અહિલ્યાબાઈનો જન્મ મહારાષ્ટ્રના ચોંડી (ચૌરી પણ) ગામમાં થયો હતો. તે પ્રાચીન અહમદનગરથી લગભગ ૮૫ કિમી દૂર છે, જેનું નામ ૨૦૨૪ માં અહિલ્યા નગર રાખવામાં આવ્યું હતું.

જ્યારે પેશ્વા બાજીરાવે મરાઠા સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, ત્યારે તેમણે માળવા પર હુમલો કરવા માટે મોટી સેના સાથે મલહર રાવ હોલ્કરને મોકલ્યા હતા. મુઘલોના સ્થાનિક કરવેરા સંગ્રહકર્તાના સહયોગથી મલ્હાર રાવે મરાઠાઓ માટે માળવા પર વિજય મેળવ્યો હતો. ત્યારબાદ તેમનું નામ સુબેદાર દ માલવા પોર અલ પેશવા બાજીરાવ રાખવામાં આવ્યું હતું.
મલહર રાવ હોલ્કરનો અહિલ્યાબાઈ પર મોટો પ્રભાવ હતો અને તેઓ તેમના માર્ગદર્શક પણ હતા. જ્યારે તેણી માત્ર આઠ વર્ષની હતી ત્યારે તેમણે જ એક યુવાન અહિલ્યાબાઈની શોધ કરી હતી અને તેણીને તેણીના બાળક તરીકે ઇન્દોર લાવ્યા હતા. તેમણે વાસ્તવિક બાબતોમાં ડી અહિલ્યાબાઈને તેમના ઉત્તરાધિકારી તરીકે રાખ્યા હતા, જો કે તેઓ ક્યારેય ઔપચારિક રીતે સુબેદાર નહોતા. તેમણે તેમને શાસન અને અખંડિતતાની કળા શીખવી હતી. તેમણે અહિલ્યાબાઈને પોતાના જન્મેલા અન્ય પુત્રો સાથે ધનુષ્ય વડે તીર ચલાવવાની તાલીમ આપી હતી. મલ્હાર રાવ પોતે એક ભરવાડ પરિવારમાંથી હતા. તેમને સેનામાં ભરતી કરવામાં આવ્યા હતા અને તેમની લડાઇ કુશળતાથી પ્રસિદ્ધિ મેળવી હતી.
મલહર રાવ પેશ્વાની સેવામાં સતત યુદ્ધ અભિયાનો પર હતા. તેથી, રાજ્યનો દૈનિક વહીવટ અહિલ્યાબાઈના હાથમાં હતો. તેમને પોતાની વહીવટી અને રાજકીય કુશળતા પર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ હતો. જ્યારે મલહર રાવ ગેરહાજર હતા ત્યારે પણ બંને વચ્ચે સતત પત્રવ્યવહાર થતો હતો. તેમણે યુદ્ધના મોરચામાં પુરુષો, નાણાં અને સામગ્રીના પુરવઠા માટે સૂચનાઓ આપી હતી, જે અહિલ્યાબાઈ પૂર્ણ કરશે. તે દારૂગોળો અને તોપખાનાના ઉત્પાદન અંગે સૂચનાઓ પણ આપશે. તે વહીવટી અને શાસનના પાસાઓ પર પણ સૂચનાઓ આપશે.

