आधुनिके गुजरातराज्ये लोथल इति सिन्धुसभ्यतायाः प्रमुखं नगरं २४००तमे क्रिस्तपूर्वाब्दे निर्मापितम्। लोथले विश्वस्य प्राचीनतमं नावाङ्गनम् अवर्तत। अनेन लोथले अभियन्तारः व्यापारिणश्च कुशलाः आसन्निति दृश्यते। लोथलस्य नावाङ्गनतः समुद्रमार्गे द्रव्याणां विनिमयाय मेसोपोटामिया इति बहुदूरस्थं प्राचीननगरपर्यन्तं नावानां गमनागमनमभूत्। पुरातत्त्वान्वेषणे प्राप्ताः घटाः मणयः नियतपरिमाणानि च व्यवस्थितव्यापारं कलाकौशल्यं च दर्शयन्ति। अस्मिन्नगरे सरलाः वीथयः प्रशस्ता जलनिर्गमप्रणाली पण्याधानानि निर्दिष्टानि उद्योगः स्थानानि च अभूवन्। हडप्पसभ्यतायाः अनुसन्धानं सामुद्रिकज्ञानं तथा वाणिज्यरितिः लोथलनगरे प्रदर्श्यन्ते।
मूलम् – उपिन्दर् सिंघ्
चित्रं Harappa.com इत्यतः गृहीतम्।

नानेघाट इति दक्षिणप्रस्थभूमितः कोङ्कणसमुद्रतटपर्यन्तं प्रमुखः प्राचीनः व्यापारमार्गः मार्गः। क्रिस्तपूर्वात् द्वितीयशताब्दादारभ्य एतेन मार्गेण साम्बारपदार्थाः कार्पासः धान्यानि धातवः अश्वाः च देशीय पण्यशालातः नौकाश्रयपर्यन्तं नीताः। सातवाहनशासनसमये एषः मार्गः प्रख्यातोभूत्। अयनशुल्कार्थं स्थापितोत्कीर्णः पाषाणघटः अत्रत्यं विशिष्टं लक्षणं यस्मिन् वणिजः शुल्कं क्षिप्त्वा अग्रेसराः आसन्। एतादृशं शुल्कादानं नियतवाणिज्यव्यवस्था राज्यशुल्कसङ्ग्रहणं च दर्शयति। नानेघाट इत्यत्र शिलालेखाः राजकीयानि अभिधानपत्राणि दानपत्राणि च दर्शयन्ति यैः प्राचीनव्यापारः शासनं तथा धर्मः संयुज्यन्ते।
मूलम् – D. C. Sircar, Select Inscriptions
Bearing on Indian History and Civilization

अर्थशास्त्रमिति आचार्यचाणक्येन रचितः ग्रन्थः। अर्थसम्पादनं तथा शासनं एतस्य ग्रन्थस्य मुख्यविषयाः। कौटिल्य इति चाणक्यस्य अपरं नाम। अर्थशास्त्रानुसारं नैतिकजीवनाय सामाजिकस्थैर्याय च समृद्धिः अत्यावश्यकी। राज्यस्य पर्यवेक्षणे एव अर्थसम्पादनं भवेदिति प्रतिपाद्यते। स च अर्थः कृषिकार्येण व्यापारेण खनिकर्मणा उद्योगेन करनिधानेन च सम्पाद्यते। पुस्तकेस्मिन् नियतनिगमः उत्पादनं सेचनं वीथिनिर्माणं नावाङ्गननिर्माणं च समर्थ्यन्ते। भ्रष्टाचारः कपाटः अतिसञ्चयः शोषणम् इत्येतादृशाः दुराचाराः निषिद्यन्ते। शासनकर्ता कृषकान् कर्मकारान् व्यापारीः उपभोक्तॄन् च रक्षति सर्वेषां जनानां कल्याणाय च प्रवर्तते।

पोम्पैनगरे सम्प्राप्ता लघ्वाकारी लक्ष्मीः दशाङ्गुलपरिमिता मूर्तिः। त्रिंशशत्युत्तरैकोनविंशतितमे वर्षे पोम्पैस्थानस्य खननेन रोमदेशस्य आढ्यजनस्य गृहे एषा मूर्तिः प्राप्ता। एषा मूर्तिः अन्याभिः भारतीयकलाकृतिभिः सह अन्वेष्टा। एतेन भारतस्य रोमदेशेन सह प्राचीनकाले वाणिज्यस्य प्रमाणं दृश्यते। एषा मूर्तिः साञ्चीप्रदेशस्थाभिः आकृतिभिः सादृश्यं भजते। मूर्तेः अधोभागे सि इति खरोष्टी लिप्यां लिख्यते। पुरातत्त्वशास्त्रज्ञः ढवळीकरकुलोत्पन्नः मधुकरः सूचयति यत् एतस्याः मूर्तेः उत्पादनं रोमदेशेन वाणिज्यसम्बन्धयुक्ते सातवाहनकालनगरे अभूत्। अधुना इटलीदेस्थे नेपल्स् इति स्थाने एकस्मिन् वस्तुसङ्ग्रहालये एषा मूर्तिः विराजते।
मूलम् – Sudeshna Guha, A History of India Through 75 Objects

