భారతదేశంలో సంభవించే ఆరు – వసంత, గ్రీష్మ, వర్ష, శరత్, హిమంత (హేమంత), శిశిర ఋతువులను
ఒక్కొక్క ఋతువుకు ఒక్కొక్క అధ్యాయము చొప్పున మహాకవి కాళిదాసు ఆరు అధ్యాయములతో “ఋతుసంహారము” అనే కావ్యాన్ని రచించాడు.

ఈ కావ్యము ఋతువులను వర్ణిస్తూ జనసామాన్యము గురించిన విశేషములు లేక, మహాకవి కాళిదాసు ప్రతిభా విశేషణాలను చూపక చాలా సామాన్యంగా ఉన్న కారణంగా, పండితులు ఈ కావ్యమే కాళిదాసు మొదటి కావ్యముగా భావిస్తారు. తీవ్రమైన వేడి, దప్పిక కారణంగా వేటాడగలిగే శక్తి కలిగి ఉండి కూడా సింహము ఏనుగును వేటాడకపోవటంతో ఏనుగు, సింహము నది ఒడ్డున పక్కపక్కనే సేద తీరుతున్నాయి అని కాళిదాసు ఈ కావ్యములో గ్రీష్మఋతువు(ఎండాకాలము )ను వర్ణన చేస్తాడు. తమిళ, తెలుగు భాషలలో మహాకవి కాళిదాసు సినిమా మొదటి టాకీ (శ్రవణ) చిత్రముగా చెప్తారు. ఈ చిత్రము ఆ సినిమాకు సంబంధించినది.

మూలము: G C ఝాల్ గారి కాళిదాసు అనే రచన నుండి.

శివపార్వతుల పుత్రుడు మాత్రమే తారకుడు అనే అసురుని సంహరించ యోగ్యుడు. పార్వతిపై శివునికి ప్రేమను అంకురింపచేయ ప్రయత్నించిన మన్మధుని శివుడు తన మూడో కంటితో భస్మం చేయటం, మన్మధుని భార్య రతీదేవి భర్తను కోల్పోయిన తరువాత పడిన వేదన, శివుని ప్రసన్నం చేసుకోవటానికి పార్వతి దేవి తపస్సు, కార్తికేయ (స్కందుడు, కుమారస్వామి) జననము వంటి పురాణ గాధలతో కాళిదాసు రచించిన “కుమారసంభవము” అనే కావ్యము మహత్తర పద్యకావ్యముగా సంప్రదాయ సంస్కృత విద్వాంసులు అంగీకరిస్తారు. కావ్యములో ఉమగా పార్వతీదేవి వర్ణన అత్త్యుత్తమంగా నిలుస్తుంది.

మణికందన్ పున్నక్కల్ వేసిన “కుమారసంభవము” చిత్రము.
మూలము: K S రామస్వామిశాస్త్రి రచించిన కాళిదాసు – రచనలు, పద్యాలు పుస్తకము.

రచయిత కింకాయిడ్ ఉద్దేశ్యంలో కాళిదాసు కావ్యము “మేఘసందేశము లేక మేఘదూతము” ఇతర ఏ భాషలలో రాని అత్యుత్తమ ప్రేమ సందేశ కావ్యము.

ఐశ్వర్యానికి అధిపతి అయిన కుబేరుడు ఎదో కారణం చేత తన ఉద్యోగి అయిన ఒక యక్షుణ్ణి రాజధాని అలకాపురి నుండి మధ్యభారత దేశంలోని ఒక పర్వతము మీదకి బహిష్కరిస్తాడు. ఒంటరిగా, దిగులుతో ఉన్న ఆ యక్షుడు తన ప్రేమను అలకాపురిలో ఉంటున్న తన ప్రేయసికి మేఘము ద్వారా తెలియపరచే భావనలే “మేఘసందేశ” కావ్యం. సీత ఎడబాటుచే బాధపడుతున్న రాముని వర్ణించిన వాల్మీకి రచనలచే ప్రభావితుడైన కాళిదాసు ప్రియుని సందేశాన్ని మోసుకువెడుతున్న మేఘాన్ని నెమ్మదిగా ప్రయాణించమని, జనావాసాలపై వర్షాన్ని కురిపించమని, వనాలలోని కార్చిచ్చులను ఆర్పివేయమని, ప్రతిఒక్కరికి సహాయకారిగా ఉండమని ప్రార్ధిస్తాడు.