પતિ અને પુત્રના મૃત્યુ પછી, અહિલ્યાબાઈ આધ્યાત્મિકતા તરફ વધુને વધુ આકર્ષિત થઈ. જો કે, રાજમાતા તરીકેની તેની ફરજ અંગે જાગૃત હતા. તેમણે શાંતિપૂર્ણ નર્મદાના કિનારાઓ શોધી કાઢ્યા. તે રાજધાની તરીકે કામ કરી શકે છે અને તેની આધ્યાત્મિક ઇચ્છાઓને પણ સંતોષી શકે છે.. તેમણે ૧૭૬૭ માં મહેશ્વરમાં નવી રાજધાનીની સ્થાપના કરી અને તેમના જીવનના ૨૮ વર્ષ મહાશ્વરમાં વિતાવ્યા. તેમના સસરા મલહર રાવે પહેલેથી જ ૧૭૪૫ માં મહેશ્વરના ભાવિ રહેવાસીઓ માટે રક્ષણનો આદેશ જારી કર્યો હતો, જેમાં એસ્ક્યુડર્સ, સુથાર, તેજદારો અને કામદારોને ઘર માટે જમીન આપવામાં આવી હતી. મહેશ્વરમાં 60થી વધુ મંદિરો છે. મહેશ્વર પ્રાચીન ભારતમાં મહિષ્મતી તરીકે ઓળખાતા હતા.

ઇન્દોરના વિમાનમાથક નામ અહિલ્યાબાઈ છે. હોલકર રાજવંશે ઇન્દોરથી શાસન કર્યું હતું. અહિલ્યાબાઈએ તેમના સસરાના મૃત્યુ પછી તેમનો વહીવટ ઇન્દોરથી મહેશ્વરમાં સ્થાનાંતરિત કર્યો હતો. ભોપાલનું હવાઈ મથક સુપ્રસિદ્ધ રાજા ભોજનું નામ ધરાવે છે. ગ્વાલિયરનું હવાઈ મથક રાજમાતા વિજયરાજે સિંધિયાનું હવાઈ મથક છે. ઉજ્જૈનમાં હજુ સુધી એરપોર્ટ નથી.

તેણીને ‘લોકમાતા’ (માદ્રે ડેલ પુએબ્લો) અને ‘પુણ્યશ્લોકા’ (તાન પુરા કોમો લોસ કેન્ટોસ સાગ્રાદોસ) તરીકે વખાણવામાં આવી હોવા છતાં અહિલ્યાબાઈ દુઃ ખદ પારિવારિક જીવન જીવતી હતી. તેના પરિવારના સભ્યોમાંથી કોઈ બચી શક્યું ન હતું. તેમણે તેમના પતિ ખાંડે રાવને નાની ઉંમરે ગુમાવ્યા હતા. 1761માં પાણીપતની લડાઈ પછી ટૂંક સમયમાં જ તેમના પિતાનું અવસાન થયું હતું. તેમનો એક માત્ર પુત્ર નાની ઉંમરે બાળકો વિના મૃત્યુ પામ્યો હતો. તે પણ અચાનક મૃત્યુ પામ્યો હતો. તેમનો પૌત્ર પણ ક્ષય રોગથી મૃત્યુ પામ્યો હતો. પરિવારના આ તમામ પુરુષ સભ્યોની પત્નીઓએ સતી પૂજા કરી હતી. તેમની છેલ્લી મોટી પીડા એ હતી જ્યારે તેમની પુત્રીએ સતી કરી હતી. માત્ર તેમનો દત્તક પુત્ર તુકોજી, જે મલ્હાર રાવનો ભત્રીજો હતો (કેટલાક કહે છે કે તે મહેલના નોકરનો તેનો પુત્ર હતો) અને તેના પુત્રો તેણીને બચી ગયા હતા. તુકોજી મલ્હાર રાવના વિશ્વાસુ સેનાપતિ હતા. ૧૭૯૫ ઈસવી માં તેમના મૃત્યુ પછી હોલ્કરની પરંપરાઓ બદલવામાં આવી હતી.

