આલવારો તમિલનાડુ – કેરળ પ્રદેશના હતા. આલવારો ના ૧૨ સંતો સમાજના તમામ વર્ગો માંથી આવ્યા હતા. ૧૨ સંતો માંથી, સંત અંડાલ એક મહિલા હતી. આલવારનો અર્થ ‘ડૂબેલા’ થાય છે (અહિ એનો અર્થ ભક્તિમાં ઙુબેલા થાય છે). વિષ્ણુ અને કૃષ્ણ માટેના તેમના  ઉત્સાહપૂર્ણ આહ્વાને ભક્તિ કવિતાનો જુવાળ ઊભો કર્યો જેણે સમગ્ર ભારતમાં અન્ય ભક્તિ કવિઓને પ્રેરણા આપી. આના ઉદાહરણ તરીકે, “મારો આત્મા વેદનામાં પીગળી જાય છે, તેને પરવા નથી કે હું જીવું કે મરું” (અંડાલ); “સાંજ થઇ ગઈ છે પણ કાનુડો નથી આવ્યો” (નમ્માઝ્વર). 

સંત અંડાલની છબી www.ramanuja.org પરથી  મેળવેલ છે. 

લિંગાયતો વિરાશૈવ (વીર શિવ ભક્તો) સંતોના અનુયાયીઓ છે. તેઓ જાતિ, લિંગ વગેરે તમામ ભેદભાવો સામે તેમના અવાજ માટે નોંધપાત્ર હતા. અક્કા મહાદેવીએ આત્મસાક્ષાત્કાર મેળવવા માટે લગ્ન અને સમાજનો અસ્વીકાર કર્યો હતો. તે પ્રખ્યાત વિરાશૈવ ‘અનુભવ મંડપ’ માં આવ્યા. ત્યાં, તેમણે બીજા સંત, અલ્લામા સાથે સંવાદો કર્યા. તે સંવાદો  તેમના વચનો તરીકે ઓળખવામાં આવ્યા. અક્કા મહાદેવીએ વસ્ત્રો ત્યાગી દીધા, પોતાને પોતાનાજ લામ્બા કેશથી ઢાંકી દીધા અને શિવને તેમના પતિ જાહેર કર્યા. 

વિકિમીડિયા છબી કર્ણાટકના શિમોગામાં તેમના જન્મસ્થળ ઉદાતાદી ખાતે સ્થાપિત અક્કા મહાદેવીની પ્રતિમા છે. 

લાલ દેદ પોતાને શૈવ યોગિની કહેતા હતા અને લખ્યું હતું કે, “હે નીલકંઠ, મારામાં પણ તમારા જેવા જ છ ઘટકો છે. છતાં તમારાથી અલગ રહીને, હું દુઃખી છું.” તેમના વાખ (કહેવતો) આત્મકથાત્મક છે. તેઓ કહે છે કે તેમને તેમના પિતા દ્વારા શિક્ષિત કરવામાં આવ્યા હતા અને બ્રાહ્મણ પરિવારમાં લગ્ન કર્યા હતા. તે એક નાખુશ લગ્ન હતું અને તેઓ ભટકતા તપસ્વી બનવા માટે ઘર છોડીને ગયા હતા. લોકો તેમને સાંભળવા અને તેમના ચમત્કારો જોવા માટે ઉમટી પડતા હતા. હિન્દુઓ અને મુસ્લિમો બન્ને તેમના પર દાવો કરતા હતા, મુસ્લિમ લખાણમાં લખ્યું હતું કે તેઓ પ્રાચીન કાળના હિબ્રુ નબીઓ ની જેમ આનંદમાં નાચતા હતા. 

લાલ દેદની છબી historified.in પરથી લેવામાં આવી છે. કાશ્મીરી સ્ત્રીઓ દ્વારા પહેરવામાં આવતા લાક્ષણિક વાળના સ્કાર્ફ અને વેણી પર ધ્યાન આપો. 

