अक्षय्य तृतीया ह्या दिवशी वरील सर्व गोष्टींचे महत्त्व आहे ;परंतु अक्षय्य तृतीया हा सण प्राथमिकत: ‘समृद्धी’शी जोडला आहे.अक्षय्य तृतीया व समृद्धी ह्याविषयी अनेक समजुती आहेत.
आजच्याच दिवशी देवी लक्ष्मी क्षीरसागरातून बाहेर आली आणि तिला संपत्ती अणि समृद्धीची देवता म्हणून ओळखली गेली.

श्री कृष्णाने ह्याच दिवशी सुदामा च्या झोपडीचा कायापालट करून तिचे महालात रूपांतर केले.

कुबेराला देवतांचा खजिनदार असे घोषित केले गेले.

विश्वामित्र व इतर ऋषींनी लक्ष्मी व्रत
पाळले.

अन्नपूर्णा देवीने ह्याच दिवशी महादेवासमोर प्रकट होऊन त्याला पोटभर खाऊ घातले.

Picture – Raja Ravi Varma painting of Annapoorani

अक्षय्य म्हणजे ज्याला क्षय नाही असा ,
तृतीया ही वैशाख महिन्यातील शुक्ल पक्षाची तृतीया!अक्षय्य तृतीया हा एक अत्यंत शुभ दिवस समजला जातो.ह्या दिवशी व्रत ठेवले जाते, उपवास केला जातो आणि श्रीकृष्णाची अक्षतांनी पूजा केली जाते व दान दिले जाते. जे ह्या दिवशी दिलं गेलं ,ज्याचा त्याग केला जातो ते अक्षय्य होते,त्याचा क्षय होत नाही.
ह्या सगळ्यात क्षय न होणे म्हणजेच अक्षय्य राहणे ही मुख्य श्रद्धा आहे.आपल्याला प्रश्न मंजुषेत ओघओघाने ह्या श्रद्धा दिसतीलच.
संदर्भ- पी व्ही काणे, ‘history of dharmashastras’.(धर्म शास्त्रांचा इतिहास)

Picture – Mahalakshmi emerging from Ksirasagara

आपल्याकडे साडे तीन मुहूर्त अत्यन्त शुभ मानले जातात. अक्षय्य तृतीया हा अर्धा मुहूर्त आहे. बाकीचे दसरा, गुढीपाडवा व दिवाळी हे होत.जर अक्षय्य तृतीयेचे व्रत आपण पाळले तर सर्व तृतीया पाळल्याचे फळ आपल्याला मिळते.अक्षय्य तृतीयेच्या दिवशी केलेला उपवास हा राजसूय यज्ञ केल्यासारखे च आहे असे मानतात. नारद मुनींनी ह्या अक्षय्य तृतीया सणाचे माहात्म्य सांगितले आहे.
राजा अंबरीश हा आपल्या प्रजेबाबत ,संपत्ती बाबत व आपल्या आप्तांबाबत अत्यंत समाधानी होता.त्याने नारद मुनींना आपल्या समृद्धी चे काय कारण असावे असा प्रश्न केला. नारदमुनी म्हणाले की त्याच्या मागील जन्मात राजा हा एक सोनार होता.त्याचे नाव देवदास होते.त्याचे एका दासीवर निरतिशय प्रेम होते.तिचे नाव रूपवती होते.ती एक सदाचारी होती तिने देवदासाला अक्षय्य तृतीयेसाठी विष्णूची एक सुवर्ण मूर्ती आणण्यास सांगितले. देवदासाने अत्यंत श्रद्धेने ती मूर्ती आणली.तिने ब्राह्मणाला ती मूर्ती दान केली व देवदासाला अक्षय्य तृतीयेचा विधी व्रत आचरण्यास सांगितले. ह्या अत्यंत निष्ठापूर्ण व्रत आचरण्याने त्या दोघांचा पुढील जन्म हा एका राजपरिवारात पतिपत्नी असा झाला व त्यांना धनधान्य समृध्दी मिळाली.
संदर्भ – आर के मॅथ
हिंदू सण व शुभ दिवस

