भारते षड् ऋतवः अनुभूयन्ते ग्रीष्मः वर्षा शरद् हेमन्तः शिशिरः वसन्तः। कालिदासेन प्रत्येकम् ऋतोः विवरणाय एकः सर्गः विलिखितः ऋतुसंहारे।
अस्य कृतिषु प्रायशः एषा कृतिः प्रथमा स्यात्। बहुकालं यावत् विद्वद्भिः वितर्कितं यत् कालिदासेनैव विरचितं किमिति यतः इदं कालिदासस्य अन्यकाव्यादीनाम् अपेक्षया न्यूनस्तरीयमनुभूयते।
अस्मिन् काव्ये मनुष्यपात्राणि विना ऋतुविवरणमेव वर्तते। अत एव परवर्तिकृतीनामपेक्षया नास्तीदं जटिलम्।
कालिदासस्य प्रसिद्धकाव्यशैली तु दृश्यते एव। ग्रीष्मऋतोः वर्णने सः निगदति यत् ऊष्णेन पिपासया च त्रस्तः सिंहः यद्यपि गजहनने समर्थः अस्ति तथापि न तथा करोति सः तौ तु नदीतटे प्रतिपक्षं विश्रामं कुरुतः।
कालिदास इति चलचित्रम् आदौ तमिळ् तथा तेळुगु भाषयोः आगतम्। अत्र दर्शितं चित्रं तस्यैव भित्तिचित्रमस्ति।
स्रोतः – GC Jhal, ‘Kalidasa – A Study’

युद्धदेवस्य कार्तिकेयस्य जन्म संस्कृतसाहित्ये काव्यत्वेन स्वीकृतमस्ति टीकाकारैः। कालिदासोऽपि तारकासुरस्य वधं कर्तुं जातस्य कार्तिकेयस्य कुमारस्य स्कन्दस्य जन्मनः पौराणिकीं कथामेव कथयति। कालिदासेन इयं कथा महाकाव्यत्वेन लिखिता। कालिदासस्य कथाकथनशैली अत्युत्तमा वर्तते यथा देवी पार्वती शिवं प्राप्तुं तपः करोति शिवः कामदेवं दहति तृतीयेन अक्षिणा यदा कामदेवः शिवस्य मनसि कामभावनां जागरयितुं चेष्टते तथा तदा कामदेवपत्नी विलपति पत्युः मरणेन।
कालिदासः उमास्थितिं शब्दैः सुन्दरतया अचित्रयत् अत्र प्रदर्शितं चित्रं केरलप्रदेशस्य भित्तिचित्रमस्ति मणिकण्णन् पुडक्कल वर्यविरचितं कुमारसम्भवं च व्यक्तिकरोति।
स्रोतः KS Ramaswami Sastri, ‘Kalidasa: His Period, Personality & Poetry’

मेघदूतम् अथवा मेघसन्देशः इत्यस्य विषये Kincaid इत्यनेन निगदितं यत् प्रेमकवितारूपेण विश्वे इयं सर्वोत्तमं स्थानं भजते। एकः यक्षः धनदेन कुबेरेण नियुज्यते सः स्वराज्यात् अलकानगर्याः निर्वासितो भवति मध्यभारतपर्वतक्षेत्रे च प्रेष्यते। एकाकी सन् सः मनसः प्रेमभावान् मेघं प्रति वदति तं च दूतत्वेन प्रेषयति स्वप्रेमिकां प्रति अलकानगरीम्।
कालिदासः वाल्मीकिं रामविरहं सीतां प्रति च दृष्ट्वा प्रेरितो भवति। यक्षः वनवासकाले कथं रामसीते पर्वते न्यवसतामिति अस्मरत्। सः मेघं वदति शनैः गच्छेत् वर्षां कुर्यात् अग्निं शामयेत् तथा सर्वहितङ्करो भवेत्। कालिदासः उत्कृष्टतया उत्तरभारतस्य मेघमार्गं व्यवृणोत्। कालिदासः काव्यं भूगोलं सात्विकप्रेम भक्तिं यक्षमेघयोः सम्भाषणे नियोजयति। शेक्सपियर इति कालिदासमेवानुवदति यदा सः लिखति यत् उन्मत्तः प्रेमी तथा कविः एते प्रायः समानाः भवन्ति यतः एते अचिन्त्यकल्पनाभिः पूर्णाः भवन्ति।
सम्पूर्णं मेघदूतकाव्यं मन्दाक्रान्ताछन्दसि निबद्धमस्ति यत् मेघस्य मन्दगतिं दुःखञ्च प्रकटयति।
एतत् Wikimedia चित्रं अबनिन्दरनाथ टैगोरवर्येण निर्मितं निर्वासितः यक्षः इति नामधेयं मेघदूतात्।
स्रोतः KS Ramaswami Sastri, ‘Kalidasa: His Period, Personality & Poetry’

