य चित्रणं कृतम् अस्ति । चित्रे कम्बोडियादेशस्य नोम् पेन्-नगरस्य राष्ट्रीयसङ्ग्रहालये दशमक्रिस्तशताब्द्याः गरुड-मूर्तिः दृश्यते । भारतस्य सौम्य-अर्ध-पुरुष-अर्ध-पक्षि-आकृतीनां विपरीतम् अस्मिन् गरुडः भयङ्करः विशालः पक्षी इति चित्रितः अस्ति ।
स्रोतः : Worldhistory.org

भीमयुद्धानन्तरं कृष्णः नरकं जिगाय इति वर्णनं महाभारते विष्णुपुराणे च अस्ति। भागवतपुराणे तु कृष्णः नरकं सृदर्शनचक्रेण ममार इति कथ्यते। सत्यभामायाः सामीप्ये युद्धमभवत् परन्तु तस्याः भूमिका कापि तत्र न उच्यते। हरिवंशस्य वर्णने क्षतः कृष्णः मुमूर्छ। यावत् सः प्रतिबुद्धः तावत् सत्यभामा नरकेण सह युयुधे। १५ क्रिस्ताब्दीये आन्ध्रप्रदेशस्य ग्रन्थे कृष्णे मूर्च्छिते सत्यभामया कृतस्य नरकासुरवधस्य वर्णनं प्राप्यते। तस्य मात्रा एव संहार इति नरकस्य वरमेकं साधयितुं कृष्णस्य पत्नी सत्यभामा नरकस्य मातुः भूमिदेव्याः स्थानं प्राप्य नरकमवधीत्। विष्णोः एकस्य रूपस्य वराहमूर्तेः सहचरी भूमिदेवी अपरस्य कृष्णरूपस्य सहचरी सत्यभामा। अतः तया नरकस्य मातुः स्थानं लभ्यते।
माता कुपुत्रं हन्तीति लोकसंस्कृते प्रसिद्धम्। यथा मदर् इण्डिया दीवार् इति चलच्चित्रेषु दर्शयते।
पुरा अपि नवमिति पुराणम्। इतिहासस्य दृष्ट्या पुरा उपदेशस्य दृष्ट्या नवमेव।
षोडशे क्रिस्ताब्दे कृते मुघलचित्रे गरुडारूढाभ्यां कृष्णसत्यभामाभ्यां नरकः हन्यते। विकिमीडियातः चित्रमिदं गृहीतम्।
https://Indiafacts.org इति एतस्य लेखस्य स्रोतः।

प्राग्ज्योतिषस्य प्राकारपरिखादयः कृष्णेन अनाशि। तत्रत्याः पर्वताः अरक्षिताणि शस्त्राणि जलाग्निवायूनामवरोधकाः इत्यादयोऽपि नष्टाः। ग्रन्थिलेन मुरापाशेन बद्धं नगरमिदम्। सर्वान् नाशयित्वा कृष्णेन पाञ्चजन्यं नादयन् परिखायां सुप्तः पञ्चाननोऽसुरः मुरा जजागरे।
भीषणयुद्धानन्तरं सप्तपुत्रैः सह मुरा कृष्णेन अवधि। अतः कृष्णः मुरारि इति अभिधीयते।
भजनगायने प्रसिद्धमिदम् अभिधानं मोहाहङ्काराभ्यां भक्तस्य रक्षणे कृष्णस्य भूमिकां प्रदर्शयति।
१८४० तमवर्षस्य चित्रं विकिमीडियातः गृह्यते। कृष्णः नरकासुरस्य दुर्गम् आक्रमीत्। तस्य रक्षणे पञ्चाननः मुरा अग्रेसर आसीदिति अस्मिन् चित्रे दृश्यते।

भागवतपुराणानुसारं षोडशसहस्रकापहृताः राजकुमार्यः नरकासुरस्य प्रासादस्य कारागृहेषु कृष्णेन दृष्टाः। कृष्णेन मुक्ते सति ताः पत्नीरूपेण स्वीकर्तुं कृष्णं प्रति प्रार्थयन्त। एषा कथा श्रोतॄणां सम्भ्रमाय यतः कृष्णस्तु प्रायः अष्टभार्य इति वर्ण्यते यत्र रुक्मिणी प्रधाना। भक्तेः दृष्टान्तमेतत्। कृष्णः षोडशसहस्रेण सङ्केतितं सर्वं जगत् नरकस्य बन्धनमिव अहङ्कारस्य च बन्धनान्मोचयितुं शक्नोति यदि भक्त्या प्रार्थ्यते।
विकिवान्डिति जालपुटतः गृहीतं चित्रं कृष्णद्वारा राजकुमारीणां मोक्षं दर्शयति।

वाल्मीकिरामायणस्य युद्धकाण्डे कुम्भकर्णस्य मरणानन्तरं रावणस्य पुत्रेण त्रिशिरेण रावणस्य सान्त्वनस्य कथा अश्राव्यत। यथा नरकः विष्णुना अवधीत् तथैव रामोऽपि मया हन्यते इति त्रिशिरेणोदघोषयत्। एषः नरकः अन्य इति बहूनां मतः। महाभारतस्य वनपर्वणि इन्द्रे विलापे कृते विष्णुः शस्त्रविहीनहस्ताभ्यां नरकासुरमवधीत् इति उल्लिख्यते। महाभारतस्य उद्योगपर्वणि कृष्णः नरकस्य पराजयं कृत्वा अदितेः कुण्डले मुमोच इति सुपरिचिता कथा वर्ण्यते। प्रायः रामायणे महाभारतस्य वनपर्वणि च या कथा वर्ण्यते सा नराकसुरवृत्तान्तस्य पुरातनं अवतरणं स्यात्।
विकिमीडियातः गृहीते १६ क्रिस्ताब्दे कृते चित्रे गजारूढः कृष्णः नरकासुरम् आक्रमते। एतत् चित्रं देहली आग्रा इति प्रदेशयोः निर्मितम्।