मत्स्य पुराण व पद्म पुराण

Picture – Subh Muhurat

चार धाम मंदिरे हिवाळ्यात बर्फवृष्टी मुळे बंद असतात. देवतांना खालील कमी उंचीच्या ठिकाणी नेले जाते. उन्हाळ्यात पुन्हा एकदा ही कपाटे उघडली जातात.गंगोत्री व यमुनोत्री
अक्षय्य तृतीयेच्या दिवशी
उघडली जातात. केदारनाथ बद्रीनाथ येथील कपाटे काही काळाने उघडतात.गंगा व अक्षय्य तृतीयेचा फार घनिष्ट संबंध
आहे.गंगावतरण ह्याच दिवशी झाले असे मानले जाते.अक्षय्य तृतीया आणि अखंड वाहणारे पाणी ह्यांचा अशा प्रकारे फार जवळचा संबंध आहे.
संदर्भ- उत्तराखंड प्रशासन

Picture – Route to Gangotri

ऋषभदेव हे जैनांचे पहिले तीर्थंकर आहेत आणि म्हणून त्यांना आदिनाथ म्हणूनही ओळखले जाते. नवीन सामाजिक राजकारणातील पहिला राजा म्हणून ते ओळखले गेले व आणि त्यांनी अयोध्येतून राज्य केले असे मानले जाते. त्यांनी आपल्या राज्याचा त्याग केला आणि कठोर जीवनव्रत अंगीकारले. तेरा महिने चालणारे उपवास त्यांनी सुरू केले.
ऋषभदेव यांनी पूर्णत्व प्राप्त करण्यासाठी एक वर्षाच्या काळात अन्नपाणी ग्रहण केले नव्हते.त्यांच्या उपवासाच्या शेवटच्या सहा महिन्यांत, त्यांनी लोकांना दिलेले अन्न नाकारले कारण ते संन्याशांसाठी योग्य असे अन्न नव्हते.
व्रत समाप्तीनंतर त्यांनी हस्तिनापूरच्या श्रेयांसनामक राजाकडे उसाच्या रसाचे प्राशन केले. त्यानंतर त्या राजाच्या राज्यात अन्नधान्यासाठी कधीही क्षय पडला नाही.
आपले विरक्त जीवन सुरू केल्यानंतर त्याने घेतलेले हे पहिले अन्न होते. तो अक्षय्य तृतीयेचा उपवास सोडण्याचा दिवस होता. आजही जैन लोक एक दिवसाआड उपवास करतात आणि अक्षय्य तृतीयेला हस्तिनापुरात उपवास सोडतात. हे व्रत वार्षिक तप म्हणून ओळखले जाते.