యక్షుని, ప్రకృతి ప్రతీక అయిన మేఘము మధ్య జరిగే ఊహాత్మక సంభాషణను ప్రేమకావ్యంగా మహాకవి కాళిదాసు అత్త్యుత్తమముగా వర్ణించాడు. షేక్స్పియర్ రచించిన “పిచ్చివాడు, ప్రియుడు, కవి” (The lunatic, the lover and the poet) అనే ఒక కావ్య రచనలో ఈ భావనలే ఉదహరించినట్టు సాహిత్యకారులు భావిస్తారు. “మందక్రాంతము” అని చెప్పబడే ఒక సంస్కృత సాహితీ లక్షణములో ఈ “మేఘసందేశం” కావ్యము రాయబడినట్టుగా పండితులు భావిస్తారు.

అబనింద్రనాథటాగోర్ వేసిన బహిష్కృతయక్షుడు చిత్రము
మూలము: K S రామస్వామిశాస్త్రి రచించిన కాళిదాసు – రచనలు, పద్యాలు పుస్తకము.

సంస్కృత భాషలో ఘనత వహించిన మహాకావ్యాలుగా కాళిదాసుని రెండు రచనలు చెప్పబడతాయి. “రఘువంశము” అనే కావ్యము ఉత్తమ మహాకావ్యముగా చెప్పటానికి కల అన్ని అర్హతలు పొంది ఉంది. శ్రీరాముని సూర్యవంశానికి చెందిన 29 మంది మహారాజుల చరిత్రను, దిలీపుడు, రఘువు, అజుడు, దశరధుడు, శ్రీరాముడు వంటి ఐదుగురి విస్తృత చరిత్రను వర్జించిన “రఘువంశము” కావ్యమునకు కనీసముగా 33 వ్యాఖ్యానాలు వెలువడ్డాయి. వాల్మీకముని రచనలను కాళిదాసు ప్రామాణికంగా తీసుకున్నప్పటికీ, విష్ణు, వాయు పురాణాలను కూడా పరిగణలోకి తీసుకున్నట్టు తెలుస్తోంది. ఆ వంశంలో చిట్టచివరి మహారాజు అగ్నివర్ణుడు స్త్రీలోలుడై, గర్భవతి అయిన భార్యను విడిచిపెట్టి వెళ్లిపోవటంతో రాజ్యం అస్తవ్యస్తమై, విషాదాంతముగా కావ్యం ముగుస్తుంది.

బీహార్, మధుబని కాళిదాసధీ ప్రాంగణములోని “రఘువంశము” అనే విగ్రహము యొక్క చిత్రము.
మూలము: G C ఝాల్ గారి కాళిదాసు అనే రచన నుండి.

ఉత్తర భారతాన్ని సుమారు 100 సంవత్సరాలు పరిపాలించిన సుంగా రాజవంశం 185 BCE ల్లో నెలకొల్పినట్లుగా చరిత్ర చెపుతోంది. మౌర్యవంశ రాజును ఒక సైనిక తిరుగుబాటు ద్వారా హతమార్చి పుష్యమిత్రుడు అనే సుంగా వంశరాజు సింహాసనం చేజిక్కించుకోగా, అగ్నిమిత్రుడు తరువాతి కాలంలో ఆ పదవిని అలంకరించాడు. యువరాజు అగ్నిమిత్రుని ప్రేమకథను కాళిదాసు తన మొదటి నాటకంగా రచించాడు. అగ్నిమిత్రుని ప్రేయసి మాళవిక. ప్రేయసి మాళవిక పట్ల అగ్నిమిత్రుని పూర్వ భార్యల అసంతృప్తి కారణంగా కొంత రాజకీయ ఒడిదుడుకుల నేపథ్యంలో రాజాస్థానంలో ఉండే ఒక విదూషకుని సహాయంతో ప్రేయసి ప్రియులు కలుసుకుంటారు. కాళిదాసు రచించిన ఈ నాటకంలో సాహసం, శృంగారం పుష్కలంగా కానవస్తుంది.

ఈ చిత్రం K N పనికార్ గారి 2014 మాళవికాగ్నిమిత్రం అనే సంస్కృత నాటకం లోనిది.
మూలము: G C ఝాల్ గారి కాళిదాసు అనే రచన నుండి.

