ಸಂಸ್ಕೃತ ಶಬ್ದ ತ್ರಿರತ್ನ ಎಂಬುದು ಮೂರು ರತ್ನಗಳು ಅಥವಾ ರತ್ನ-ತ್ರಯವನ್ನು ಅರ್ಥೈಸುತ್ತದೆ. ಇವುಗಳು ಬುದ್ಧ, ಧರ್ಮ (ಅವನ ಉಪದೇಶಗಳು), ಮತ್ತು ಸಂಘ (ಭಿಕ್ಷುಗಳ ಸಮುದಾಯ). “ಸಂಘ” ಎಂಬ ಪದದ ಅರ್ಥ “ಒಗ್ಗಟ್ಟಿನಲ್ಲಿರುವುದು” ಎಂದು. ಇದು ಸಂಸ್ಕೃತದ “ಹನ್” (ಅರ್ಥ: ಹೊಡೆಯುವುದು) ಎಂಬ ಧಾತುವಿನಿಂದ ಬರುತ್ತದೆ, ಮತ್ತು “ಸಂ” ಎಂಬ ಉಪಸರ್ಗ ಸೇರಿ ಒಗ್ಗಟ್ಟು ಅಥವಾ ಸಮೂಹವೆಂಬ ಅರ್ಥವನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ. ಬೌದ್ಧಧರ್ಮವು ಅಸ್ತಿತ್ವಕ್ಕೆ ಬಂದಾಗಿನಿಂದಲೂ ಸಂಘವೇ ನಿಷ್ಠಾವಂತ ಬೌದ್ಧಾರಾಧಕರ ಸಮೂಹವಾಗಿದೆ. “ಬುದ್ಧಂ ಶರಣಂ ಗಚ್ಛಾಮಿ, ಧಮ್ಮಂ ಶರಣಂ ಗಚ್ಛಾಮಿ, ಸಂಘಂ ಶರಣಂ ಗಚ್ಛಾಮಿ” ಎಂಬುದು ಬೌದ್ಧಧರ್ಮದಲ್ಲಿ ಬಹುಪ್ರಚಲಿತ ಪಠನವಾಗಿದೆ. ಇದರ ಅರ್ಥ: “ನಾನು ಬುದ್ಧನಿಗೆ ಶರಣು ಹೋಗುತ್ತೇನೆ, ನಾನು ಧರ್ಮಕ್ಕೆ ಶರಣು ಹೋಗುತ್ತೇನೆ, ನಾನು ಸಂಘಕ್ಕೆ ಶರಣು ಹೋಗುತ್ತೇನೆ.” ಎಂದು. ಮೂಲ: ತಾತ್ಜಾನಾ ಮತ್ತು ಮೀರಾಬಾಯಿ ಬ್ಲೌ. ಬೌದ್ಧ ಚಿಹ್ನೆಗಳು. ಬೌದ್ಧ ಧರ್ಮ ವಿಶ್ವಕೋಶ. ಚಿತ್ರ: ಟಿಬೆಟಿಯನ್ ತ್ರಿರತ್ನ.

ಟಿಬೆಟಿಯನ್ ಬೌದ್ಧಧರ್ಮದಲ್ಲಿ ಎಂಟು ಪವಿತ್ರ ಚಿಹ್ನೆಗಳಿವೆ. ಒಟ್ಟಾಗಿ ಇವುಗಳನ್ನು ಅಷ್ಟಮಂಗಲ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಅವುಗಳೆಂದರೆ ಛತ್ರ (ಪರಸೋಲ), ಚಿನ್ನದ ಮೀನುಗಳು, ಕುಂಭ (ಕಲಶ), ಕಮಲ, ಶಂಖ, ಅನಂತಗ್ರಂಥಿ(ಶ್ರೀವತ್ಸ) , ಧ್ವಜ ಮತ್ತು ಚಕ್ರ. ಈ ಚಿಹ್ನೆಗಳು ಭಾರತೀಯ ಮೂಲದ ಹಿಂದೂಧರ್ಮ ಹಾಗೂ ಜೈನಧರ್ಮ ಧರ್ಮಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಜನಪ್ರಿಯವಾದವು ಎಂಬುದನ್ನು ನೀವು ಗಮನಿಸಬಹುದು. ಮೂಲ: ತಾತ್ಜಾನಾ ಮತ್ತು ಮೀರಾಬಾಯಿ ಬ್ಲೌ. ಬೌದ್ಧ ಚಿಹ್ನೆಗಳು. ಚಿತ್ರ: ಅಷ್ಟಮಂಗಲ.