અહિલ્યાબાઈએ મહેશ્વરમાં પોતાને સ્થાપિત કરવા માટે ભારતના તમામ ભાગોમાંથી કુશળ તેજેદોરોને આમંત્રિત કર્યા હતા. તેમણે તેમને વ્યવસાય શરૂ કરવામાં આર્થિક મદદ કરી હતી. તેઓ જે સાડીઓ અને કાપડનું ઉત્પાદન કરતા હતા તે પણ તેમણે ખરીદ્યું હતું. એલાએ ઈન્દોરના કાપડ ડી સેડાના નિષ્ણાત શંખ્રમ ડોમ્ગડેને આમંત્રિત કર્યા હતા. ચાર વર્ષમાં થી વધુ વણકરો મહેશ્વરી સાડીઓ બનાવી રહ્યા હતા. અહિલ્યાબાઈના સમર્થનને કારણે તેમણે મહેશ્વરમાં સાડીઓ અને ગુણવત્તાયુક્ત કપડાનું ઉત્પાદન શરૂ કર્યું હતું. મહેશ્વર વાસણોના ઉત્પાદન માટે પણ જાણીતા હતા અને ચાંદીના મહેશ્વરીના વાસણો એક વિશેષતા બની ગયા હતા. અહિલ્યાબાઈ પોતાના લોકોને સમૃદ્ધ બનાવવા પર ખૂબ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતા હતા. એની બેસેન્ટે લખ્યુંઃ “તેઓ પોતાના લોકોને સમૃદ્ધ થતા જોવાનું પસંદ કરતા હતા, અને સુંદર શહેરોના વિકાસનું નિરીક્ષણ કરતા હતા, અને એ જોવાનું પસંદ કરતા હતા કે તેમની પ્રજા તેમની સંપત્તિ બતાવવામાં ડરતી ન હોય, જેથી શાસક તેને છીનવી ન લે”.

અહિલ્યાબાઈ કાશી વિશ્વનાથ મંદિરના પુનર્નિર્માણ માટે પ્રખ્યાત છે, જે ઔરંગઝેબનો નાશ કરનાર મંદિરથી થોડું દૂર છે. ૧૭૮૫માં તેમણે ૫૧ ફૂટ ઊંચું આ મંદિર બનાવ્યું હતું . તેમણે વારાણસીમાં એક ઘાટનું નવીનીકરણ પણ કર્યું હતું. વારાણસીમાં તેમનું યોગદાન વ્યાપક છે. મણિકર્ણિકાઘાટ અને એક ઘાટનું નિર્માણ. તેણે 6 ખાનગી મંદિરો અને તારકેશ્વરનું મંદિર બનાવ્યું હતું. 9 ખાનગી બંગલા બાંધ્યા. તેમણે બ્રહ્મપુરીને બ્રાહ્મણોની વસાહત તરીકે પણ સ્થાપિત કરી હતી.

અહિલ્યાબાઈએ સોમનાથના મંદિરનું પુનઃનિર્માણ પણ કર્યું હતું, જેને મહમૂદ દ ગઝનીએ તોડી પાડ્યું હતું. આ સોમનાથના મૂળ મંદિરથી થોડું દૂર છે જેનો નાશ કરવામાં આવ્યો હતો. મૂળ સ્થાને સોમનાથના ભવ્ય મંદિરના પુનર્નિર્માણના ૭૫વર્ષ પછી પણ, અહિલ્યાબાઈનું નિર્માણ કરનાર મંદિર નિયમિતપણે પૂજવામાં આવે છે. અહિલ્યાબાઈ એન સોમનાથના મંદિરમાં યાત્રાળુઓનો સતત પ્રવાહ રહે છે. તેમણે હિંદુ તીર્થયાત્રાના લગભગ તમામ મુખ્ય કેન્દ્રોના નવીનીકરણ માટે નાણાં પૂરા પાડ્યાઃ
૧૨ જ્યોતિર્લિંગ, ૪ ધામ, પાંચ કેદાર અને સાત પુરી.