स्रोत: jainism,the world of conquerors
जैन धर्म
नटूभाई शहा. .
जगजेत्यांचे जग

Picture – Adinath receiving sugarcane juice from Shreyansa

इंद्रद्युम्न हा अवंतीचा राजा होता. पुरी जगन्नाथ मंदिर बांधण्यात आणि देवतांचे शिल्प साकारण्याचे त्याला वरदान मिळाले होते. रथयात्रेसाठी रथ बनवण्याचे कामही अक्षय्य तृतीयेच्या अक्षय्य मुहूर्तावर सुरू होते. इंद्रद्युम्न राजाने अक्षय्य तृतीयेला रथ बांधण्यासाठी आचार्य नेमले. आचार्य स्वतः झाडाचा काही भाग कापतील आणि नंतर एका सुताराला उर्वरित काम करण्यास सांगतील. भगवान जगन्नाथ यांनी मंदिरात राजाने पाळले जाणारे सण आणि विधी देखील विहित केले आहेत आणि अक्षय्य तृतीयेच्या दिवशी देवतेला भरपूर चंदनाने लेपन करावे असा उल्लेख केला आहे. विशेष म्हणजे पुरीच्या दक्षिणेस सिंहाचलम (विशाखापट्टणमजवळ) येथील दुसऱ्या मंदिरात चंदनाच्या वापराशी संबंधित एक वेगळा विधी होतो. ही देवता नेहमी चंदनाने झाकलेली असते आणि त्यामुळे वर्षातील कोणत्याही दिवशी पूर्ण दर्शन घेता येत नाही. केवळ अक्षय्य तृतीयेच्या दिवशी चंदनाचा लेप काढला जातो आणि भक्तांना नरसिंह स्वामींचे दर्शन घेता येते.
स्रोत: स्कंद पुराण;
एमव्ही सत्यनारायण.
श्री जगन्नाथ क्षेत्र माहात्म्य

Pictrue – Indradyumna Sarovar at Puri

अक्षय्य तृतीयेला परशुराम जयंती देखील साजरी केली जाते , त्यांचा जन्म अक्षय्य तृतीयेला जमदग्नी आणि रेणुकाच्या पोटी झाला असे मानले जाते. वडिलांच्या आज्ञेचे काटेकोरपणे पालन करून परशुरामाने आपल्या आईचा वध केला. शोकग्रस्त परशुरामाला त्याच्या वडिलांनी वरदान दिले तेव्हा परशुरामांनी त्यांच्याकडे आपल्या आईला पुनरुज्जीवित करण्याची विनंती केली. पुढे एका क्षत्रियपुत्राने जमदग्नीला मारले आणि रेणुका सती गेली. पुढे परशुरामानी प्रतिशोध घेण्यासाठी एकवीस वेळा क्षत्रियांचा निःपात केला.
हिमाचल प्रदेशात रेणुकाजी नावाचे एक सरोवर आहे जे परशुरामाचे जन्मस्थान मानले जाते. जमदग्नी ऋषींच्या मृत्यूनंतर रेणुकामातेनेही आत्महत्या करण्यासाठी तलावात उडी मारली होती असे मानले जाते. हे सरोवर रेणुकेचे भौतिक रूप आहे असे मानले जाते आणि वरून पाहिल्यास, स्त्रीरूप दिसते. तलावाजवळील जी टेकडी आहे तेथे ऋषी जमदग्नींनी ज्या ठिकाणी तप केले ते ठिकाण आहे. परशुराम तलाव नावाचा एक छोटा तलाव देखील आहे आणि तलावाभोवती रेणुका आणि परशुरामाची मंदिरे आहेत.

महाराष्ट्रातील चिपळूण, केरळमधील तिरुवल्लम आणि हिमाचल प्रदेशातील निर्मंद येथेही महत्त्वाची परशुराम मंदिरे आहेत. क्षत्रियांचा वध केल्यानंतर, परशुरामाने आपली कुऱ्हाड समुद्रात फेकून दिली जेणेकरून तो राज्य करू शकेल अशी भूमी निर्माण केली. कर्नाटकातील गोकर्णाच्या दक्षिणेकडील जमिनीपासून समुद्र मागे सरकला. त्यामुळे कर्नाटकातील गोकर्णापासून दक्षिणेकडे केरळपर्यंत पसरलेला हा प्रदेश परशुराम क्षेत्र असल्याचे मानले जाते.

स्रोत: पी.व्ही. काणे.
धर्मशास्त्रांचा इतिहास.
हिमाचल प्रदेश सरकार.

Picture – Renukaji lake in Himachal Pradesh

अक्षय पात्र हा मुख्यत: शाळकरी मुलांसाठी असलेला अन्नदान उपक्रम आहे. त्याचा प्रसार इस्कॉनच्या दासांनी केला. तथापि ती स्वतंत्र संस्था म्हणून चालते. ते दिवसाला 22.5 लाखांहून अधिक मुलांना आहार देते. स्थापनेपासून आतापर्यंत 400 कोटींहून अधिक पौष्टिक जेवण दिले आहे. हे 16 पेक्षा जास्त राज्ये आणि 75 ठिकाणी कार्यरत आहे. हे अनेक स्वयंपाकघर चालवते आणि 23,000 पेक्षा जास्त शाळांना सेवा देते. त्याला मिळणाऱ्या देणग्यांद्वारे आणि सरकारच्या मध्यान्ह भोजन योजना, जवळजवळ समान प्रमाणात, याद्वारे निधी दिला जातो.

स्रोत अक्षय पात्र फाउंडेशन.

Picture – Akshaya Patra mechanised kitchen

जेव्हा पांडव वनवासाला निघाले तेव्हा काही ब्राह्मणांनी त्यांच्या नातेवाईकांसह पांडवांच्या मागे जाण्याचा निर्णय घेतला. पांडवच वनवासात असताना ब्राह्मणांना कसे खायला घालावे याची युधिष्ठिराला चिंता सतावत होती. पांडवांचा पुरोहित, धौम्यऋषी ह्यांनी युधिष्ठिराला सांगितले की सूर्य सर्वांना सर्व पुरवतो आणि त्यांनी युधिष्ठिराला सूर्याकडे जाण्यास सांगितले. युधिष्ठिराने दिवाकर पूजा केली.सूर्यदेव प्रसन्न झाले व युधिष्ठिराच्या समोर प्रकट होऊन पांडवांच्या स्वयंपाकघरात फळे, मुळे, मांस आणि भाज्या ह्या चार प्रकारच्या अन्नाची कमतरता भासणार नाही याची ग्वाही त्यांनी
युधिष्ठिराला दिली.
महाभारताच्या संशोधनात्मक आवृत्तीत, अक्षय पात्राचे उल्लेख नाही. इतर आवृत्त्यांमध्ये आणि लोकप्रिय कथांमध्ये, सूर्यदेवाने युधिष्ठिराला अक्षयपात्र भेट दिले
दिले जे अन्नाचा अक्षय्य पुरवठा करेल, जोपर्यंत ते पूर्णपणे रिकामे केले जात नाही. नंतर, जेव्हा दुर्वास मुनी आपल्या सेवकांसह पांडवांना भेटायला गेले,तेव्हा द्रौपदी घाबरली कारण तिने आधीच जेवण करून ते भांडे रिकामे केले होते. तिने कृष्णाची आळवणी केली. कृष्णाने अक्षय पत्रामध्ये अन्नाचा एक तुकडा अजूनही शिल्लक आहे हे द्रौपदीला दाखवलं. त्याने तो अन्नाचा तुकडा खाल्ला.
चमत्कारिकरीत्या दुर्वासा आणि त्याचे शिष्यही एकाच वेळी तृप्त झाले. द्रौपदीची एका कठीण प्रसंगातून सुटका झाली.

स्रोत: अर्जुन भारद्वाज आणि हरी रविकुमार. अत्यावश्यक महाभारत

Picture – Rock art believed to be Pandavas and Draupadi with Akshaya Patra at Amba Teerth, Karnataka

अक्षय्य तृतीयेला त्रेतायुग सुरू झाले. या दिवशी जे काही केले जाते, मग ते स्नान, दान, जप, अभ्यास हे सर्व अक्षय्य होते. व्यासांनी गणेशाला दिलेले महाभारताचे श्रुतलेखनही अक्षय्य तृतीयेपासून सुरू झाले असे मानले जाते. हा महाभारताच्या संशोधन आवृत्तीचा भाग नाही. तथापि, ते अक्षय्य तृतीयेशी संबंधित पावित्र्य दर्शवते.

स्रोत: पी.व्ही. काणे. धर्मशास्त्रांचा इतिहास.

Picture – Pattachitra painting of Dasavaratha that spans all yugas.