“ಓಂ ಮಣಿ ಪದ್ಮೇ ಹೂಂ” ಎಂಬುದು ಕರುಣಾಮಯಿಯಾದ ಅವಲೋಕಿತೇಶ್ವರ ಬುದ್ಧನ ಶ್ಲೋಕವು. “ಓಂ” ಮತ್ತು “ಹೂಂ” ಎಂಬ ಅಕ್ಷರಗಳಿಗೆ ಸ್ಫುಟವಾದ ಅನುವಾದವಿಲ್ಲ. “ಮಣಿ ಪದ್ಮೆ” ಯನ್ನು “ಕಮಲದಲ್ಲಿನ ರತ್ನ” ಎಂದು ಅನುವಾದಿಸಬಹುದು. ಸಕಲಜೀವಿಗಳನ್ನೂ ರಕ್ಷಿಸುವ ಸರ್ವಶಕ್ತವಾದ ಈ ಮಂತ್ರವು ವಿಶ್ವದಲ್ಲಿ ರಿಂಗಣಿಸುತ್ತದೆ ಎಂದು ಬೌದ್ಧರ ನಂಬಿಕೆ. ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕವಾಗಿ, “ಓಂ” ಅಕ್ಷರವು ಬುದ್ಧನ ದೇಹ, ಮನಸ್ಸು ಮತ್ತು ವಾಣಿಯ ಸಂಕೇತ. “ಮಣಿ”ಯು ಬೋಧನೆಯ ಪಥದ ಸಂಕೇತ. “ಪದ್ಮೆ”ಯು ಪಥದ ಜ್ಞಾನದ ಸಂಕೇತ. “ಹೂಂ” ಅಕ್ಷರವು ಜ್ಞಾನ ಹಾಗೂ ಪಥದ ಯೋಗವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಮೂಲ: ತಾತ್ಜಾನಾ ಮತ್ತು ಮೀರಾಬಾಯಿ ಬ್ಲೌ. ಬೌದ್ಧ ಚಿಹ್ನೆಗಳು.”

ಪ್ರಾಚೀನ ಬೌದ್ಧ ಕಲೆಗಳಲ್ಲಿ ರಿಕ್ತ ಸಿಂಹಾಸನವು ಬುದ್ಧನ ಪ್ರತಿನಿಧಿಯಾಗಿದ್ದಿತು. ಬೌದ್ಧ ಕಲೆಗಳ ಆರಂಭಿಕ ಹಂತದಲ್ಲಿ, ಅಂದರೆ ಸಾಮಾನ್ಯ ಶಕೆ ಒಂದನೇ ಶತಮಾನದವರೆಗೆ ಬುದ್ಧನನ್ನು ಮಾನವ ರೂಪದಲ್ಲಿ ತೋರಿಸಲಾಗುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಅವನನ್ನು ರಿಕ್ತ ಸಿಂಹಾಸನ, ಬೋಧಿವೃಕ್ಷ, ಸವಾರನಿಲ್ಲದ ಅಶ್ವಕ್ಕೆ ಹಿಡಿದಿರುವ ಛತ್ರ, ಪಾದಚಿಹ್ನೆಗಳು ಮತ್ತು ಧರ್ಮಚಕ್ರ ಇತ್ಯಾದಿ ಚಿಹ್ನೆಗಳ ಮೂಲಕ ಸಂಕೇತಿಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಸಿಂಹಾಸನವು ಸಿದ್ಧಾರ್ಥ ಗೌತಮನ ರಾಜಕುಲ ಪರಂಪರೆಯನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತಿತ್ತು. ಕಾಲಕ್ರಮೇಣ ಬುದ್ಧನ ಮಾನವ ಮೂರ್ತಿಯ ಚಿತ್ರಣ ಬಹಳ ಜನಪ್ರಿಯವಾಯಿತು. ಕೆಲವು ವಿದ್ವಾಂಸರು ಬುದ್ಧನನ್ನು ಮಾನವ ರೂಪದಲ್ಲಿ ತೋರಿಸುವುದು ನಿಷಿದ್ಧವಾಗಿತ್ತು ಎಂಬ ಅಭಿಪ್ರಾಯವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದರೆ, ಇತರರು ಇದಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾಗಿ, ನಿಷೇಧವಿರಲಿಲ್ಲ, ಆ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಬುದ್ಧನನ್ನು