कालिदासस्य द्वे कृती महाकाव्यत्वेन स्वीकृते एकः एव कविः तथा अस्ति। रघुवंशमहाकाव्यं महाकाव्यस्य सर्वान् गुणान् स्वस्मिन् आदधति। त्रयस्त्रिंशत् टीकाः इदानीं यावत् विरचिताः अस्योपरि। रघुवंशे श्रीरामस्य इक्ष्वाकुवंशीयानां नवविंशत्याः राज्ञां विवरणमस्ति। तेषु पञ्चराज्ञां दिलीपस्य रघोः अजस्य दशरथस्य रामस्य च विस्तृतं विवरणमस्ति। कालिदासः मुख्यत्वेन वाल्मीकिं स्रोतरूपेण स्वीकरोति किन्तु विष्णुपुराणस्य वायुपुराणस्य चापि सन्दर्भाः स्वीकृताः। काव्यस्य समाप्तिः दुःखमयी वर्तते। अन्तिमः राजा अग्निवर्णः स्त्रीलोलुपः आसीत् यः राज्यं क्लेशापन्नं तत्याज। तस्य मृत्योः परं गर्भिणी तत्पत्नी सर्वत्रोदरपूर्त्यै आट। प्रायशः कविः वर्णयति यत् कथं श्रेष्ठाः अपि पतन्तीति।
एतत् Wikimedia चित्रं Sntshkumar750 इत्यनेन स्वीकृतमस्ति यत् रघुवंशपुस्तकस्य मूर्त्याः अस्ति या मधुबनी बिहारराज्यस्य प्राङ्गणे अस्ति।
स्रोतः GC Jhal, ‘Kalidasa – A Study’

पुष्यमित्रशुङ्गः शुङ्गवंशस्य प्रारम्भकर्ता आसीत् प्रायशः १८५ क्रिष्टपूर्वे। अयं वंशः शतवर्षाणि यावत् भारतोत्तरक्षेत्रे व्याप्तं जातम्। पुष्यमित्रशुङ्गः मौर्यवंशस्य अन्तिमं राजानं जघान सैन्यसञ्चलने इति उच्यते तथा च राज्याधिपत्यम् अधिगृहीतवान्। अग्निमित्रः तं शुङ्गराजत्वेन व्यवस्थापयत्। मालविकाग्निमित्रं कालिदासस्य प्रथमं नाटकमासीत्। एतत् ऐतिहासिकं नाटकमस्ति यत् अग्निमित्रस्य प्रेमप्रसङ्गे जाताः घटनाः नियोजयति कथया सह। अग्निमित्रस्य प्रेमिका आसीत् मालविका एका आर्या या चौरैः बन्धिता तथा प्रासादे सेविका कारिता। अग्निमित्रमालविके राजनैतिकोच्चावचान् तथा अग्निमित्रस्य द्वे पूर्वपत्न्योः निराकृतिं वित्यज्य अमिलताम्। एकः विदूषकः द्वयोः सहायताम् अकरोत्। साम्प्रतिककालस्य चलचित्रेष्वपि विदूषकः इति मुख्यं पात्रं भवति। नाटकं वीरशृङ्गाररसयोः मिश्रणमस्ति। कालिदासस्य सौन्दर्यरसपूर्णस्पर्शोऽपि अनुभूयते एव।
इदं चित्रं imbd इत्यस्मादस्ति KN Panicker इत्यस्य मालविकाग्निमित्रनाटकस्य प्रदर्शनात् २०१४ मध्ये यज्जातं स्वीकृतमस्ति।
स्रोतः GC Jhal, ‘Kalidasa – A Study’