ఏ కాలంలోనైనా భారతదేశ అత్యుత్తమ సాహితీ సంపదగా అభిజ్ఞాన శాకుంతలమును సాహిత్యకారులు పరిగణిస్తారు అని బ్రిటానికా ఎన్సైక్లోపీడియా వారి అభిప్రాయం. దుష్యంత మహారాజుచే మోహింపబడి, కుమారునితో సహా తిరస్కరింపబడిన శకుంతల మరల దుష్యంతుని స్వర్గములో కలుసుకొనుటే ఈ కథా సంగ్రహము. భరతునిగా పిలవబడే ఆ బాలుడే భరతజాతి పూర్వీకునిగా చెబుతారు.

మహాభారతాంర్గత వృత్తాంతముగా శకుంతలా దుష్యంతుల చరిత్ర వస్తుంది. దుష్యంతునిచే
తిరస్కరింపబడిన శకుంతల తమ పుత్రుడు భరతుని తండ్రిగా దుష్యంతుని అంగీకరింపచేయమని దేవతల సహాయము / సాక్ష్యాన్ని కోరటం అనే సంఘటనను మహాకవి కాళిదాసు “అభిజ్ఞాన శాకుంతలము” అనే రసవత్తర నాటకంగా మలిచాడు. పాత్రల సహజ స్వభావాలు, రాచరిక హోదాలు, స్త్రీ నిస్వార్ధ పరిమితులు అతి సుకుమారంగా మలచిన తీరు, పరిపాలించే రాజుకు ప్రధమ కర్తవ్యం ధర్మ పరిపాలనమని, ధర్మాన్ని నిలబెట్టవలసిన ప్రధమ కర్తవ్యం మహారాజుదని చెపుతూ, అత్యంత సుందరంగా ప్రకృతిని వర్ణించిన తీరు ఈ నాటకాన్ని ఉన్నత స్థాయిలో నిలబెట్టాయి. కాళిదాసు ప్రత్యేక శైలి అయిన రూపక అలంకార సోయగాలతో చేసిన ప్రకృతి వర్ణన చెప్పుకోతగినది.

దీర్ఘాలోచనలో మునిగిపోయిన శకుంతల – రాజా రవి వర్మ చిత్తరువు.
మూలం: https://www.britannica.com/topic/Abhijnanashakuntala

“విక్రమోర్వశీయం” అనే కథ పురూరవుడు అనే రాజు, అప్సరస ఊర్వశిల ప్రేమగాధగా చెప్పబడుతోంది. ఆధారాల ప్రకారం విక్రముడు అనే పాత్రధారి నాటకంలో లేకపోయినా, కాళిదాసు పోషకుడైన విక్రమాదిత్యుని గౌరవార్ధం విక్రముడు అనే పేరు ఈ నాటకంలో పురూరవుని స్థానంలో స్థిరబడి ఉండవచ్చని చరిత్రకారుల అభిప్రాయం. ఈ నాటకం అసలు పేరు “సాహసంతో గెలుచుకున్న ఊర్వశి” అని తెలుస్తోంది. చంద్రవంశపు రాజైన పురూరవుడు, ఒక రాక్షసుని చెర నుండి ఊర్వశిని తన సాహసంతో రక్షిస్తాడు. ఆ చర్యతో ముగ్ధురాలైన ఊర్వశి పురూరవుని ప్రేమించి, కొంతకాలానికి స్వర్గానికి తిరిగి వెడుతుంది. స్వర్గంలో ఒకానొక రంగస్థల కార్యక్రమంలో లక్ష్మి పాత్రధారిగా ఉన్న ఊర్వశి ప్రేమ మైకంలో తన భర్త (విష్ణువు) ను “పురుషోత్తముడు” అని సంబోధించబోయి పొరబాటున “పురూరవుడు” అని పలుకుతుంది. ఆ కారణంగా శాపానికి గురియైన ఊర్వశి మానవకాంతగా భూలోకంలో జన్మించడం, ఊర్వశి పురూరవుల పునః సమాగమం, మరికొంత కాలానికి తనకు జన్మించిన పుత్రుని పురూరవునకు అప్పగించి ఊర్వశి స్వర్గానికి శాశ్వతంగా వెళ్లిపోవడం ఇత్యాది రసవత్తర మలుపులతో “విక్రమ ఊర్వశీయం” నాటకం ముగుస్తుంది .

