అహిల్యాబాయి మహారాష్ట్రలోని బీడ్ జిల్లాలోని చోండి (చౌరి) గ్రామంలో జన్మించింది. ఇది ఇదివరకటి అహ్మద్‌నగర్ నుండి సుమారు 85 కి.మీ దూరంలో ఉంది. అహ్మద్‌నగర్ పేరు ఇటీవల 2024 లో అహిల్యానగర్‌గా మార్చబడింది.

పీష్వా బాజీరావు మరాఠా సామ్రాజ్యాన్ని విస్తరించాలని, మొఘలుల పరిధి లోని మాళ్వాపై దాడి చేయడానికి మల్హర్ రావు హోల్కర్‌ను పెద్ద సైన్యంతో పంపాడు. స్థానిక రెవెన్యూ కలెక్టర్ సహకారంతో, మల్హర్ రావు మరాఠాల కోసం మాళ్వాను గెలుచుకున్నాడు. తరువాత పీష్వా బాజీరావు మాళ్వాకు మల్హర్ రావుని సుబేదార్‌గా నియమించాడు.
మల్హర్ రావు హోల్కర్ ఎనిమిదేళ్ల వయసున్నచిన్న అహిల్యాబాయిని గుర్తించి, తన కోడలిగా ఇండోర్‌కు తీసుకువచ్చి అహిల్యాబాయిపై మామ, గురువు గా అత్యంత ప్రభావం చూపారు. ఆమె అధికారికంగా సుబేదార్ కానప్పటికీ, రాజ వ్యవహారాలలో అహిల్యాబాయిని తన వారసురాలిగా చేసుకున్నాడు. ఆయన ఆమెకు రాజ్యతంత్రం మరియు ధర్మ పరిపాలనను నేర్పించాడు. ఆయన తన ఇతర కుమారులతో పాటు అహిల్యాబాయికి గుర్రపు స్వారీ మరియు విలువిద్యలో శిక్షణ ఇచ్చారు. మల్హర్ రావు స్వయంగా గొర్రెకాపర్ల కుటుంబానికి చెందినవాడు. అతను సైన్యంలో చేరి తన పోరాట సామర్థ్యాలతో కీర్తిని పొందాడు. మల్హర్ రావు నిరంతరం పీష్వా సేవలో యుద్ధ యాత్రలలో నిమగ్నమై ఉండేవాడు. కాబట్టి రాజ్య దైనందిన పరిపాలన అహిల్యాబాయి చేతుల్లో ఉండేది. ఆమె పరిపాలనా మరియు రాజకీయ సామర్థ్యాలపై అతనికి పూర్తి నమ్మకం ఉండేది. మల్హర్ రావు దూరంగా ఉన్నప్పుడు కూడా ఇద్దరి మధ్య నిరంతరం ఉత్తరప్రత్యుత్తరాలు జరిగేవి. యుద్ధ రంగంలోకి సైనికులు, డబ్బు మరియు సామాగ్రిని సరఫరా చేయడానికి అతను సూచనలు ఇచ్చేవాడు, వాటిని అహిల్యాబాయి నెరవేర్చేది. అతను రాజ్య పరిపాలనా విషయాలు, ఫిరంగులు, మందుగుండు సామగ్రి ఉత్పత్తికి సంబంధించిన సూచనలను కూడా అందించేవాడు.

తన భర్త మరియు కొడుకు మరణం తర్వాత, అహిల్యాబాయి ఆధ్యాత్మికత వైపు ఎక్కువగా ఆకర్షితులయ్యారు. అయినప్పటికీ, రాజమాతగా తనకున్న కర్తవ్యం గురించి ఆమెకు స్పృహ ఉండేది మరువలేదు. నర్మదా నది ఒడ్డున ప్రశాంతంగా ఉన్నట్లు ఆమెకు అనిపించి, ఆ స్థలం రాజధానిగా, మరియు ఆమె ఆధ్యాత్మిక అన్వేషణకు పనికొస్తుందని భావించారు. ఆమె 1767లో మహేశ్వర్‌లో కొత్త రాజధానిని స్థాపించి, తన జీవితంలో 28 సంవత్సరాలు మహేశ్వర్‌లో గడిపారు. ఆమె మామ మల్హర్ రావు అప్పటికే 1745లో మహేశ్వర్‌కు రాబోయే నివాసితులకు రక్షణకు హామీ ఇస్తూ ఆదేశం జారీ చేశారు, ఇందులో భూస్వాములు, వడ్రంగులు, నేతకారులు మరియు ఇతర కార్మికుల నివాసం కోసం భూమిని మంజూరు చేశారు. మహేశ్వర్‌లో అరవైకి పైగా దేవాలయాలు ఉన్నాయి. మహేశ్వర్ పురాతన భారతదేశంలో మహిష్మతిగా ప్రసిద్ధి చెందింది.