અહિલ્યાબાઈ ખાંડેરાવના અંતિમ સંસ્કારની સાથે સતી ધૂમકેતુની તૈયારી કરી રહી હતી. મલહર રાવ કોઈ ધૂમકેતુ વગર સતીનું સંમેલન યોજશે. તેમણે તેમને રાજ્યની જવાબદારી સંભાળવા કહ્યું કારણ કે અન્ય કોઈ પુરુષ વારસદાર ન હતો, અને કારણ કે મલહર રાવે હંમેશા રાજ્યનું ભવિષ્ય અહિલ્યાબાઈના હાથમાં જોયું હતું. અહિલ્યાબાઈએ ત્યાગ કર્યો અને સફેદ સાડી પહેરી અને તેમના બાકીના જીવન માટે ઘરેણાં અને સજાવટનો ત્યાગ કર્યો.

અહિલ્યાબાઈ સતી પ્રથાની વિરુદ્ધ હતી, પરંતુ સમાજમાં પ્રચલિત રૂઢિચુસ્તતાને કારણે તેને નાબૂદ કરી શકી ન હતી. તેમ છતાં, તેણીએ પોતાને ખાતરી આપી હતી કે કોઈ પણ સ્ત્રી તેની સ્વતંત્ર ઇચ્છા વિરુદ્ધ સતી કરશે નહીં. તેમણે વિધવાઓના અધિકારને સંપૂર્ણ રક્ષણ આપ્યું હતું. તેના અધિકારો તેના ભવિષ્યના ભવિષ્યના ભવિષ્યના ભવિષ્યના ભવિષ્યના ભવિષ્યના ભવિષ્યના ભવિષ્યના ભવિષ્યના ભવિષ્યના ભવિષ્યના ભવિષ્યના અધિકારો છે. તેમણે વિધવાઓને રાજ્યની અધિકૃતતાની જરૂર વગર અથવા રાજ્યને કર ચૂકવ્યા વિના પુત્રને દત્તક લેવાની પરવાનગી પણ આપી હતી. આ પગલાંથી સમાજમાં સતીપ્રથાઓના બનાવોમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હતો. તેમ છતાં, તેમની પુત્રી, તેમની પત્ની અને તેમના પૌત્રની પત્નીઓએ તેમના પોતાના જીવન દરમિયાન સતી વ્રત કર્યું હતું.

મલહર રાવે જયપુર સામ્રાજ્યમાં ભ્રાતૃ સંઘર્ષ સામેના યુદ્ધમાં મધ્યસ્થી કરી હતી. મને આભાર માનવા માટે રામપુરનો વિસ્તાર મળ્યો હતો, જે ચંદ્રાવત દ રામપુરાને ગમ્યો ન હતો. ૧૭૭૧ માં મલહર રાવના મૃત્યુ પછી તેઓ બળવો કરવા લાગ્યા હતા. અહિલ્યાબાઈએ પોતે યુદ્ધમાં ભાગ લીધો હતો અને તેમને કચડી નાખ્યા હતા. ૧૭૮૩ માં તેમના બળવાને પણ કચડી નાખવામાં આવ્યો હતો. આખરે, હોલકરના રાજ્યમાં નબળાઈને સમજીને, ચંદ્રવતોએ ફરીથી મરાઠાઓ અને સ્થાનિક સેનાપતિ મરાઠી હ્યુયો પર હુમલો કર્યો. આ સમય દરમિયાન તુઓજી રાવ પણ દક્ષિણમાં હતા. ગુસ્સે થયેલા અહિલ્યાબાઈએ એક શરીફ ભાઈને ચંદ્રાવતો સામે નિર્ણાયક યુદ્ધનું નેતૃત્વ કરવા કહ્યું. તે પોતે યુદ્ધના મેદાનમાં લોજિસ્ટિક્સ અને તબીબી સુવિધાઓની વ્યવસ્થા કરી રહી હતી. ચંદ્રવટોને મરાઠાઓએ હરાવ્યા હતા. અહિલ્યાબાઈના આદેશ પર બળવાખોર ચંદ્રાવત સૌભાગ્ય સિંહને તોપ સાથે બાંધીને ઉડાડવામાં આવ્યા હતા. અલ પેશ્વા અને નાના ફડણવીસ યુદ્ધના મેદાનમાં અહિલ્યાબાઈની હિંમતને ઓળખતા હતા. ત્યાં સુધી અહિલ્યાબાઈ તેમની દયા અને શાસન માટે જાણીતા હતા. બળવાની કારમી હારએ પણ તેણીને એક બહાદુર નેતામાં ફેરવી દીધી હતી.