ಮಾನವ ರೂಪದಲ್ಲಿ ತೋರಿಸುವುದು ರೂಢಿಯಲ್ಲಿರಲಿಲ್ಲ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. ಮೂಲ: Klemens Karlsson. The Formation of Buddhist Aniconic Art. ಚಿತ್ರ: ಅಮರಾವತಿ ಸ್ತೂಪ (ಸಾ.ಶ. 1ನೇ ಶತಮಾನ) — ಇಲ್ಲಿ ಬುದ್ಧನನ್ನು ರಿಕ್ತ ಸಿಂಹಾಸನ ಮತ್ತು ಧರ್ಮಚಕ್ರದ ಮೂಲಕ ಸಂಕೇತಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಧರ್ಮಚಕ್ರ ಮುದ್ರೆಯನ್ನು ಧರ್ಮೋಪದೇಶದ ಇಂಗಿತ ಅಥವಾ ಬೋಧನೆಯ ಮುದ್ರೆ ಎಂದೂ ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಇದು ಧರ್ಮಚಕ್ರದ ಚಲನೆಯ ವೀಕ್ಷಣೆಯನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಬುದ್ಧನು ಬೋಧನ ಚಕ್ರಕ್ಕೆ ಚಾಲನೆ ಕೊಟ್ಟ ಕ್ಷಣವನ್ನು ಈ ಮುದ್ರೆಯು ಗುರುತಿಸುತ್ತದೆ. ಆ ಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ, ಅವನ ಶಿಷ್ಯರು ಬೋಧನೆಯ ದಾರಿಯನ್ನು ಕೇವಲ ಜ್ಞಾನಕ್ಕಾಗಿ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ, ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಕ್ಕಾಗಿಯೂ ಅನುಸರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಈ ಮುದ್ರೆಯಲ್ಲಿ ಎರಡೂ ಕೈಗಳನ್ನು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕೈಗಳನ್ನು ಹೃದಯದ ಮುಂದೆ ಇಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ಎರಡೂ ಕೈಗಳ ಹೆಬ್ಬೆರಳು ಹಾಗೂ ತೋರ್ಬೆರಳುಗಳನ್ನು ಸಂಪರ್ಕಿಸಿ ವೃತ್ತಾಕಾರವನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಎಡದ ಹಸ್ತವು ದೇಹದೆಡೆಗೆ ಬಾಗಿದರೆ ಬಲದ ಹಸ್ತವು ಹೊರಮುಖವಾಗಿರುವುದು. ಮೂಲ: ತಾತ್ಜಾನಾ ಮತ್ತು ಮೀರಾಬಾಯಿ ಬ್ಲೌ. ಬೌದ್ಧ ಚಿಹ್ನೆಗಳು. ಚಿತ್ರ: ಧರ್ಮಚಕ್ರ ಮುದ್ರೆಯಲ್ಲಿ ಬುದ್ಧ — ಸಾರನಾಥದ ವಸ್ತು ಸಂಗ್ರಹಾಲಯದಿಂದ.