ఇందోర్ విమానాశ్రయం అహిల్యాబాయి పేరు మీద ఉంది. హోల్కర్ రాజవంశం ఇందోర్ నుండి పాలించింది. తన మామగారి మరణం తర్వాత అహిల్యాబాయి తన పరిపాలనను ఇందోర్ నుండి మహేశ్వర్‌కు మార్చింది. భోపాల్ విమానాశ్రయం ప్రసిద్ధ భోజరాజు పేరు మీద ఉంది. గ్వాలియర్ విమానాశ్రయం రాజమాత విజయరాజే సింధియా పేరు మీద ఉంది. ఉజ్జయినిలో విమానాశ్రయం లేదు.

‘లోకమాత’ మరియు ‘పుణ్యశ్లోక’ అని ప్రశంసించబడినప్పటికీ, అహిల్యాబాయి కుటుంబ జీవితం విషాదభరితం. ఆమె కుటుంబ సభ్యులలో ఎవరూ ఆమె తర్వాత జీవించలేదు. ఆమె చిన్న వయస్సులోనే తన భర్త ఖండేరావును కోల్పోయింది. ఆమె మామగారు 1761లో పానిపట్ యుద్ధం ముగిసిన వెంటనే మరణించారు. ఆమె ఏకైక కుమారుడు మధ్యవయస్సులోనే పిల్లలు లేకుండానే మరణించాడు. ఆమె అల్లుడు హఠాత్తుగా మరణించాడు. ఆమె మనవడు కూడా క్షయతో మరణించాడు. కుటుంబంలో మరణించిన పురుషుల భార్యలు సతీ సహగమనం చేశారు. చివరికి ఆమె కుమార్తె కూడా సతి సహగమనం చేయవలసి వచ్చినప్పుడు ఆమె అత్యంత దుఃఖించారు. మల్హర్ రావు యొక్క మేనల్లుడు (కొందరు రాజభవన సేవకురాలికి పుట్టిన కొడుకు అని చెబుతారు) అయిన ఆమె దత్తపుత్రుడు తుకోజీ మరియు అతని కుమారులు మాత్రమే ఆమె తర్వాత జీవించారు. తుకోజీ, మల్హర్ రావు యొక్క విశ్వసనీయ సేనా నాయకుడు. ఆమె మరణం తర్వాత 1795 CEలో అతను హోల్కర్ సంప్రదాయాన్ని కొనసాగించాడు. అది ఈనాటికీ కొనసాగుతుంది.

అహిల్యాబాయి భారతదేశంలోని అన్ని ప్రాంతాల నుండి నైపుణ్యం కలిగిన నేతకారులను మహేశ్వర్‌లో స్థిరపడమని ఆహ్వానించింది. వ్యాపారం స్థాపించడానికి వారికి ఆర్థికంగా సహాయం చేసింది. ఆమె వారు ఉత్పత్తి తయారు చేసిన చీరలు మరియు వస్త్రాలను కూడా కొనుగోలు చేసి ప్రొత్సహించింది. ఆమె ఇందోర్‌కు పట్టు వస్త్రాల నిపుణుడైన సంఖ్‌రామ్ డోమ్గే డోమ్‌గ్డేను ఆహ్వానించింది. నాలుగు సంవత్సరాలలో, చీరలు నేసే వారి సంఖ్య నూటికి పైగా పెరిగింది. అహిల్యాబాయి ఇచ్చిన ప్రోత్సాహం వల్ల మహేశ్వర్‌లో నాణ్యమైన చీరలు మరియు బట్టల ఉత్పత్తి అభివృద్ధి చెందింది. మహేశ్వర్ పాత్రల తయారీకి కూడా ప్రసిద్ధి చెంది, మహేశ్వరి వెండి పాత్రలు ఒక ప్రత్యేకత ను సంతరించుకున్నాయి. అహిల్యాబాయి తన ప్రజలను సంపన్నం చేయడంలో చాలా దృష్టి పెట్టింది. అన్నీబెసెంట్ ఇలా రాశారు, “ఆమె తన ప్రజలు వృద్ధి చెందడాన్ని మరియు చక్కటి నగరాలు పెరగడాన్ని చూడటానికి ఇష్ట పడేది. పాలకులు అభివృద్ధి చెందుతున్న ప్రజల సంపద లాక్కుంటారేమోనన్న భయంలేకుండా ప్రజలు తమ సంపదను అనుభవించాలని ఇష్ట పడేది.”