અહિલ્યાબાઈ શાસનના તમામ પાસાઓ માટે જાણીતા હતા. રાજ્યના ભંડોળમાંથી અલગ વ્યક્તિગત ભંડોળ. તે કરવેરાની વસૂલાતમાં અને ખજાનાના ભાગની થાપણમાં અને યુદ્ધના બૉટોમાં કાર્યક્ષમ હતું. તેમણે જે ન્યાય વ્યવસ્થા ચલાવી હતી તે ઝડપી, નિષ્પક્ષ હતી અને ભાવનાત્મક પાસાઓને ધ્યાનમાં લેતી હતી. આ વ્યવસ્થા વ્યવહારુ હતી અને પંચાયતો તરીકે સંસ્થાઓ દ્વારા આપવામાં આવતા ઝડપી ન્યાયનો આદર કરતી હતી. તેમનું લાભકારી કાર્ય, અલબત્ત, પ્રખ્યાત છે અને ભારતના તમામ મુખ્ય તીર્થસ્થાનોએ અહિલ્યાબાઈનું યોગદાન જોયું છે. તમામ લાભકારી કાર્યોને વ્યક્તિગત સંપત્તિ દ્વારા નાણાં પૂરા પાડવામાં આવતા હતા, જાહેર ભંડોળ દ્વારા નહીં.

જોઆના બેલીએ લખ્યું, સ્કોટિશ કવિએ કવિતા તરીકે લખ્યું હતું.

તેમના શાંતિના શાસનના ત્રીસ વર્ષ દરમિયાન, આશીર્વાદમાં જમીનમાં વધારો થયો.
અને તેણીને બધી ભાષાઓ, કઠોર અને બિનયહુદીઓ, વૃદ્ધો અને યુવાનો દ્વારા આશીર્વાદ મળ્યો.
હા, માતાના ચરણોમાં બેઠેલા બાળકોને પણ વાર્તાઓનું પુનરાવર્તન કરવાનું શીખવવામાં આવે છે.
પછીના સમયમાં, બ્રહ્મા અમારી ભૂમિ પર શાસન કરવા આવ્યા, એક ઉમદા મહિલા,
તેનું હૃદય સારું હતું, અને તેની આકૃતિ ચમકતી હતી, અને તેનું નામ અહિલ્યા હતું.

ઓગણીસમી સદીની શરૂઆતમાં બોમ્બેના ગવર્નર સર જ્હોન માલ્કમ, જેમણે મરાઠાઓ સાથે તલવારો ઓળંગી હતી, તેમણે લખ્યું હતું કેઃ “અહિલ્યાબાઈની અસાધારણ ક્ષમતાએ તેમને તેમની પ્રજા અને નાના ફડણવીસ સહિત અન્ય સંઘ મરાઠાઓનું સન્માન અપાવ્યું હતું”. માળવાના જન્મથી માંડીને……………… તેના પાત્રના સૌથી શાંત દ્રષ્ટિકોણમાં, તે તેના મર્યાદિત ક્ષેત્રમાં, ક્યારેય અસ્તિત્વમાં ન હોય તેવા સૌથી શુદ્ધ અને અનુકરણીય શાસકોમાંના એક હોવાનું જણાય છે.