Encyclopedia Britannica इत्यनेन कथ्यते यत् अभिज्ञानशाकुन्तलनाटकं भारतस्य सार्वकालिकं श्रेष्ठतमं साहित्यकार्यं वर्तते। नाटकमिदं दुष्यन्तस्य शकुन्तलां प्रति प्रेम ततः तस्याः तदपत्यस्य त्यागः ततश्च पुनर्मेलनञ्च वर्णयति। यः पुत्रः जायते स एव भारतस्य महान् पूर्वजः भरतः आसीत्।
कथेयं महाभारते मूलतः अस्ति किन्तु लाक्षणिकं कथनमस्याः तत्र।
शकुन्तला राजसभायां दुष्यन्तस्य अभिमुखा भवति तथा देवान् निवेदयति यत् दुष्यन्तः तदपत्यस्य पितृत्वं स्वीकुर्यादिति। कालिदासः इमामेव कथामुत्कृष्टे नाटके पर्यवर्तयत।
कथापात्राणि प्राचीनकुलीनादर्शान् अभिव्यञ्जन्ति यथा युवत्याः करुणभावः निस्स्वार्थता प्रकृत्याश्रितजीवनादिकम्।
धर्मपालकः धीरः नायकः राजा तथापि स्वप्रेमिकां प्रति मृदुता तद्विरहे च विलापः ।
कालिदासस्य सर्वकृतिषु यथानुभूयते तथैवात्रापि प्राकृतिकं सौन्दर्यन्तु अलङ्कारैः प्रकटितः।
एतत् Wikimedia चित्रं राजा रवि वर्मवर्येण रचितमस्ति यत् विचारमग्नां शकुन्तलां प्रदर्शयति।
स्रोतः -https://www.britannica.com/topic/Abhijnanashakuntala

विक्रमोर्वशीयकाव्यं राज्ञः पुरुरवस्य अप्सरसः उर्वश्याः च प्रेमकथां वर्णयति। काव्ये विक्रमः इति नामकः नास्ति किञ्चित् पात्रम्। केचन इतिहासकाराः निगदन्ति यत् कालिदासः स्वाश्रयदातारं धन्यवादं ज्ञापयति अर्थात् विक्रमादित्यमेव। अस्य किमपि साक्ष्यं तु नास्ति यद्यपि। विक्रमादित्यः इति नामकं पदं पुरा बहुभिः राजभिः स्वीकृतमासीत् अतः कस्य राज्ञः विषये अकथयत् कालिदासः इति बहुभिः व्युद्यते। केचित् कथयन्ति यत् नामानुसारेण काव्यस्यार्थः सामान्यमेव वीर्येण उर्वश्याः प्राप्तिः इति पुरुरवः तु चन्द्रवंशीयः आसीदिति।
यदा उर्वशी नाकं प्रतिनिवर्तते स्म तदा राजा तां राक्षसात् ररक्ष। तयोः प्रेम भवति किन्तु सा स्वर्गं जगाम। ततः यदा उर्वशी कस्मिंश्चित् नाटके लक्ष्मीः इत्यस्याः पात्रमभिनयति स्म तदा सा स्वपतिं लक्ष्याः पतिं पुरुषोत्तमं पुरुरव इति सम्बोधयति तदा सा शापिता भवति मनुजत्वेन जन्म अवाप्तुम् इति। ततश्च तथा जाते सति पुरुरवः तां पुनः प्राप्नोत्।
कथेयम् आदौ ऋग्वेदे अस्ति यस्यां उर्वशी पुरुरवं वितत्याज कश्चित् सन्धेः व्यतिक्रमार्थं किन्तु तयोः संयोगेन जातं पुत्रं दास्यामि इति प्रतिशुश्राव।
एतत् Wikimedia चित्रं राजा रवि वर्मवर्येण निर्मितमस्ति यत् पुरुरवं उर्वशीं च दर्शयति।
स्रोतः – GC Jhal, ‘Kalidasa – A Study’

