आल्वाराः तमिलनाडु–केरलप्रदेशात् आगच्छन्। आल्वारेषु समाजस्य सर्वेभ्यः वर्गेभ्यः १२ सन्ताः सन्ति । १२ मध्ये साध्वि आण्डाल् महिला अस्ति। आल्वारस्य अर्थः ‘विमर्जितः’ इति। विष्णो: कृष्णस्य च तेषां उग्र-आह्वानेन तीव्र-काव्यस्य स्वरः स्थापितः यत् सम्पूर्णे भारते अन्येषां भक्तिकवीनां प्रेरणादायिनी। उदाहरणतया, “मम आत्मा दुःखेन द्रवति, किन्तु स: अहं जीविताऽस्मि वा म्रुता वा इत्यपि अपेक्षाम् न करोति” (आण्डाल्); “सन्ध्या आगता न तु सः कृष्ण:” (नम्माल्वार्) ।

www.ramanuja.org इत्यस्मात् आण्डाल् चित्रं अस्ति।

वीरशैवाः (वीरशिवभक्ताः) लिंगायताश्च सर्वेषां भेदानाम् – जाति-लिङ्ग-आदि-विरुद्धं स्वरं कृत्वा उल्लेखनीयाः आसन्। अक्का महादेवी विवाहं समाजं च निरस्तम् कृतवती। सा प्रशंसित वीरशैव ‘अनुभव मन्डपम्’ आगता । तत्र साधुअल्लमेन सह तस्याः संवादाः अभवन् । एते तस्याः वचनानि इति अस्माकं समीपम् अवतरन्ति। अक्का महादेवी दिगम्बरा भूत्वा शिव: मम पति: इति न्यवेदयत्।

एषा विकिमीडिया-प्रतिमा कर्णाटकस्य शिमोगा-नगरे तस्याः जन्मस्थाने उदुतडी-इत्यत्र स्थापिता अक्कामहादेव्या: अस्ति।

लाल देड स्वं शैवयोगिनी इति मन्यते स्म, “हे नीलकण्ठेश्वर, यद्यपि मम भवद्भिः इव षट् कोशा: सन्ति तथापि भवता विरहिता तस्मात् अहं हताशा” इति । तस्याः वाक् (सूक्ता:) आत्मकथात्मकाः सन्ति। सा अस्मान् कथयति यत् सा पित्रा शिक्षिता ब्राह्मणगृहे विवाहं कृतवती च। दुःखदः विवाहः आसीत्, सा च परिव्राजक तपस्वी भवितुं गृहं त्यक्तवती । तस्याः चमत्कारं द्रष्टुं वचनानि श्रोतुं च जनाः समुपस्थिताः आसन् । सर्वे तस्याः स्वामित्वं प्रतिपादितवन्तः, एकः मोहम्मदीय: सा पुरातन हिब्रू-नबी: इव आनन्देन नृत्यति स्म इति अलिखत्।

लाल देडस्य प्रतिबिम्बं historified.in इत्यस्मात् अस्ति। साधारणतया कश्मीर महिलाभिः धारितं केश ऊर्णिकां वेणीं च पश्यन्तु।

श्री कालहस्ति ईश्वरः शिवः अस्ति – श्री (तन्तुवाय:), काल: (सर्पः) तथा हस्तिन: (गजः) च स्वामी, ये पशवः शिवस्य स्थानीयकथासु दृश्यन्ते। कालहस्ति दक्षिणभारते पञ्चभूतेभ्य: समर्पिते पञ्चमन्दिरसमूहे वायो: प्रतिनिधित्वमपि करोति । धूर्जतिः (जटाकेशः) इति नामत: सः शैवतपस्वी आसीत् इति अवगच्छति, यः गोमययुक्त जटान् धरति स्म। एते साधव: जातिकुलादीनि तिरस्कृत्य स्वम् शिववम्शीया: इति विचारयन्ति। धूर्जतिन: काव्यं राजसभायाम् प्रयुक्त सुमृष्ट तेलुगुभाषायां लिखितम् अस्ति। तस्य काव्यं भावुकभक्ति युक्तं लौकीक जीवनं प्रति निराशा युक्तं च अस्ति। तस्य व्यक्तिगत-अनुभवानाम् विषये बहु न ज्ञायते किन्तु कविः यौवने कृतानां अतिरेकाणां विरुद्धं विगर्हयति। धूर्जतिः लिखति-“रागस्य तीव्रेन मम यौवनं गतम्। अहं अस्मिन् संसारचक्रे परिवर्तितुं न शक्नोमि। कलाहस्तीनाथ, मां निष्कामम् कुरु।”