શ્રી કાલહસ્તી ઈશ્વર એટલે શિવ – શ્રી (કરોળિયો), કાલ (સાપ) અને હસ્તી (હાથી) ના સ્વામી, જે પ્રાણીઓ શિવ વિશેની સ્થાનિક વાર્તાઓમાં જોવા મળે છે. કાલહસ્તી દક્ષિણ ભારતના પાંચ મંદિરોના જૂથ કે જે પાંચ તત્વોને સમર્પિત છે તેમાં આકાશનું પણ પ્રતિનિધિત્વ કરે છે . ધુજૅટિ (જટાાધારી) નામ સૂચવે છે કે તે એક શૈવ તપસ્વી હતા જેણે ગાયના છાણથી વાળ ગૂંથેલા હતા. આ સાધુઓએ જાતિ અને કુળનો અસ્વીકાર કર્યો હતો અને શિવના વંશના હોવાનો દાવો કર્યો હતો. ધુજૅટિની કવિતા ઉત્કૃષ્ટ તેલુગુમાં લખાયેલી છે, જેનો ઉપયોગ શાહી દરબારોમાં થતો. તે સાંસારિક જીવન પ્રત્યે નિરાશા અને પ્રભુ ભક્તિ થી ભરેલી છે. તેમના જીવન વિશે બહુ જણાતુ નથી પરંતુ કવિ યુવાવસ્થામાં કરેલા અતિરેકનો વિરોધ કરે છે. ધુજૅટિ લખે છે, “જુવાની ખોટા જુસ્સાઓમાં ગઈ. હું આ  દુનિયામાં આગળ વધી શકતો નથી. હે કાલહસ્તીના દેવ, મને ઇચ્છાહીન બનાવો.” 

શ્રી કાલહસ્તી મંદિરની હવાઈ છબી કલ્યાણ કુમાર ના ફ્લિકર પેજ પરથી લેવામાં આવી છે. 

મધ્વાચાર્યએ વેદાંતની દ્વૈત શાળાની રચના કરી અને તે કર્ણાટકમાં ઉડુપી સાથે સંકળાયેલ છે. વારકરી એટલે એવો પ્રવાસી જે પંઢરપુરમાં વિઠોબા અથવા વિઠ્ઠલના દર્શન કરવા માટે યાત્રા કરવાનું સ્વપ્ન જુએ છે, જે ધીરજપૂર્વક પોતાના ભક્તોની રાહ જુએ છે. વારકરી પરંપરા જ્ઞાનદેવ (૧૨૭૫-૯૬) થી શરૂ થઈ હતી. તેમણે જ્ઞાનેશ્વરી લખી હતી – ગીતા પર એક પ્રખ્યાત સંસ્કૃત ભાષ્ય. તેઓ એક એવા પરિવારમાંથી આવ્યા હતા કે જેનો પરંપરા તોડવા બદલ સામાજિક રીતે બહિષ્કાર કરવામાં આવ્યો હતો. તેમના પછી, ૧૩મી અને ૧૮મી સદીની વચ્ચે વારકરી સંતોની એક લાંબી હરોળ આવી – મુક્તાબાઈ, નામદેવ, જાનાબાઈ, એકનાથ અને તુકારામ. જ્ઞાનદેવની જેમ તેઓ સમાજ સુધારકો, સાહિત્યિક દિગ્ગજો અને આધ્યાત્મિક નાયકો હતા. તેમાં સ્ત્રીઓ અને નીચલી જાતિના લોકોનો સમાવેશ થતો હતો. તેઓએ ભેદભાવ વિના બધાની સેવા કરી. તેઓએ મરાઠીમાં લખ્યું અને ભગવાન પ્રત્યેની તેમની અનન્ય ભક્તિ અત્યંત વ્યક્તિગત અને ગહન દાર્શનિક હતી. જનાબાઈએ રચના કરી, “હું ભગવાન ખાઉં છું, હું ભગવાન પીઉં છું, હું ભગવાન પર સૂઉં છું. હું ભગવાન ખરીદું છું, હું ભગવાન ગણું છું, હું ભગવાન સાથે વ્યવહાર કરું છું. શૂન્યતા ભગવાન વિનાની નથી.” 

આ વિકિમીડિયા ચિત્ર ઉદયકુમાર પીઆર દ્વારા વારકરી દ્વારા વાર્ષિક પંઢરપુર વારીની છબી છે. 