परम्परया तु कालिदासः शकसंहारस्य विक्रमादित्यस्य कालीनः इति कथ्यते। विक्रमादित्यः इति नाम बहून् नृपान् सम्बोधयितुम् उपयुज्यते यस्मात् राज्ञः विक्रमसंवत्सरः समारब्धः सः एकः क्रिस्तपूर्वं प्रथमाब्दे तत्सम्कालीनः शतवाहननृपः इति द्वितीयः अथवा केचन गुप्तसाम्राज्यस्य राजानः अथवा हर्षविक्रमः उज्जैननगरस्य षष्ठे क्रिस्ताब्दे अथवा अनन्तरवर्ती भोजः राजा एवं नैके अनेन नाम्ना विख्याताः।
बहवः अभिमन्यन्ते यत् कालिदासः प्रायशः गुप्तसाम्राज्यस्य चन्द्रगुप्तद्वितीयविक्रमादित्यस्य सभां शोभयते स्म प्रायः ३८०-४१५तमे क्रिस्ताब्दे। सः अनन्तरवर्तिनः राज्ञः कुमारगुप्तस्य स्कन्दगुप्तस्य अथवा वाकाटकराजवंशस्य चन्द्रगुप्तस्य पुत्र्याः प्रभावतीगुप्तवर्यायाः सभायां स्यात् इति उह्यते। कालिदासकृतिभिः एव समर्थ्यते यत् सः विक्रमस्य कुमारस्य स्कन्दस्य वा समकालीनः। गुप्तराजवंशस्य समयः भारतस्य स्वर्णकालः इति कथ्यते अतः कालिदाससदृशः विद्वान् अपि स्वयोगदानं दत्तवान् स्यादेव तदा इति विचिन्त्यते।
एतत् चित्रम् अशित कुमार हलधर इति वर्यस्य कृतिः Sotheby’s जालस्थानात् स्वीकृतम्। इदं चित्रं प्रभावतीगुप्तवर्यायाः तत्पुत्रेण साकं राजसभायाः अस्ति तथा कालिदासः किञ्चित् लिखति तत्र।
स्रोतः – GC Jhal, ‘Kalidasa – A Study’

एका विदुषी राजकुमारी केनचित् विद्वज्जनेनैव विवाहं चिकीर्षति स्म। तया नैके परिशीलिताः तिरस्कृताश्च कश्चित् तिरस्कृतः प्रतिकर्तुं चेष्टते स्म। तेन कश्चित् मूर्खः आनीतः स च उक्तः यत्तथा अभिनयेः येन त्वं विद्वान् दृश्येः तथा त्वं मौनञ्च पालयसि इति सङ्केतय। राजकुमारी वञ्चिता तथा तेन मूर्खेण साकं तस्याः विवाहः कारितः। यदा तया अभिज्ञातं सत्यं तदा सः क्षिप्तः बहिः ततश्च सः कालिमन्दिरं याति रात्रौ एव सः विद्वान् भवतीति। स एव जनः कालिदासः इति काचित् कथा प्रसिद्धा यस्याः नास्ति किमपि प्रमाणम्। कालिदासस्य पटुता दर्शने पुराणेषु काव्येषु भूगोले विज्ञाने च दृश्यते। कालिदासः बहूस्थानकैः जनैः स्वस्थानस्य कथ्यते केशरविषये लिलेख अत काश्मीरस्थः काश्याः चासीत् राजकुमारी अतः काशीनगरस्य बहुः विद्वान् अतः मिथिलाप्रदेशस्य हिमालयविषये सम्यक् विवृतवान् अतः उत्तराखण्डस्थः किन्तु तस्य कृतीषु सर्वाधिका सम्बद्धता उज्जैननगरेण साकं दृश्यते इत्यतः उज्जैनस्थः गढकालिका एव तत् मन्दिरं यस्मिन् कालिदासः भारतीयसाहित्यस्य मूर्धन्यः कविः बभूव इत्युच्यते। उत्तराखण्डे मिथिलाप्रदेशे च तादृशानि कालिमन्दिराणि सन्ति येषां विषये एतादृशाः एव विचाराः सन्ति जनानाम्मनस्सु।
एतत् गढकालिकामन्दिरस्य Wikimedia चित्रं सुनीलवर्यस्यास्ति।
स्रोतः – HD Bhatt, The Story of Kalidas’