ఔరంగజేబు ధ్వంసం చేసిన కాశీ విశ్వనాథ్ ఆలయానికి సమీపంలో అహిల్యాబాయి 51 అడుగుల ఎత్తైన విశ్వనాథ ఆలయాన్ని పునర్నిర్మించి ప్రసిద్ధి చెందింది. వారణాసికి ఆమె చేసిన కృషి విస్తృతమైనది. చక్రపాణి ఆలయాన్ని కూడా నిర్మింపజేసింది. ఆమె వారణాసిలో ఒక ఘాట్‌ను కూడా పునరుద్ధరించడమే కాకుండా మణికర్ణిక ఘాట్ మరియు మణికర్ణిక వద్ద స్త్రీల కోసమే మరొక ఘాట్‌ను నిర్మించింది. ఇవే కాక ఆమె తారకేశ్వర దేవాలయం, ఆరు ప్రత్యేక దేవాలయాలు, 9 బంగళాలు నిర్మించింది. ఆమె బ్రాహ్మణుల కోసం బ్రహ్మపురిని కూడా స్థాపించింది.
గజనీ మహమూద్ ధ్వంసం చేసిన సోమనాథ్ ఆలయాన్ని కూడా అహిల్యాబాయి ఆ సమీపం లోనే పునర్నిర్మించింది. అసలు స్థలంలో ప్రసిద్ధమైన సోమనాథ్ ఆలయాన్ని పునర్నిర్మించిన దాదాపు 75 సంవత్సరాల తర్వాత కూడా, అహిల్యాబాయి నిర్మించిన ఆలయంలో క్రమం తప్పకుండా పూజించబడుతుంది పూజలు జరుపబడతాయి. . సోమనాథ్‌లోని అహిల్యాబాయి ఆలయాన్ని యాత్రికులు నిరంతరం సందర్శిస్తారు. ఆమె దాదాపు అన్ని ప్రధాన హిందూ తీర్థయాత్ర కేంద్రాల పునరుద్ధరణకు నిధులు సమకూర్చడమే కాకుండా సమకూర్చింది. వాటిలో పన్నెండు జ్యోతిర్లింగాలు, నాలుగు ధామాలు, ఐదు కేదార్‌లు, ఏడు పూరీలు/ సప్తపురులు లేక పురాలు ? ముఖ్యమైనవి.

ఖండేరావు అంత్యక్రియలతో పాటు సతీ సహగమనం చేయడానికి అహిల్యాబాయి సిద్ధమయినప్పుడు మల్హర్ రావు ఆమెను సతి చేయవద్దని ఒప్పించాడు. వారసులుగా మగ పిల్లలు లేనందున మల్హర్ రావు రాజ్య భవిష్యత్తు ఎల్లప్పుడూ అహిల్యాబాయి చేతుల్లోనే ఊహించి రాజ్య బాధ్యతలను స్వీకరించమని ఆమెను కోరాడు. అహిల్యాబాయి అంగీకరించి, తెల్ల చీర ధరించి, తన మిగిలిన జీవితమంతా ఆభరణాలు, అలంకరణలను విడిచిపెట్టింది.
అహిల్యాబాయి సతి ఆచారానికి వ్యతిరేకి, కానీ సమాజంలో ప్రబలమైన సంప్రదాయవాదం కారణంగా దానిని రద్దు చేయలేకపోయింది. అయితే, ఏ స్త్రీ కూడా తన స్వేచ్ఛా సంకల్పానికి వ్యతిరేకంగా సతి చేయవలసిన అవసరం లేకుండా ఆమె కాపాడింది. వితంతువుల హక్కుకు పూర్తి రక్షణ కల్పించి వారికి తమ చనిపోయిన భర్తల ఆస్తిపై పూర్తి హక్కులు ఉండేలా చూసి వారి భవిష్యత్తుకు రక్షణ కల్పించింది. ఆమె వితంతువులకు రాజ్య అనుమతి అవసరం లేకుండా ఏ విధమైన పన్నులు లేకుండా ఒక కుమారుడిని దత్తత తీసుకోవడానికి కూడా అనుమతి ఇచ్చింది. ఈ చర్యలు సమాజంలో సతిఘటనలను గణనీయంగా తగ్గించాయి. అయినప్పటికీ, ఆమె కుమార్తె, ఆమె కోడలు మరియు ఆమె మనవడి భార్య- అందరూ ఆమె జీవితకాలంలోనే సతీ సహగమనం చేశారు.