ಅವು ಸರ್ವೇಕ್ಷಕ ಬುದ್ಧನ ಕಣ್ಣುಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತವೆ. ಮೂಗು ನೇಪಾಳದ ನೇವಾರ್ ಭಾಷೆಯ “ಒಂದು” ಸಂಖ್ಯೆಯ ಆಕಾರದಲ್ಲಿದ್ದು, ಮುಕ್ತಿಗೆ ಬುದ್ಧನ ಬೋಧನೆಯೊಂದೇ ಹಿಡಿಯಬೇಕಾದ ಪಥವೆಂದು ಸಾರುತ್ತದೆ. “ಬುದ್ಧನ ಕಣ್ಣುಗಳು” ಸ್ತೂಪದ ನಾಲ್ಕು ದಿಕ್ಕುಗಳಲ್ಲೂ ಕಾಣಿಸುತ್ತವೆ. ಈ ಕಣ್ಣುಗಳು ಧ್ಯಾನ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿರುವ ಆದಿಬುದ್ಧನಿಗೆ ಸೇರಿದವು. ಅವನು ಸ್ತೂಪದೊಳಗಿನಿಂದ ಎಲ್ಲ ದಿಕ್ಕುಗಳನ್ನೂ ಈಕ್ಷಿಸುತ್ತಿರುವನು. ಕಣ್ಣುಗಳ ಮಧ್ಯೆ ಇರುವ ಬಿಂದುವು ಮೂರನೆಯ ಕಣ್ಣು ಅಥವಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಜಾಗೃತಿಗೆ ಕಾರಣವಾದ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಮೂಲ: ತಾತ್ಜಾನಾ ಮತ್ತು ಮೀರಾಬಾಯಿ ಬ್ಲೌ. ಬೌದ್ಧ ಚಿಹ್ನೆಗಳು.
ಚಿತ್ರ: ಕಠ್ಮಂಡುವಿನ ಸ್ವಯಂಭುನಾಥ ಸ್ತೂಪದ ಮೇಲಿರುವ ಬುದ್ಧನ ಕಣ್ಣುಗಳು – Wikimedia Commons.

ಬುದ್ಧನ ಜನ್ಮವನ್ನು ಚಿತ್ರಿಸಲು ಕಮಲಗಳು ಹಾಗೂ ಶ್ರೀ ಲಕ್ಷ್ಮಿಯ ಚಿಹ್ನೆಗಳನ್ನು ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಬೌದ್ಧರಲ್ಲಿ ತಾವರೆ ಹೂವು ಹಲವಾರು ವಿಚಾರಗಳನ್ನು ಸಂಕೇತಿಸುತ್ತದೆ. ಸುಂದರವಾದ ಕಮಲದ ಹೂವು ಕೆಸರಿನಿಂದ ಅರಳುವಂತೆ, ಜ್ಞಾನಿಯೊಬ್ಬನು ಸಾಮಾನ್ಯರ ನಡುವೆ ಅರಳುತ್ತಾನೆ. ನೀರಿನ ಬಿಂದುಗಳು ತಾವರೆಗೆ ಅಂಟದೆ ಉರುಳುವುದನ್ನು ಬಂಧಮುಕ್ತನಿಗೆ ಹೋಲಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಜ್ಞಾನಿಯೊಬ್ಬನು ತಾವರೆಯಂತೆ ಜಗತ್ತಿನ ಭೌತಿಕ ಇಂದ್ರಿಯ ಪ್ರಪಂಚದ ಕೆಸರಿನಿಂದ ಮುಕ್ತನಾಗಿರುತ್ತಾನೆ ಎಂಬುದೇ ಇದರ ತಾತ್ಪರ್ಯ. ಸನಾತನ ಧರ್ಮೀಯರು ಕಮಲಕ್ಕೆ ನೀಡುವ ಪೂಜ್ಯಭಾವವನ್ನು ಬೌದ್ಧರೂ ಅನುಸರಿಸಿದರು. ಋಗ್ವೇದದಲ್ಲಿ, ಅಗ್ನಿ ದೇವನು ಕಮಲದಿಂದ ಜನ್ಮ ಪಡೆದನೆಂದು ಉಲ್ಲೇಖವಿದೆ. ಪ್ರಜಾಪತಿಯು ಭೂಮಿಯನ್ನು ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡ ಸಾಗರದಿಂದ ಹೊರತೆಗೆದ ನಂತರ, ಅದನ್ನು ತಾವರೆಯ ದಳದ ಮೇಲೆ ಇಟ್ಟನು. ಲಕ್ಷ್ಮಿಗೂ ಕಮಲಕ್ಕೂ ಗಾಢ ಸಂಬಂಧವಿದೆ. ಮಹಾವಿಷ್ಣುವಿನ ನಾಭಿಯಿಂದ ಕಮಲವು ಉದಿಸುವುದರಿಂದ ಅವನನ್ನು ಪದ್ಮನಾಭನೆಂದು ಕರೆವರು. ಮೂಲ: ಪೀಟರ್ ಹಾರ್ವೆ. Venerated Objects and Symbols of Early Buddhism ಚಿತ್ರ: ಬುದ್ಧನ ಜನ್ಮದ ಚಿತ್ರಣ.

ಬುದ್ಧನು ತನ್ನ ಅನುಯಾಯಿಗಳಾದ ಭಿಕ್ಕುಗಳಿಗೆ ಮರಗಳಡಿಯಲ್ಲಿ ಧ್ಯಾನಿಸುವಂತೆ ಹೇಳುತ್ತಿದ್ದನು. ಅಂತೆಯೇ ತಾನೂ ಜ್ಞಾನೋದಯವನ್ನು ಮರದಡಿಯಲ್ಲಿ ಧ್ಯಾನಿಸುತ್ತಲೇ ಪಡೆದನು. ಇದು ಮೊದಲಿಗೆ ವೃಕ್ಷತೀರ್ಥವಾಗಿದ್ದಿತು. ಬುದ್ಧನು ಜ್ಞಾನೋದಯದ ನಂತರ ನಾಲ್ಕು ವಾರಗಳ ಕಾಲ ಬೋಧಿವೃಕ್ಷದ ಬಳಿ ಉಳಿದಿದ್ದನು (ಕೆಲವು ಉಲ್ಲೇಖಗಳಲ್ಲಿ ಏಳು ವಾರಗಳು). ಹಾಗಾಗಿ ಬೋಧಿವೃಕ್ಷವು ಬುದ್ಧನ ಜ್ಞಾನೋದಯದ ಚಿಹ್ನೆಯಾಗಿಯೇ ರೂಪುಗೊಂಡಿತು. ನಂತರದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಬೋಧಿವೃಕ್ಷವೇ ಜ್ಞಾನೋದಯದ ಸಂಕೇತವಾಯಿತು. ಕೆಲವರು ಬೋಧಿವೃಕ್ಷವನ್ನು ಬುದ್ಧನ ಬೋಧನೆಗಳ ಪ್ರತಿನಿಧಿಯೆಂದು ಬುದ್ಧನೇ ಹೇಳಿರುವುದಾಗಿ ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ಸಾಂಚಿಯಲ್ಲಿ ಬುದ್ಧನನ್ನು ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿನಿಧಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆ ವೃಕ್ಷವು “ಜೀವನದ ತೋಟದಲ್ಲಿ” ಭೂಮಿಯಿಂದ ಆಕಾಶದವರೆಗೆ ವ್ಯಾಪಿಸಿ ಎಲ್ಲ ದಿಕ್ಕುಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಹರಡಿಕೊಂಡಿದೆ. ಬೌದ್ಧಧರ್ಮವು ಈ ಜೀವನ ವೃಕ್ಷವನ್ನು ನೈತಿಕ ದೃಷ್ಟಿಕೋನದಿಂದಲೂ ವಿವೇಚಿಸಿ, ಅದು ಜ್ಞಾನ ವೃಕ್ಷವೆಂದು ನಂಬುತ್ತದೆ. ಈ ವೃಕ್ಷದ ಬೇರುಗಳು ಆಳಕ್ಕಿಳಿದು ಸ್ಥಿರತೆಯನ್ನೊದಗಿಸಿ, ನೈತಿಕ ಕರ್ಮಗಳೆಂಬ ಧಾರ್ಮಿಕ ಹೂವುಗಳನ್ನು ಅರಳಿಸಿ, ಧರ್ಮವೆಂಬ ಹಣ್ಣುಗಳನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ ಎಂಬುದು ಬೌದ್ಧ ಧರ್ಮದ ವ್ಯಾಖ್ಯೆ. ಬೌದ್ಧಧರ್ಮದ ಉಗಮಕ್ಕೂ ಮೊದಲೇ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅಶ್ವತ್ಥವೃಕ್ಷದಂತಹ ಪವಿತ್ರ ವೃಕ್ಷಗಳನ್ನು ಪೂಜಿಸುವ ಪದ್ಧತಿ ಬೆಳೆದುಬಂದಿದೆ. ಇಂತಹ ಮರಗಳ ಸುತ್ತಲೂ ಸಣ್ಣದೊಂದು ಕಟ್ಟೆಯಿದ್ದು, ಚಿಕ್ಕ ಪೂಜೆ, ನೈವೇದ್ಯಗಳಿಗೆ ಅನುಕೂಲವನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸಿರುತ್ತಾರೆ. ಈ ವೃಕ್ಷಗಳನ್ನೇ ದೈವವೆಂದೂ ಪೂಜಿಸುತ್ತಾರೆ. ಅಲ್ಲದೇ ಅವುಗಳಡಿಯಲ್ಲಿ ಸಣ್ಣ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನೂ ಸ್ಥಾಪಿಸುತ್ತಾರೆ . ಈ ವೃಕ್ಷದೇಗುಲಗಳು ಜನಗಳಿಗೆ ಸಂತಾನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಯನ್ನುಂಟುಮಾಡುವ ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷಗಳೆಂದು ನಂಬಿಕೆ ಈಗಲೂ ಇದೆ. ಮೂಲಗಳು: ಪೀಟರ್ ಹಾರ್ವೆ – Venerated Objects and Symbols of Early Buddhism
ಆನಂದ ಕುಮಾರಸ್ವಾಮಿ
ಚಿತ್ರ: ಬೋಧಗಯೆಯಲ್ಲಿರುವ ಬೋಧಿವೃಕ್ಷ

“ಚಕ್ರವರ್ತಿನ್” ಎಂಬ ಪದವು ಸಂಸ್ಕೃತದ “ಚಕ್ರ” (ಧರ್ಮ, ಗತಿಯ ಸಂಕೇತ) ಮತ್ತು “ವರ್ತಿನ್” (ಇರುವವನು, ಚಾಲನೆ ಮಾಡುವವನು) ಎಂಬ ಪದಗಳಿಂದ ಬಂದಿರುವುದು. ಚಕ್ರವರ್ತಿ ಎಂಬ ಪದವನ್ನು ಧರ್ಮಚಕ್ರವನ್ನು ನಡೆಸುವವನು ಎಂಬ ಅರ್ಥದಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಚಕ್ರವರ್ತಿಯು ಧರ್ಮಯುಕ್ತವಾಗಿ, ನ್ಯಾಯಯುತವಾಗಿ ಧರೆಯನ್ನು ಆಳುವವನು. ಧರ್ಮಚಕ್ರವು ಮತ್ತೊಂದು ಪೂರ್ಣ ಚಂದ್ರನಂತೆ ಅವನು ಧರ್ಮಯುತವಾಗಿ ಪ್ರಜಾಪಾಲಕನಾಗಿರುವವರೆಗೂ ಆತನ ಅರಮನೆಯಲ್ಲಿ ಶೋಭಿಸುವುದು. ಚಕ್ರವರ್ತಿಯ ಅಂತ್ಯಕಾಲ ಹತ್ತಿರವಾಗುತ್ತಲೂ ಧರ್ಮಚಕ್ರವು ಕ್ಷೀಣಿಸುತ್ತಾ, ಚಕ್ರವರ್ತಿಯ ಅವಸಾನದ ಏಳುದಿನಗಳು ಕಳೆಯುವ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಕಣ್ಮರೆಯಾಗುವುದು. ಒಬ್ಬ ಚಕ್ರವರ್ತಿ ಹಾಗೂ ಬುದ್ಧನಲ್ಲಿ ಇರುವ ಸಾಮ್ಯವೆಂದರೆ, ಇಬ್ಬರೂ ೩೨ ಮಹಾಪುರುಷ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತಾರೆ. ಅದರಲ್ಲಿ ಮುಖ್ಯವಾದುದು, ಪಾದಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದಾದ ಚಕ್ರದ ಚಿಹ್ನೆ. ಮೂಲ: ಪೀಟರ್ ಹಾರ್ವೆ — Venerated Objects and Symbols of Early Buddhism
ಚಿತ್ರ: ಸಾರನಾಥ್‌ನ ಸಿಂಹಸ್ತಂಭದ ಶಿಲ್ಪ (Lion Capital).

ಸ್ತೂಪಗಳು ಬೌದ್ಧಧರ್ಮದಲ್ಲಿ ಹೇರಳವಾಗಿ ಕಾಣಬಹುದಾದ ಪವಿತ್ರ ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪಗಳು. ಸ್ತೂಪಗಳನ್ನು ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಯಾವ ವಸ್ತುಗಳಿರುತ್ತವೆ ಎಂಬ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ ಮೂರು ವಿಧಗಳಾಗಿ ವರ್ಗೀಕರಿಸಬಹುದು. ಮೊದಲನೆಯದಾಗಿ ಶರೀರಿಕ ಸ್ತೂಪಗಳು.ಇವು ಬುದ್ಧನ ಅಥವಾ ಅವನ ಶಿಷ್ಯರ ಭೌತಿಕ ಧಾತುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತವೆ. ಇವು ದಹನದ ನಂತರ ಉಳಿದ ಎಲುಬುಗಳು, ಹಲ್ಲುಗಳು, ಅಥವಾ ಕೂದಲು, ನಖಗಳಂತಹ ಅವಶೇಷಗಳು ಇರಬಹುದು. ಎರಡನೆಯದಾಗಿ ಪರಿಭೋಗಿಕ ಸ್ತೂಪಗಳು. ಬುದ್ಧನು ಉಪಯೋಗಿಸಿದ ಭಿಕ್ಷಾಪಾತ್ರೆ ಅಥವಾ ವಸ್ತ್ರ, ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತವೆ. ಮೂರನೆಯದಾಗಿ ಉದ್ದೇಶಿಕ ಸ್ತೂಪಗಳು. ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಬೌದ್ಧಧರ್ಮದ ಚಿಹ್ನೆಗಳು ಅಥವಾ ಬುದ್ಧನು ತಳೆದ ಅನೇಕ ರೂಪಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿನಿಧಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಸಂಕೇತಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುತ್ತವೆ. ಹೀಗೆ ಸ್ತೂಪಗಳು ಈ ಮೂರು ಪ್ರಕಾರಗಳಲ್ಲಿ ಯಾವುದಾದರೂ ಆಗಿರಬಹುದು. ಮೂಲ: ಪೀಟರ್ ಹಾರ್ವೆ, Venerated Objects and Symbols of Early Buddhism
ಚಿತ್ರ: ಸಾರನಾಥ್ ಸ್ತೂಪ.