రాజారవి వర్మ చిత్రించిన ఊర్వశి పురూరవుల వికీమీడియా చిత్రం.
మూలము: G C ఝాల్ గారి కాళిదాసు అనే రచన నుండి.

శక రాజవంశాన్ని నిర్మూలించిన విక్రమాదిత్యునితో కాళిదాసును చేర్చటం సంప్రదాయంగా వస్తోంది. శక్తికి , సాహసానికి గుర్తుగా పూర్వకాలంలో చాలామంది రాజులను విక్రమాదిత్యులుగా పిలిచే ఆచారం కూడా కనబడుతోంది. ఆరవ శతాబ్దంలో హర్ష విక్రముడు, రాజ భోజుడు లేక గుప్త రాజవంశాల నుండి ఈ సంప్రదాయం ప్రబలినట్టుగా చరిత్రకారుల ఉద్దేశ్యం. 380-415 CE ల్లో గుప్త రాజవంశానికి చెందిన రెండవ చంద్రగుప్తుడు (విక్రమాదిత్యుడు) కొలువులో మహాకవి కాళిదాసు ఉన్నట్టు ఎక్కువమంది చరిత్రకారులు అంగీకరిస్తారు. మహాకవి కాళిదాసు తరువాత కాలంలో రాజులైన కుమారగుప్తుడు, స్కందగుప్తుడు చివరకు చంద్రగుప్తుని కుమార్తె ప్రభావతి గుప్త “వకటక” ఆస్థానాలాలో కూడా ఉన్నట్టు చరిత్ర. ప్రాచీన భారతదేశ రాజుల చరిత్రలో గుప్తుల పరిపాలనా కాలము “స్వర్ణయుగము” గా ఖ్యాతి పొందిన కారణంగా మహాకవి, విద్వాంసుడు అయిన కాళిదాసు వీరి ఆస్థానములలో ఉండటం అనేది అతిశయోక్తి కాబోదు.

ఒడిలో కుమారునితో ఉన్న మహారాణి ప్రభావతి గుప్త తో మహాకవి కాళిదాసు సంభాషణ – సౌత్ బే వారి అంతర్జాలం నుండి స్వీకరించిన అజిత్ కుమార్ హల్దార్ గారి చిత్రం.
మూలము: G C ఝాల్ గారి కాళిదాసు అనే రచన నుండి.

విద్యావంతురాలైన ఒక రాజకుమారి ఉన్నత విద్యావంతుడిని వివాహం చేసుకోదలచి స్వయంవరానికి వచ్చిన వారినందరిని అవమానపరచి తరిమివేస్తుంది. భంగపడిన యువకులందరూ రాకుమారికి తగిన ప్రతీకారము చేయబూని ఒక అవివేకిని గొప్ప మేధావిగా మాయచేసి చూపించి రాకుమారితో వివాహం జరిగేట్లు చేస్తారు. వివాహానంతరం నిజం తెలుసుకున్న రాజకుమారి ఆ తెలివితక్కువ వాడిని వదిలివేస్తుంది. ఆ అవివేకి దగ్గరలోని కాళికామాత ఆలయంలో అమ్మ గురించి ప్రార్ధించగా కరుణించిన కాళికామాతఆ క్షణంలోనే అవివేకిని విద్యావంతునిగా మారుస్తుంది. ఆ పండితుడే కాళిదాసుడనే ఒక ఆధారం లేని కథ ప్రచారంలో ఉంది.
కాశ్మీర చరిత్ర రాసినందుకు కాశ్మీరము , పూర్వార్ధములో వివాహం చేసుకొన్న యువతి కాశీ రాకుమారి కావున కాశీ రాజ్యము, పండితుడు కావటంచే మిథిల, హిమాలయాలు అత్యంత అద్భుతంగా వర్ణించిన కారణంగా ఉత్తరాఖండ్, ఇలా పలు కారణాలతో పురాణ, భౌగోళిక, తత్వ, విజ్ఞాన శాస్త్రాలలో విశేష ప్రతిభా పాటవాలు కలిగిన కాళిదాసును ప్రతి ప్రాంతం వారు తమ వారిగా చెప్పుకున్నారు. కానీ కాళిదాసు కావ్యాలలో ఉజ్జయినికి ఎక్కువ ప్రాముఖ్యత కలిగిన కారణంగానూ, కాళిదాసు ప్రార్ధించిన “గఢ్ కాళికా దేవాలయం” ఉజ్జయినిలో ఉన్న కారణం గానూ కాళిదాసు ఉజ్జయిని ప్రాంతంవానిగా చెపుతారు. ఉత్తరాఖండ్, మిథిల లోని కాళికా దేవాలయాలు కూడా కాళిదాసు తమ ప్రాంతం వాడనే వాదనలు చేస్తాయి.