श्री कालहस्ति मन्दिरस्य विमानप्रतिमा कल्याणकुमारस्य Flickr इत्यस्मात् अस्ति।

वरकारी इत्यस्य अर्थः अस्ति यत् विठोबा अथवा विठ्ठलस्य दर्शनार्थं पन्ढरपुरस्य तीर्थयात्रां कर्तुं स्वप्नं पश्यति, यः स्वभक्तार्थम् उपेक्षते। ज्ञानदेव (१२७५-९६) इत्यनेन वरकारीपरम्परा आरब्धा । ज्ञानेश्वरी इति तेन लिखित: भगवद्गीतायाः संस्कृतभाष्यः प्रसिद्धः अस्ति। तस्य कुटुम्बिन: समाजनियमान् उल्लङ्गनं अकुर्वन्। अतः समाजात् बहिष्कारितवन्ता:। १३ & १८ शताब्द्याः मध्ये मुक्तबाई, नामदेव, जनबाई, एकनाथ: तुकाराम इत्यादीनां वरकारीसन्तानाम् दीर्घपङ्क्तिः तस्य पश्चात् आगता। ज्ञानदेव: इव ते अपि समाजसुधारकाः, साहित्यिक दिग्गजाः  आध्यात्मिक नायकाः च आसन्। तेषु स्त्रियः अधोवर्णीया: च अपि आसन्। ते सर्वान् विना भेदभावेन सेवन्ते स्म। ते मराठीभाषायां कवयन्ति स्म। तेषां ईश्वरभक्तिः अत्यात्मीया आध्यात्मिका च आसीत् । जनाबाई रचितवती, “अहं देवं खादामि, देवं पिबामि, देवस्य उपरि निद्रां करोमि। अहं देवं क्रीणामि, अहं देवं गणयामि, अहं देवेन सह व्यवहारं करोमि। शून्य: अपि देव: अस्ति।”

इदं उदयकुमार पी आर नीत वरकारिनां वार्षिक पन्ढरपुर वारी इत्यस्य चित्रम् विकीपीडिया मध्ये दृश्यते।

१६ शताब्द्यां आधुनिक अहमदाबाद-नगरे निम्नजात्यो: जनितवन्तौ द्वौ भक्तिसन्तौ महतीं प्रभावं कृतवन्तौ । दादु दयालः ब्रज भाषायाम् लिखितवान्- राजस्थाने प्रमुखः अभवत् यत्र दादु पन्थिन: अद्यापि विद्यन्ते। आखा भगतः गुजरातदेशे अद्यापि लोकप्रियः अस्ति, अहमदाबादनगरे यत्र सः स्थितवान् तत्र आखा न ओर्दो (आखाकक्षः) इति रूपेण संरक्षितः अस्ति । रत्नकारकुटुम्बे जनित: आख प्रमुखकर्णवलययुक्तः शिरःपट्ट धारी कठोरव्यवहारयुक्तः च इति दर्शितः अस्ति । यथा तस्य व्यवहार: तथैव तस्य छप्पा इति षट् पङ्क्तिकाव्यानि (छ – गुजरातीतः ६ कृते) जाति:, धार्मिक कापट्यं, दरिद्रान् बहिश्कुर्वन् सम्स्कारान् च प्रति कठिनं प्रहारं कुर्वन्ति। एतस्य उदाहरणम्, “नास्ति तस्य हरे: परिचय:, परन्तु गुरुरिव काषाय वस्त्रम् धार्य मायाजालम् करोति” इति ।

इदं विकिमीडिया प्रतिमा अहमदाबादनगरस्य आखाभगतस्य अस्ति ।

सूरदासस्य (१५-१६ तमः) काव्यः तस्य समकालीनस्य मीराबाई इत्यस्याः काव्येन सह अद्यत्वे अपि सन्गीतकार्यक्रमेषु शास्त्रीयगायकानाम् प्रियाः सन्ति। तस्य कृतिसन्ग्रह: सुरसागर इति रूपेण संरक्षितः। रामचरितमानसस्य लेखनकर्ता तुलसीदासेन सह सूरदासः अपि उत्तरभारतस्य महत्त्वपूर्णेषु भक्तिसन्तेषु गण्यते । एतावता महती तस्य यशः यत् उत्तरे अन्धजनाः सूरदासा: इति आदरपूर्वकं सम्बोधिताः भवन्ति। “कृष्णं विना सूर: सर्पदषनेन पीडिता कन्या इव बाधित:” इति कविभक्तिं अनुभवतु ।