જ્યારે મરાઠાઓ અને અહિલ્યાબાઈએ હિન્દુ પુનર્જાગરણને તેના તમામ પાસાઓમાં ટેકો આપ્યો હતો, ત્યારે યાત્રાધામોના પુનરુત્થાનમાં અહિલ્યાબાઈનું યોગદાન અલગ છે. આશરે સાત સદીઓના વિદેશી વિજયોએ ભારતમાં ઘણા તીર્થસ્થાનોને બરબાદ કરી દીધા હતા. હિંદુ સમાજ અને તેની સંસ્થાઓના પુનર્નિર્માણમાં મરાઠાઓ મૂળભૂત હતા.

અહિલ્યાબાઈ તેના શ્રેષ્ઠ પ્રતિપાદક હતા. તેમના પરોપકારના કાર્યથી, તેમણે પોતાને ખાતરી આપી કે ઘણા મંદિરોનું પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું, તીર્થોમાં ઘાટ બનાવવામાં આવ્યા હતા, યાત્રાળુઓના રહેઠાણ માટે યાત્રાધામો બનાવવામાં આવ્યા હતા અને પાણીની સુવિધાઓ પૂરી પાડવામાં આવી હતી.

જ્યારે મલહર રાવ જીવતા હતા ત્યારે અહિલ્યાબાઈએ અનેક તીર્થસ્થાનોની મુલાકાત લીધી હતી. તે લોકોને થતા ખર્ચ અને તેમને પડતી મુશ્કેલીઓથી વાકેફ હતી. તેમણે પોતાની વ્યક્તિગત સંપત્તિ તીર્થયાત્રાની સુવિધાઓના નવીનીકરણ પર ખર્ચ કરવાનું નક્કી કર્યું. તેમણે મંદિરોનું નવીનીકરણ કર્યું, સ્નાનગૃહ માટે ઘાટ બાંધ્યા અને યાત્રાળુઓ માટે યાત્રાધામો બાંધ્યા. ભારતમાં તીર્થયાત્રાનું દરેક મહત્વપૂર્ણ કેન્દ્ર અહિલ્યાબાઈની ઉદારતા અને જાહેર કાર્યના પદચિહ્નો ધરાવે છે. ભારતના દરેક ખૂણામાં સુવિધાઓ છેઃ કેદારનાથ, બદ્રીનાથ, રામેશ્વરમ, પંઢરપુર, સોમનાથ અને પુરી. સુવિધાઓ સારી રીતે સજ્જ છે તેની ખાતરી કરવા માટે, તેણે તેમની જાળવણી માટે કાયમી નાણાકીય વ્યવસ્થા પણ કરી હતી.

આઠ જ્યોતિર્લિંગોમાં અહિલ્યાબાઈના યોગદાનની નોંધ છે. અન્ય ચારમાં, હોલકરોનું યોગદાન નોંધવામાં આવ્યું છે પરંતુ તે સ્પષ્ટ નથી કે તેમને કયા શાસકે બનાવ્યા હતા. આજે પણ, અહિલ્યાબાઈની સૌથી સામાન્ય છબીમાં તેમના હાથમાં શિવલિંગ છે. તેમણે અયોધ્યા, મથુરા, દ્વારકા, હરિદ્વાર, બનારસ, કાંચી અને ઉજ્જૈનના તમામ 7 પુરી (મોક્ષ શહેરો) માં યોગદાન આપ્યું હતું. પુરી, દ્વારકા, રામેશ્વરમ અને બદ્રીનાથના ચારધામોમાં પણ તેમણે યોગદાન આપ્યું હતું. અહિલ્યાબાઈએ દર વર્ષે શિવરાત્રીના દિવસે ગંગોત્રીથી 40 મંદિરોમાં ગંગાનું જળ મોકલવાની કાયમી વ્યવસ્થા કરી હતી. તેમાં જ્યોતિર્લિંગ, પશુપતિનાથ, ગોકર્ણ અને પંઢરપુરનો સમાવેશ થાય છે. આ પરંપરા ચાલુ છે અને અહિલ્યાબાઈ દ્વારા નામ આપવામાં આવેલા બ્રાહ્મણોના વંશજો હજુ પણ આ પ્રવૃત્તિ કરે છે.