సునీల్ ఉజ్జయిన్ వేసిన గఢ్ కాళిక చిత్రం
మూలం: H D భట్ రచించిన కాళిదాసు కథ నుండి.

మేఘసందేశం కావ్యంలో చెప్పిన బహిష్కరణకు గురియైన యక్షుడు మధ్యభారతంలోని రామగిరి పర్వతాల మీదకు వనవాసానికి వచ్చాడు. భార్యతో కలిగిన ఎడబాటుకు చింతిస్తూ అదే పర్వత శ్రేణులలో విహరించిన సీతారాముల అన్యోన్య దాంపత్యాన్ని తలుచుకుని ఆనందంతో కలం గడుపుతూ ఉంటాడు. నాగపూర్ దగ్గరి రాంటేక్ ప్రాంతమే ఆ ప్రాంతమని , కాళిదాసు కూడా అదే ప్రాంతంలో “మేఘసందేశం” రాశాడని పలువురు చరిత్రకారులు విశ్వసిస్తారు. ప్రతి సంవత్సరం నవంబర్ నెలలో రెండు రోజులు నృత్య, గాన, నాటకాలతో రాంటేక్ లో ప్రఖ్యాత మహాకవి కాళిదాసుని పండగ ఘనంగా జరుపుతారు.

రాంటేక్ లోని కాళిదాస స్మృతిచిహ్నం – జేమ్స్ వెల్చ్ తీసిన చిత్రం
మూలం: https://utsav.gov.in/view-event/kalidas-nagpur-festival

1902 లో రాసిన ఒక వ్యాసంలో టాగోర్ శకుంతల పాత్ర మీద రెండు రకాల భావాలను విశదీకరిస్తాడు. అనాలోచితమైన యువతిగా శకుంతల, ఉల్లాసవంతమైన యువకునిగా దుష్యంతుల శారీరక ప్రేమ మొదటి భాగం కాగా , రాజాస్థానంలో నిరాకరింపబడి పుత్రునితో సహా తిరిగి వనాలకు వెళ్ళిపోయి జీవనం చేస్తున్న శకుంతల రెండవ భాగం. పశ్చాత్తాప పడిన దుష్యంతుడు కూడా వనాలకు వెళ్లిపోగా, తపోమయ జీవితాలతో వారివురూ సరికొత్త జీవితాన్ని కొనసాగిస్తారు. టాగోర్ ఈ రెండవ జీవితాన్ని ధర్మం కోసం గడిపినదిగా భావిస్తాడు. కాళిదాసు భావనలో నైతిక మార్గంలో ప్రేమమయ జీవితాన్ని గడపటం, నిస్వార్ధంగా ఒకరిపట్ల ఒకరు ప్రేమ చూపించటం మాత్రమే దైవికమని టాగోర్ వాదిస్తాడు.

బెంగాల్ స్కూల్ లోని కాళీపద ఘోష్ చిత్రం
మూలం: జాదూనాథ్ సర్కార్ గారి శకుంతల – అంతరార్ధం అనువాద పుస్తకం

రచనలలో ఉపమానాలకు, పోలికలకు కాళిదాసును రాజుగా చెపుతారు. “ఉపమా కాళిదాసస్య” అంటే పోలికలకు మహారాజు అని అర్ధం. కాళిదాసు ఉపమానాలు ఒట్టి పదప్రయోగాలు గానే గాక గంభీరమైన, లోతైన అర్ధాన్ని కూడా కలిగిఉంటాయి. వాక్యము, దాని అర్ధము విడతీయలేనట్లే రాజు దిలీపుడు అతని భార్య సుదక్షిణ కూడా అదే విధంగా విడదీయలేని బంధంతో ఉన్నారు అని కాళిదాసు రఘువంశం కావ్యంలో పోలిక ఎలా వుండాలో కళ్ళకు కట్టినట్లు వర్ణిస్తాడు.