इदं चित्रं १९५२ तमे वर्षे सूरदासस्य सम्मानार्थं निर्गतस्य भारतस्य पत्र मुद्राया: ​​अस्ति ।

२०२२ तमे वर्षे पञ्जाबदेशे निर्वाचनप्रचारे प्रधानमन्त्री मोदी इत्यनेन उद्धृतं यत्, “’ऐसा चाहूँ राज मैं, मिले सबन को अन्न, छोट बदोन् सब सम्ब से, रविदास रहे प्रसन्न।” १५ शताब्द्यां वाराणसीनगरे जनित रविदासः (राय् दासः अपि) प्रभावशालिनः भक्तिसन्तानाम् एकः अस्ति। सः समकालीन दलितानाम् आदर्श: अस्ति। यस्य अनेकाः मन्दिरा: तस्मै समर्पिता: सन्ति। तस्य ४० श्लोकाः सिक्खानां गुरुग्रन्थसाहिब मध्ये स्थानं प्राप्नुवन्ति । आख्यायिकाः सः महान् भक्तिसन्तस्य मीराबाई इत्यस्य गुरुः आसीत् इति वदन्ति। मीराबाई एका राजकुमारी आसीत् यस्या: विवाहः एकस्मिन् प्रतिष्ठित हिन्दुराजपरिवारे, चित्तोर्-नगरस्य शासकेषु अभवत् । सा विधवा आसीत् । सा महती साध्वी भवितुम् गृहात् निर्गतवती। कदाचित् सा स्वयात्रासु रविदासं मिलितवती। कदाचित् राजराजकुमार्याः तस्याः अस्पृश्यगुरो: च आख्यायिका अस्ति यत् भक्तिषु सामाजिक विभाजनस्य महत्त्वं नास्ति इति सूचयितुं स्यात्।

स्रोत: https://timesofindia.indiatimes.com/india/when-pm-modi-quoted-sant-ravidas-to-counter-rahul-gandhis-king-barb/articleshow/89634558.cms.

विकिमीडिया-प्रतिमा १८०० वर्षस्य पहाड़ी-चित्रम् अस्ति यस्मिन् भगतरविदासः चर्मकाररूपेण कार्यं कुर्वन् दृश्यते

बैरामखानः हुमायूनस्य मृत्योः अनन्तरं अकबरस्य मातुलः, अध्यापकः, परिरक्षक: च आसीत् । अब्दुर रहीम खान-ए-खानन (१५५६-१६२७) बैरामखानस्य पुत्रः आसीत् । रहीमखानः अकबरस्य सैन्यअभियानेषु तेन सह अगच्छत्, विशेषतः गुजरातनगरं प्रति गन्तुं प्रवृत्तः । सम्राट् मीर अर्द् अपि अभवत् य: प्रति सम्बोधितानि सहस्राणि आवेदनानि श्रुणोति। अतः अपि महत्त्वपूर्णं यत् सः एव रहीमदासः अपि अस्ति यस्य सम्मुखी अस्माकं अधिकांशे विद्यालये हिन्दी पाठ्पुस्तकेषु मध्ययुगीन भक्तिकवीनां प्रसिद्धत्रिमण्डलस्य सुर, तुलसी, कबीरस्य च सह। जीवनं कथं जीवितव्यमिति तस्य पद्धतिना सः प्रसिद्धः । अस्य उदाहरणं, ‘रहिमन धागा प्रेम का , मत तोरो चटकाय।

टूटे पे फिर ना जुरे, जुरे गाँठ परी जाय।।’[कृपया सम्बन्धे प्रेमसूत्रं मा विदारयन्तु, भग्नस्य उद्धारम् कृत्वा अपि सर्वदा ग्रन्थिः पुन: उद्भवति] । अन्ये प्रसिद्धाः मुस्लिमभक्तिसन्ताः आसन् – रस्खानः कृष्णभक्ते:, अब्दुल रहीम: य: पंजाबीभाषायां लिखति स्म ।

https://scroll.in/article/814998/meet-abdur-rahim-khan-e-khanan-who-was-also-the-bhakta-poet-rahim-das.