૧૬મી સદીમાં, અમદાવાદમાં નીચલી જાતિઓમાં જન્મેલા બે ભક્તિ સંતોએ મોટી અસર કરી. દાદુ દયાલે બ્રજ ભાષામાં લખ્યું અને રાજસ્થાનમાં પ્રખ્યાત થયા જ્યાં દાદુપંથીઓ હજુ પણ અસ્તિત્વમાં છે. અખા ભગત ગુજરાતમાં લોકપ્રિય છે અને તેઓ અમદાવાદમાં જ્યાં રહ્યા હતા તે જગ્યા  ‘અખાનો ઓરડો’ તરીકે સચવાય છે. ઝવેરીઓના પરિવારમાં જન્મેલા અખાને પાઘડીધારી, કાનમાં બુટ્ટી પેહરેલ અને કઠોર ભાવ વાળા દર્શાવવામાં આવ્યા છે. જાતિવાદ, ધાર્મિક દંભ અને ગરીબોને બાકાત રાખતી ધાર્મિક વિધિઓ વખોડતી તેમની છ પંક્તિઓની કવિતાઓ “છપ્પા”  તેમના ભાવ જેટલી જ કઠોર છે . 

વિકિમીડિયા છબી અમદાવાદમાં અખા ભગતની પ્રતિમાની છે. 

સુરદાસ (૧૫મી-૧૬મી ઈ.સ.) ની કવિતાઓ તેમના સમકાલીન મીરાબાઈની કવિતાઓ સાથે, આજે પણ સંગીત સમારોહ દરમિયાન શાસ્ત્રીય ગાયકોની પ્રિય છે. તેમનું કાર્ય સુરસાગર તરીકે સંગ્રહિત અને સાચવવામાં આવ્યું હતું. રામચરિતમાનસ લખનારા તુલસીદાસની સાથે, સૂરદાસને ઉત્તર ભારતના સૌથી મહત્વપૂર્ણ ભક્તિ સંતોમાં ગણવામાં આવે છે. તેમની ખ્યાતિ એટલી મહાન છે કે ઉત્તર ભારતમાં અંધ લોકોને આદરપૂર્વક સૂરદાસ તરીકે સંબોધવામાં આવે છે. કવિની ભક્તિનો અનુભવ થાય છે જ્યારે તેઓ કહે છે, “તેમના શ્યામ વિના, સૂર એક સપૅ ડંખથી તરફડતી, ઝેરથી ઝઝૂમતી કન્યા જેવી છે.” 

આ છબી ૧૯૫૨માં ઈન્ડિયા પોસ્ટ દ્વારા સૂરદાસના માનમાં જારી કરાયેલ સ્ટેમ્પની છે. 

૨૦૨૨માં પંજાબમાં એક ચૂંટણી પ્રચારમાં, પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ ઉલ્લેખ કર્યો હતો, “‘ઐસા ચાહૂં રાજ મેં, મિલે સબન કો અન્ન, છોટ-બડો સબ સમ બસે, રવિદાસ રહે પ્રસન્ન.” ૧૫મી સદીમાં વારાણસીમાં જન્મેલા રવિદાસ (રૈદાસ પણ) સૌથી પ્રભાવશાળી ભક્તિ સંતોમાંના એક છે. તેઓ એક સમકાલીન દલિત પ્રતિક છે અને તેમને સમર્પિત ઘણા મંદિરો છે. તેમના ૪૦ શ્લોકો શીખોના ગુરુ ગ્રંથ સાહિબમાં સ્થાન ધરાવે છે. દંતકથાઓ સૂચવે છે કે તેઓ બીજા મહાન ભક્તિ સંત મીરાબાઈના ગુરુ હતા. મીરાબાઈ એક રાજકુમારી હતા જેના લગ્ન ચિત્તોડના શાસકો, સૌથી પ્રતિષ્ઠિત હિન્દુ રાજવી પરિવારોમાંના એકમાં થયા હતા. તેઓ વિધવા હતા. તેઓ એક મહાન સંત બનવા માટે ઘર છોડીને ગયા હતા. કદાચ તેઓ રવિદાસને તેમની યાત્રા દરમિયાન મળ્યા હતા. એક રાજવી રાજકુમારી અને તેમના અસ્પૃશ્ય ગુરુની દંતકથા સૂચવે છે કે ભક્તિમાં સામાજિક વિભાજનો ને કોઈ સ્થાન નથી. સ્ત્રોત: https://timesofindia.indiatimes.com/india/when-pm-modi-quoted-sant-ravidas-to-counter-rahul-gandhis-king-barb/articleshow/89634558.cms. 