यक्षः मध्यभारते स्थिते राममगिरिपर्वते निर्वासितः। पत्न्या सह विरहकारणेन सः विललाप तथा वनवासकाले सीतया सह रामेण यानि दिनानि व्यतीतानि तानि अस्मरत्। रामटेक अर्थात् तत् स्थानं यत्र रामः विश्रामम् अकरोत् उपनागपुरमस्ति इदं स्थानम्। काव्यस्य सम्बन्धः अनेन स्थानेन सह वर्तते अतः मेघदूतकाव्यम् अत्रैव विरचितम् इति इतिहासकाराः निगदन्ति।
प्रतिवर्षं नवम्बरमासे कालिदासोत्सवः आमान्यते अत्र। अस्मिन् उत्सवे सङ्गीतं नाटकं नृत्यादिकं भवति दिवसद्वयं यावत्।
Sarah Welch इत्यस्य एतत् Wikimedia चित्रं रामटेक मध्ये जायमानं कालिदासोत्सवं प्रदर्शयति।
स्रोतः – https://utsav.gov.in/view-event/kalidas-nagpur-festival

१९०२तमे वर्षे टैगोरवर्यः अभिज्ञानशाकुन्तलस्योपरि एकं प्रसिद्धं निबन्धमलिखत्। सः शाकुन्तलं भागद्वयं कृत्वा पश्यति स्म। आदिमे भागे सः शकुन्तलायाः आवेगपूर्णं तथा दुष्यन्तस्य चञ्चलं प्रेम अपश्यत्। अन्तिमे भागे च राजसभायां दुष्यन्तः शकुन्तलायाः अभिज्ञानात् निराकरोत् तथा शकुन्तला ततः प्रतिनिवृत्य कस्यचित् ऋषेः आश्रमे स्वापत्येन साकम् अवसत्। ततः दुष्यन्तः अग्रे आत्मग्लानिना व्याकुलो अभवत्। दुष्यन्तः शकुन्तला च द्वे अपि दुःखमार्गम् अन्वभवताम्। अस्य तपसः कारणेन प्रथमे भागे तयोः शारीरिकं मेलनं सात्विकतायां परिवर्तितम् अभवत्तथा तयोः भावसम्बन्धः वर्धितः अभवत्। टैगोरवर्यः द्वितीयं भागमधिकम् इच्छति स्म यतः तस्मिन् धर्मस्य प्रतिपादनं वर्तते। टैगोरवर्यः अवदत् यत् कालिदासानुसारेण धर्मानुगुणं यत् प्रेम प्रवर्तते तदेव शाश्वतं स्यात्। सः अग्रे कथयति यत् कालिदासः प्रेम एवोच्चतमिति न स्व्यकरोत् तस्यानुसारेण महिलापुरुषयोः तदेव प्रेम सुन्दरं यस्य परिणामत्वेन धर्मः निस्वार्थभावः च उत्पन्नः स्यात्।
इदं ध्यानपूर्णं चित्रं कालिपद घोष इत्यस्यास्ति बङ्गालविद्यालयस्य।
स्रोतः – Jadunath Sarkar translation of Shakuntala, Its Inner Meaning.

कालिदासः अलङ्काराणां तत्रापि उपमायाः विशेषज्ञः आसीत् तस्य विषये उक्तिः अपि वर्तते उपमा कालिदासस्य। तस्य अलङ्कारप्रयोगाः न केवलं विशिष्टरीत्या पदप्रयोगं प्रादर्शयन् अपितु तेषु गूढाः विचाराः दर्शनस्य दृष्टिः च भवति स्म। यथा रघुवंशे सः राज्ञः दिलीपस्य राज्ञ्याः सुदक्षिणाः च एकत्वं वक्तुम् शब्दार्थयोः उपमां वदति यथा शब्दे उक्ते सति तस्यार्थः अपि तेन सहैव सङ्गच्छते तथैव स्तः परमेश्वरः शिवः जगदम्बा पार्वती च सः एव भावः दिलीपसुदक्षिणयोः विषये उच्यते कालिदासेन। अत्र न केवलं तयोः तुलना कृता अपितु तयोः अभिन्नः सम्बन्धः अपि लघुशब्दैः गूढभावेन चोक्तः।