మల్హర్ రావు జైపూర్ రాజ్యంలో సోదరుల మధ్య యుద్ధంలో మధ్యవర్తిత్వం వహించాడు. అందుకు గాను కృతజ్ఞతా చిహ్నంగా రాంపూర్ ప్రాంతం అతనికి కానుకగా లభించింది, అది రాంపూర్‌లోని చంద్రవత్‌లకు నచ్చలేదు. మల్హర్ రావు మరణం తర్వాత 1771లో వారు తిరుగుబాటు చేశారు. అహిల్యాబాయి స్వయంగా యుద్ధంలో పాల్గొని వారిని అణచివేసింది. 1783లో మరొక తిరుగుబాటు కూడా అణచివేయబడింది. చివరికి, హోల్కర్ రాజ్యంలో బలహీనతను గ్రహించిన చంద్రవత్‌లు మరాఠాలపై మళ్లీ దాడి చేసినపుడు స్థానిక మరాఠా సేనా నాయకుడు పారిపోయాడు. ఈ సమయంలో తూకోజీ రావు కూడా దక్షిణాన ఉన్నాడు. ఆగ్రహించిన అహిల్యాబాయి చంద్రవత్‌లకు వ్యతిరేకంగా నిర్ణయాత్మక యుద్ధాన్ని నడిపించమని షరీఫ్ భాయ్‌ని కోరింది. ఆమె స్వయంగా యుద్ధభూమిలో ఉండి రవాణా, యుద్ధ సామాగ్రి మరియు వైద్య సౌకర్యాలను ఏర్పాటు చేసింది. చంద్రవత్‌లు మరాఠాలచేతుల్లో ఓడిపోయారు. అహిల్యాబాయి ఆదేశం మేరకు, చంద్రవత్ తిరుగుబాటుదారుడు సౌభాగ్ సింగ్‌ను ఒక ఫిరంగికి కట్టి పేల్చివేశారు. పీష్వా, నానా ఫడ్నవిస్ యుద్ధభూమిలో అహిల్యాబాయి యొక్క పరాక్రమాన్ని గుర్తించారు. అప్పటి వరకు అహిల్యాబాయి తన భక్తి, రాజ్యపరిపాలన వలన ప్రసిద్ధి చెందింది. రాజపుత్రుల తిరుగుబాటును అణచివేయడంతో ఆమె ఒక వీర నాయకురాలిగా కూడా ప్రశస్తి చెందింది.

అహిల్యాబాయి పరిపాలన అన్ని కూలంకష పరిపాలనా దక్షతకు ప్రసిద్ధి చెందింది. ఆమె వ్యక్తిగత నిధులను రాజ్యనిధుల నుండి వేరుచేసింది. ఆమె సమర్థవంతంగా పన్నుల వసూలు చేయించి, వాటిలో పీష్వా వాటాతోబాటు యుద్ధాలలో గెలుచుకొన్న సంపదలో వాటాని కూడా సరిగ్గా పీష్వాకు చెల్లించేది. ఆమె శీఘ్రమైన, నిష్పక్షపాతమైన మరియు భావోద్వేగ అంశాలను పరిగణనలోకి తీసుకునే న్యాయ వ్యవస్థను నిర్వహించింది. ఈ వ్యవస్థ ఆచరణాత్మకమైనదై, పంచాయతీ వంటి స్థానిక సంస్థలు అందించే శీఘ్ర న్యాయాన్ని గౌరవించింది. మరియు భారతదేశంలోని ఎన్నో ప్రధాన తీర్థయాత్రా స్థలాలు అహిల్యాబాయి యొక్క సహకారాన్ని పొందడంలో ఆమె ధార్మిక కార్యకలాపాలు నిస్సందేహంగా ప్రసిద్ధి చెందాయి. అన్ని ధార్మిక కార్యకలాపాలకు ప్రభుత్వ నిధుల నుండి కాకుండా ఆమె వ్యక్తిగత సంపద నుండి నిధులు సమకూర్చబడ్డాయి.