व्यापारिणां तथा शिल्पकाराणां सङ्ग्रह एव निगमः। नैतिकवृत्तिस्थापनं तथा व्यापारनियमनं निगमैः क्रियेते। श्रेणी इति नाम्ना अर्थशास्त्रम् जातकमित्यादिषु प्राचीनग्रन्थेषु ज्ञायन्ते एते निगमाः। श्रेणयः इति अर्थशास्त्रं जातकमित्यादिषु प्राचीनग्रन्थेषु ज्ञायन्ते। ते गुणवत्तां मूल्यं प्रशिक्षणं नैतिकमानदण्डांश्च नियन्त्रयन्ति स्म। श्रेणयः ऋणं कल्याणं सामाजिकसुरक्षां च प्रददुः।अहमदाबादस्य महाजनाः शक्तिशाली वैश्यश्रेणयः अभवन्। ते विवादानां समाधानम् आधारसंरचनाभ्यः अर्थस्य व्यवस्थां तथा धार्मिकसंस्थानेभ्यः आश्रयम् अयच्छन्। अय्यवोलः उत ऐन्नूट्रुवर् (पञ्चशतम्) इति मध्यकालीनभारतस्य महत्सु निगमेषु परिगण्यते। ते दूरदेशैः सह समुद्रान्तरव्यापारं क्रियमाणाः आसन्। एते निगमाः भारतीयव्यवसायस्य सुदृढां परम्परां दर्शयन्ति।
मूलम् – IIT Gandhinagar – Guilds in Ancient India

6.भारतस्य बहवः व्यापारकुलाः यथा क्षत्रिणः चेट्टियाराः बोहराः मेमनाः जैनाः च राज्यानां कृते वित्तरूपमृणम् अयच्छन्। हुण्डिव्यवस्थामुपयुज्य सर्वत्र धनवितरणमकार्षुः। वङ्गप्रदेशस्य नन्दलालसाहूकुलाय जगत् शेठ इति उपाधिः मुघलैः प्रादीयत। ते धनवितरणेन राजनीतौ प्रमुखां भूमिकामवहन्। सिराज उद् दौला इति नवाबेन सह कलहकारणात् साहूकुलीयाः १७५७तमवर्षस्य पलाशीयुद्धे मीर् जाफर तथा क्लैव् इत्येतयोः साहाय्यमकुर्वन्। फ्रांसदेशस्य आलोचकः एवमलिखत् –
जगत् शेठः विद्रोहस्य प्रवर्तकाः।

टाटाकुलं अमेरिकयुद्धकाले बाम्बेनगरे तन्तुव्यापारिणः रूपेण उत्थितम्। बहुभिः समकालिकव्यापारिभिः विलक्षणः जामशेट्जी टाटा स्वलाभान् उद्योगेषु पुनर्न्यवेशयत्। सः १८७०दशके तन्तुनिर्माणस्थलानि संस्थापयामास। सः आयसप्रकल्पं विद्युत्प्रकल्पं च मनसा कल्पयते। १९०४ तमे वर्षे जामशेट्जीमहोदयस्य मरणानन्तरं तस्य सङ्कल्पं सर् डोराब्जी टाटा इत्यनेन टाटास्टील् इति संस्थानमारभ्य सफलीकृतम्। प्रथममहायुद्धकाले ब्रिटिशासनस्य संशयः निर्भरतारूपेण परिवर्तितः यदा टाटास्टील् रेलमार्गौ च युद्धप्रयत्नाय महत्त्वपूर्णौ सिद्धौ।

मुगलशासनस्य क्षयानन्तरं व्यापारकेन्द्रं सूरताद् बाम्बेनगरं(मुम्बापुरीं) प्रति ससार। फोर्ब्स् अण्ड् कम्पनी भारतदेशे प्रथमं ब्रिटेनदेशीयं संस्थापनमासीत्। भारतस्य व्यापारमुख्याः यथा जमशेट्जी-जीजाभॉय् प्रेमचन्द्-रायचन्द् यहूदजातीयाः सास्सूनाः च वर्धिताः। चीन-देशेन सह अफीमिति पदार्थस्य व्यापारे तथा कार्पासव्यापारे आकस्मिकवृद्धेः कारणात् बॉम्बेनगरं सुगमधनस्य प्रवाहेन पूरयामास। भूमेः पुनर्ग्रहणं वेगेन प्राचलत्। बहवः संस्थानस्वामिनः भूमेः पुनर्ग्रहणाय अनुज्ञां प्रापुः येन अंशापणे तेषाम् अंशानां मूल्यं अतिशयेन ववृधे। वित्तकोषाः अंशमूल्यस्य आधारेण संस्थानेभ्यः ऋणं ददुः।

किन्तु अमेरिकादेशे नागरयुद्धसमाप्तेः अनन्तरं कार्पासमूल्यं पपात। एतेन अंशमूल्यान्यपि अपतन्। वित्तकोषाः विनाशं प्रापुः। सस्सूनान् विहाय प्रायः सर्वे निगमाः धनच्युताः अभवन्।संकटादनन्तरं टाटा वाडिया बिर्ला गोडरेज् मफातलाल् इत्यादयः नवीनाः व्यवसायाः उदयं प्राप्नुवन्। विकिमिडियाचित्रं लण्डननगरस्थायां पत्रिकायां १८६५ तमे वर्षे बॉम्बेनगरे स्थितस्य अंशापणस्य चित्रणं दर्शयति।