कालिकापुराणे एव नरकासुरकथायाः सम्पूर्णम् अवतरणम् भूयते। यथा सीता भूमिदेव्याः पुत्री तथैव नरकः भूमिदेव्याः सुतः। भूमिः यदा सीतां जनकसमीपे समार्पयत् तदा स्वपुत्रस्य रक्षणार्थमपि जनकं प्रतिज्ञापयत। अतः नरकः जनकस्य हर्म्ये एव अवर्धिष्ट। विष्णोः साहाय्येन नरकः प्राग्ज्योतिषं जिगाय। नीलाचलपर्वते कामाख्यादेवीमाराधयितुं कथ्यते च। परन्तु बाणराज्ञः प्रभावेण नरकेन देव्याः आराधनां त्यक्त्वा महर्षिं वसिष्ठमपि कामाख्यामन्दिरं प्रवेष्टुं प्रतिबाधयत्। अभिशप्तः नरकः महतीं चमूं निरमापयत् दुर्जयश्च भूत्वा जगदपीडयत्। अन्ततः भूमिः दुष्टं स्वपुत्रं मारयितुं विष्णुं प्रार्थयत्।
अत्र गुवहाटी इत्यत्र स्थितस्य कामाख्यामन्दिरस्य चित्रम् दृश्यते।

नरकस्य वधानन्तरं तस्य वंशस्य रक्षणाय श्रीकृष्णः भूमिदेव्या प्रार्थ्यत। तदामोदयित्वा कृष्णेन नरकस्य पुत्रः भगदत्तः प्राग्ज्योतिषस्य सिंहासने स्थाप्यते। भागवतपुराणे भगदत्तः भीरुः इति वर्ण्यते। महाभारते तु स उत्कृष्टः वीरः गजबलयुद्धे प्रौढश्च। तस्य गजैः पाण्डवसैन्यस्य विनाशः अकारि। भीमार्जुनयोः संहारस्य प्रयत्ने कृते अर्जुनेन द्वादश्यां दिने सोऽवधीत्। भगदत्तस्य गजस्यैकस्य नाम अश्वत्थामा इति। तस्यैव मरणवृत्तान्तमुक्त्वा युधिष्ठिरः द्रोणमभ्रमयत्।
रोचकं विषयमेतत् यत् कृष्णस्य ये शत्रवः शिशुपालः जरासन्धः इत्यादयः तेषां पुत्राः पाण्डवबले अयुत्सत। परन्तु कृष्णेन रक्षितः भगदत्तः कौरवबले अयुद्ध। प्रायः पितुः मरणात् बाधितः भगदत्तः एवमकार्षीत्। सुप्रतीक इति गजमारुह्य भगदत्तस्य भीमं प्रति आक्रमणस्य तक्षणं चेन्नकेशवमन्दिरे प्राप्यते। भूमिकृतमेतत् चित्रं विकिमीडियातः प्रदर्श्यते।

न्यू इण्डियन् एक्स्प्रेस् इति वृत्तपत्रिकायां पुरावार्ता एका स्पष्टीकरोति किमर्थं साम्प्रदायिकं तैलस्नानमिति पृष्टे कृष्णश्च सत्यभामा च युद्धक्षेत्रात् शोणिताक्तं मलेन च लिप्तं शरीरसहितं आगतौ। शरीरस्य शुद्धीकरणार्थं चन्दनलेपस्य गन्धयुक्तस्य तैलस्य च आवश्यकता आसीत्। अतः ब्रह्ममूहूर्ते तैलस्नानस्य संप्रदायः इति वर्ण्यते। १७५०तमस्य क्रिस्तशताब्दस्य विकिमीडियातः चित्रं रात्रौ गरुडारूढस्य सत्यभामाकृष्णयुगलस्य अम्बरे उड्डयनं प्रदर्श्यते।
न्यू इण्डियन् एक्स्प्रेस् वृत्तपत्रे एतस्य स्रोतः वर्तते।

उत्तरभारते दशाननस्य प्रतिकृतीनां ज्वलनं तु सामान्यः। गोवाप्रदेशे तु दीपावल्याः आगमनं ज्ञापयितुम् उषत्काले नरकासुरस्य भुसेन निर्मिताः प्रतिकृतयः ज्वाल्यन्ते। सर्वस्मात् घोराकारस्य नरकासुरस्य निर्माणे स्पर्धा भूयते। पुर्तगालीनां शासने नियमकारणात् जनाः नरकस्य चित्रं गृहीत्वा भक्तिगीतानि गीत्वा गृहाद्गृहमगच्छन्। १९६१तमे क्रिस्तवर्षे यदा गोवाप्रदेशस्य स्वातन्त्र्यमलभत तदा एषः संप्रदायः महत् सार्वजनिकं रूपं जग्राह। पुरा प्रतिकृतयः गृहे निर्मितानि लघूनि च आसन्। अधुना तु नरकदहनं महतीः प्रतिकृतीः सार्वजनिकेभ्यः निर्माय क्रियते। https://dsource.in इत्यतः गृहीतेन चित्रेण गोवानगरे नरकस्य प्रतिकृतिः दर्शयते। पृष्ठे स्थितायां पताकायां दीपावल्याः शुभाशयाः अङ्क्यन्ते। विषयोऽयं
टाईम्स् आफ इण्डिया इति पत्रिकातः गृह्यते।