વિકિમીડિયા છબી 1800 CE નું એક પહાડી ચિત્ર છે જે ભગત રવિદાસને મોચી તરીકે કામ કરતા બતાવે છે. 

હુમાયુના મૃત્યુ પછી બૈરામ ખાન અકબરના કાકા, શિક્ષક અને કારભારી હતા. અબ્દુર રહીમ ખાન-એ-ખાનન (૧૫૫૬-૧૬૨૭) બૈરામ ખાનના પુત્ર હતા. રહીમ ખાન અકબરની લશ્કરી ઝુંબેશમાં, ખાસ કરીને ગુજરાતની ઝુંબેશમાં, સાથે ગયા હતા. તેઓ મીર અર્દ પણ બન્યા, જેમણે સમ્રાટને સંબોધિત હજારો અરજીઓ સાંભળી હતી. વધુ મહત્ત્વની વાત એ છે કે, તેઓ રહીમ દાસ પણ છે જેનો સામનો આપણામાંથી મોટાભાગના લોકોએ શાળામાં હિન્દી પાઠ્યપુસ્તકોમાં મધ્યયુગીન ભક્ત કવિઓ, સુર, તુલસી અને કબીરના પ્રખ્યાત ત્રિપુટી સાથે કર્યો છે. તેઓ જીવન કેવી રીતે જીવવું તે અંગે નુષ્કા (પદ્ધતિ) માટે જાણીતા છે. ઉદાહરણ તરીકે, ‘રહીમાન ધાગા પ્રેમ કા, મત તોડો ચટકે, ટૂટે સે ફિર ના જુડે,જુડે ગાંઠ પર જાયે’ [કૃપા કરીને સંબંધમાં પ્રેમનો દોર તોડશો નહીં, ભલે તૂટ્યા પછી સાન્ધો કરવામાં આવે, ગાંઠ હંમેશા રહે છે]. અન્ય પ્રખ્યાત મુસલમાનો પણ ભક્તિ સંતો  હતા – રસખાન તેમની કૃષ્ણ ભક્તિ માટે જાણીતા છે અને અબ્દુલ રહીમ જેઓ પંજાબીમાં લખતા હતા.  https://scroll.in/article/814998/meet-abdur-rahim-khan-e-khanan-who-was-also-the-bhakta-poet-rahim-das. 

મધ્યયુગીન ચિત્રની વિકિમીડિયા છબીમાં એક યુવાન રહીમને તેના પિતાની હત્યા પછી અકબરને સોંપવામાં આવે છે તે બતાવવામાં આવ્યું છે. 

બંગાળી શબ્દ બૌલ સંસ્કૃત ‘વાતુલા’ પરથી આવ્યો છે – પવનથી પ્રભાવિત પાગલ. નાગરિક અને ધાર્મિક સંમેલનનો સંપૂર્ણ ઉપેક્ષા કર્તુ તેમનું ગાંડપણ સામાજિક છે. બૌલ મોટાભાગે શ્રમજીવી વર્ગ માંથી આવે છે અને તેમના ગુરુની આસપાસ નાના સમુદાયોમાં રહે છે. આધ્યાત્મિકતા, પ્રેમ અને આનંદ અનુભવવો એ તેમનો જીવનસુત્ર છે. બાઉલ ગાયકો ગીતો કોયડા જેવા શબ્દો સાથે રચે છે.આજીવિકા મેળવવા માટે શેરી ગાયન ની શરુઆત પાછળથી થયેલી લાગે છે, પરંતુ તેનાથી જ તેમને ખ્યાતિ મળી છે. અમર્ત્ય સેનના દાદા અને બાઉલ વિશેષજ્ઞ ક્ષિતિ મોહન સેન લખે છે, “તેઓ કહે છે કે, આ શાસ્ત્રો પ્રાચીન ઉજવણીઓના અવશેષો છે. આપણે શું છીએ, કૂતરા? – કે આપણે આ અવશેષો ચાટવા જોઈએ? જો જરૂર હોય, તો આપણે નવા બનાવીશું!!” શક્તિશાળી શબ્દો. 