मध्ययुगीनचित्रस्य विकिमीडिया-प्रतिबिम्बे एकः युवा रहीमः पितुः वधानन्तरं अकबरस्य हस्ते न्यस्तः इति दृश्यते

बङ्गलाशब्दः बौलः संस्कृतस्य ‘वातुल’ – वायुना प्रभावितः उन्मत्तः इति शब्दात् आगतः। तेषां उन्मादः सामाजिकः अस्ति। ते लौकीक धार्मीक व्यवहारानाम् च पूर्ण तिरस्कारम् कृतवन्त:। बौल्-जनाः गुरुं परितः लघुसमुदायेषु निवसन्ति, ते अधिकतया श्रमिकजातीयानां भवन्ति । आध्यात्मिकतायाः, प्रेमस्य, जीवनस्य च आनन्दस्य अनुभवः तेषां विश्वासः अस्ति। बाउल्-गायकाः स्वकीयानि प्रहेलिका-सदृशानि गीतानि भ्रान्ति-गीतानि रचयन्ति । जीवनोपायानार्थम् वीथिगायनं पश्चात् नवीनता इव दृश्यते, परन्तु तदेव तेषां प्रसिद्धिं दत्तम् । अमर्त्यसेनस्य पितामहः बौलानाम् विषये प्रामाणिक: च क्षितिमोहनसेनः लिखति यत्, “ते वदन्ति, एतानि शास्त्राणि प्राचीनोत्सवानां अवशिष्टानि सन्ति। वयं किम्, श्वाः?– यत् अस्माभिः एतानि अवशिष्टानि लेहनीयानी? आवश्यकता अस्ति चेत् वयं नूतनानि, शक्तिशालिनः, लुलितशब्दान् निर्मास्यामः।”

विकिमीडिया चित्रं २०२२ तमे वर्षे बाउल् शोभायात्रायाः छायाचित्रम् अस्ति यत् सम्पर्कस्थानकेन (पश्चिम बन्गाल्) उपारोपितम् ।

मुस्लिम तन्दुवायक परिवारे पालितः कबीरस्य जन्म १३९८ तमे वर्षे वाराणसीनगरे अभवत् । विख्यात वैश्णवस्य रामानन्दम् अन्विष्य तस्य शिष्यः अभवत् । सः रामस्य भक्तः अभवत् । तस्य सरलाः ‘दोहाः’ उत्तरे नित्यवार्तालापस्य भागः सन्ति । सः स्वस्य मृत्योः अनन्तरम् भूयमानम् नाटकस्य पूर्वानुमानं कृतवान् इव दृश्यते, यद्यपि एषा कथा अवास्तवम् स्यात्। सः लिखितवान् यत्, “मृते सति त्वं स्वशरीरेण किं करोषि? हिन्दुजनाः दाहसंस्कारं, तुर्काः अन्त्येष्टिं च रोचन्ते। परन्तु अन्ते एकेन प्रकारेण वा उभयोः गृहात् निर्गन्तुं भवति। मात्सिकस्य मत्स्यजालं इव मृत्युः कर्मजालं प्रसारयति। रामविहीना: पुरुषा: अस्मात् गृहात् तस्मिन् गृहे गमनसमये दुःखिताः भविष्यन्ति।”

इदं चित्रं १९५२ तमे वर्षे कबीरस्य सम्मानार्थं निर्गतस्य भारतस्य पत्र मुद्राया: ​​अस्ति

१८७५ तमे वर्षे वैष्णवीकवि भानुसिंहस्य काव्यमाला कलकत्ता साहित्यक्षेत्रे प्रादुर्भूता । अस्पष्टे बङ्गलाभाषायां ब्रजबूल्यां लिखितं काव्यं आकर्षकम् आसीत्। पश्चात् एतत् उद्भूतं यत् एतत् टैगोर-परिवारस्य सुधारवादी-उत्साहेन प्रसिद्धस्य युवावंशजस्य कार्यम् अस्ति। इमानि काव्यानि पूर्वभारतस्य आनन्दित भक्तिपरम्परायाः बहु ऋणी भवन्ति । जयदेवस्य गीतगोविन्देन १२ शतके एषा परम्परा आरब्धा । तदनन्तरं चैतन्य महाप्रभुः तथा तदेव कवीनाम् आवल्याम् विद्यापतिः, चण्डीदासः, रामप्रसाद सेनः इति अन्ये बहवः आसन्। ते १५ शतकात् प्रभृति संस्कृततः बङ्गलाभाषायां परिवर्तनं कृतवन्तः । परन्तु टैगोरस्य काव्येषु क्रोधः, विद्रोहः च अस्ति । एतस्य एकम् उदाहरणम्, “कियत्कालं यावत् अहं वृक्षाणां गुप्त वैतानस्य अधः प्रतीक्षाम् करोमि, सः कदा मम नाम वेणुना दीर्घस्वरे आह्वयेत्” इति ।

इदम् विकिमीडिया चित्रम् ओडिशा राज्यस्य भुबनेश्वरस्य सङ्ग्रहालये मूलपत्रे स्थितम् जयदेवस्य गीतागोविन्दस्य लेख्यम् अस्ति।