మరాఠాలు మరియు అహిల్యాబాయి అన్ని రంగాలలో హిందూ మత పునరుద్ధరణను ప్రోత్సహించారు. అయితే తీర్థయాత్రా కేంద్రాల పునరుద్ధరణకు అహిల్యాబాయి చేసిన కృషి ప్రముఖంగా కనిపిస్తుంది. సుమారు ఏడు శతాబ్దాల విదేశీ దురాక్రమణలలో భారతదేశంలోని అనేక తీర్థయాత్రా స్థలాలు నాశనం చేయబడ్డాయి. హిందూ సమాజం, సంస్థల పునర్నిర్మాణంలో మరాఠాలు కీలక పాత్ర పోషించారు. వారిలో అహిల్యాబాయి అత్యుత్తమ ప్రతినిధి. ఆమె ధార్మిక కార్యకలాపాలతో, అనేక దేవాలయాల పునర్నిర్మాణం, తీర్థాలలో స్నానానికి ఘాట్లు, యాత్రికుల వసతికై సత్రాలు, మంచి నీటి సౌకర్యం కల్పించింది. మల్హర్ రావు బ్రతికి ఉన్నప్పుడు, అహిల్యాబాయి అనేక తీర్థయాత్ర స్థలాలను సందర్శించి, ప్రజలు భరించే ఖర్చులు, వారు ఎదుర్కొన్న కష్టాల గురించి ఆమె తెలుసుకుంది . ఆమె తీర్థయాత్ర సౌకర్యాల పునరుద్ధరణ కోసం తన వ్యక్తిగత సంపదను ఖర్చు చేసింది. భారతదేశంలోని ప్రతి ప్రధాన తీర్థయాత్రా కేంద్రం అహిల్యాబాయి యొక్క ఉదారత మరియు ప్రజా సేవానిర్పరతను ప్రతిఫలిస్తుంది. భారత స్వాతంత్ర్యం తరువాత అహిల్యాబాయి తన వ్యక్తిగత సంపదతో సృష్టించిన ఆస్తులను నిర్వహించడానికి ఒక ట్రస్టు ఏర్పడింది. ఈ ఆస్తుల దుర్వినియోగాన్ని, అనధికార విక్రయాన్ని నివారించడానికి 2012లో, లోక్‌సభ మాజీ స్పీకర్ మరియు ఇందోర్ లోక్ సభ సభ్యురాలు శ్రీమతి సుమిత్రా మహాజన్ ఫిర్యాదు చేశారు. ఫలితంగా, మధ్యప్రదేశ్ ప్రభుత్వం, తరువాత హైకోర్టు మరియు సుప్రీంకోర్టు ఆ ఆస్తులను అనధికార విక్రయం నుండి రక్షించాయి.

అహిల్యాబాయి యొక్క దానవితరణ ఆర్ధిక ప్రోత్సాహం ద్వాదశ జ్యోతిర్లింగాలలో ఎనిమిదింటిలో నమోదైంది. మిగిలిన నాలుగు జ్యోతిర్లింగ క్షేత్రాలలో, హోల్కార్ల వంశసహకారం నమోదైంది, కానీ వారిలో ఎవరు చేశారో స్పష్టంగా లేదు. ఇప్పటికీ, అహిల్యాబాయి యొక్క అత్యంత ప్రజాదరణ కలిగిన చిత్రాలలో ఆమె చేతుల్లో శివలింగం ఉంటుంది. ఏడు మోక్ష నగరాలు గా ప్రసిద్ధమైన అయోధ్య, మథుర, ద్వారక, హరిద్వార్, వారణాసి, కంచి మరియు ఉజ్జయినికి ఆమె ఆర్థిక సహకారం అందించింది. ఇవేకాక పూరి, ద్వారక, రామేశ్వరం మరియు బద్రీనాథ్‌లోని చార్ ధామ్‌లకు కూడా సహకారం అందించింది. శివరాత్రి రోజున ప్రతి సంవత్సరం గంగోత్రి నుండి నలభై దేవాలయాలకు గంగాజలం పంపడానికి అహిల్యాబాయి శాశ్వత ఏర్పాట్లు చేసింది. ఇందులో జ్యోతిర్లింగాలు, పశుపతినాథ్, గోకర్ణ మరియు పండరీపురం ఉన్నాయి. అహిల్యాబాయి నియమించిన బ్రాహ్మణుల వారసులు ఇప్పటికీ ఈ కార్యకలాపాలని నిర్వహిస్తూ ఈ సాంప్రదాయన్ని కొనసాగిస్తునారు.