વિકિમીડિયા છબી કોન્ટેક્ટ બેઝ (WB) દ્વારા અપલોડ કરાયેલ ૨૦૨૨ બાઉલ શોભાયાત્રાનો ફોટો છે. 

મુસ્લિમ વણકરોના પરિવારમાં ઉછરેલા કબીરનો જન્મ ૧૩૯૮ માં વારાણસીમાં થયો હતો. તે પ્રખ્યાત વૈષ્ણવ રામાનંદના શિષ્ય બન્યા અને રામ પ્રત્યે સમર્પિત થયા. તેમના સરળ ‘દોહા’ ઉત્તર ભારતમાં રોજિંદિ વાતચીતનો એક ભાગ છે. તેમને પોતાના મૃત્યુ સમયે થનારા નાટકની અપેક્ષા રાખી હોય તેવું લાગે છે, જોકે એ વાર્તાજ સમ્ભ વતઃ કાલ્પનિક છે . તેમણે લખ્યું, “જ્યારે તમે મૃત્યુ પામો છો, ત્યારે તમે તમારા શરીરનું શું કરો છો? હિન્દુઓ અગ્નિસંસ્કાર પસંદ કરે છે, તુર્કો દફનવિધિ પસંદ કરે છે. પરંતુ અંતે, એક યા બીજી રીતે, બંનેએ ઘર છોડવું પડે છે. મૃત્યુ એવુ કર્મ જાળ ફેલાવે છે જેમ માછીમાર માછલીઓ પકડવા ફેલાવે છે. રામ વિનાનો મનુશ્ય શું છે? જ્યારે તમે આ ઘરમાંથી તે ઘરમાં જશો ત્યારે તમને પાછળથી પસ્તાવો થશે.” 

આ છબી ૧૯૫૨ માં ઇન્ડિયા પોસ્ટ દ્વારા કબીરના માનમાં જારી કરાયેલ સ્ટેમ્પની છે. 

૧૮૭૫ માં, વૈષ્ણવ કવિ ભાનુસિંહ દ્વારા લખાયેલી કવિતાઓની શ્રેણી કલકત્તાના સાહિત્યપટ પર દેખાઈ. એક અસ્પષ્ટ બંગાળી બોલી — બ્રજબુલી — માં લખાયેલી કવિતા આકર્ષક હતી. પાછળથી એવું બહાર આવ્યું કે તે ટાગોર પરિવારના યુવાન વંશજનું કાર્ય હતું, જે તેમના સુધારાવાદી ઉત્સાહ માટે પ્રખ્યાત થયા હતા. આ કવિતાઓ પૂર્વીય ભારતની ઉત્સાહી ભક્તિ પરંપરાને આભારી છે. આ પરંપરા ૧૨મી સદીમાં જયદેવના ‘ગીત ગોવિંદ’ દ્વારા શરૂ કરવામાં આવી હતી. તે પછી ચૈતન્ય મહાપ્રભુ, વિદ્યાપતિ, ચંડીદાસ, રામપ્રસાદ સેન અને અન્ય ઘણા કવિઓ  આ પરમ્પરામાં આવ્યા. ૧૫મી સદીથી તેઓ સંસ્કૃતમાંથી બંગાળી ભાષા તરફ પરિવતિૅત થયા. પરંતુ ટાગોરની કવિતાઓમાં ગુસ્સો અને બળવો પણ છે. દાખલા રુપે, “હું ક્યાં સુધી ઝાડના ગુપ્ત છત્ર નીચે રાહ જોતો રહીશ? તે ક્યારે મારા નામના લાંબા સુર તેની વાંસળી માં વગાડી મને બોલાવશે.” 

વિકિમીડિયા છબી ભુવનેશ્વરના ઓડિશા રાજ્ય સંગ્રહાલયમાં જયદેવના ‘ગીત ગોવિંદ’ની મૂળ તાડપત્ર હસ્તપ્રતની છે.