ಬೌದ್ಧ ಭಿಕ್ಕುಗಳು ತಂಗುವ ಸಂಘಾರಾಮಗಳನ್ನು ವಿಹಾರಗಳೆಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಅವರ ಪ್ರಾರ್ಥನಾ ಮಂದಿರಗಳನ್ನು ಚೈತ್ಯಗಳೆನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಬುದ್ಧನ ಧಾತುಗಳು ಅಥವಾ ಅವನು ಬಳಸಿದ ಪದಾರ್ಥಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪ ಸ್ಮಾರಕಗಳನ್ನು ಸ್ತೂಪಗಳೆಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿನ ಅತಿದೊಡ್ಡ ಹಾಗೂ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದ ವಿಹಾರಗಳು ಇಂದಿನ ಬಿಹಾರ, ನಳಂದಾ, ವಿಕ್ರಮಶಿಲಾ ಹಾಗೂ ಓದಂತಪುರಿಯಲ್ಲಿದ್ದವು. ಬಿಹಾರ ಪದದ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಯು ವಿಹಾರ ಪದದಿಂದಾಗಿದೆ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. ಮೇಲೆ ತಿಳಿಸಿದ ಎಲ್ಲ ವಿಹಾರಗಳೂ ಬಕ್ತಿಯಾರ್ ಖಿಲ್ಜಿಯ ಆಕ್ರಮಣದಿಂದಾಗಿ ನಾಶವಾದುವು. ಈ ಚಿತ್ರವನ್ನು ಬಿಹಾರದ ವಿಕ್ರಮಶಿಲೆಯಲ್ಲಿ ಸೆರೆಹಿಡಿಯಲಾಯಿತು.
ಚಿತ್ರ ನೆರವು: ಬಿಹಾರ ಟೂರಿಸಂ.

ಇದು ಮುಂಬೈನ ಸಮೀಪದ ಲೋಣಾವಳದ ಬಳಿ ಇರುವ ಭಾಜಾ ಗುಹೆಗಳ ಚಿತ್ರ. ಇದು ಒಂದು ಶಿಲಾಕರ್ತಿತ ಗುಹೆಯಾಗಿದೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು 900–1000 ಗುಹಾಂತರ ದೇವಾಲಯಗಳು ಇವೆ. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ 700 ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಬೌದ್ಧ ಧರ್ಮಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದವುಗಳಾಗಿವೆ. ಈ ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ 80% ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದ ಕೊಂಕಣ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿಯೇ ಇವೆ. ಪ್ರಾಚೀನ ದಕ್ಷಿಣ ಪ್ರಸ್ಥಭೂಮಿಯು ಬಹಳವಾಗಿ ಬೌದ್ಧರ ಪ್ರಭಾವಕ್ಕೆ ಒಳಪಟ್ಟಿತ್ತು. ಈ ಭಾಗದಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಪಾರ ಮಾರ್ಗಗಳೂ ಚೆನ್ನಾಗಿ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯಾಗಿದ್ದವು. ವರ್ತಕರು ಕೊಂಕಣದ ಬಂದರುಗಳತ್ತ (ಪತ್ತನಗಳು) ಹೋಗುವ ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ಇದ್ದ ಗುಹೆಗಳನ್ನು ತಂಗುದಾಣಗಳಾಗಿ, ಪೂಜಾ ಸ್ಥಳಗಳಾಗಿ ಉಪಯೋಗಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಸಾಮಾನ್ಯ ಶಕೆ 1ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬ ಈಜಿಪ್ಟ್ ವ್ಯಾಪಾರಿಯು ಬರೆದ ಪುಸ್ತಕದಲ್ಲಿ ಚೌಲ (ವಸೈ), ಸೋಪಾರಾ, ಕಲ್ಯಾಣ ಮತ್ತು ಘರ್ಪುರಿ (ಎಲಿಫೆಂಟಾ) ಬಂದರುಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಪ್ರಸ್ತಾಪವಿದೆ. ಕೊಂಡಾಣ(ಕರ್ಜತ್), ಕಾರ್ಲಾ, ನಾಣಘಾಟ್ ಮತ್ತು ಭೀಮಾಶಂಕರ ಎಂಬ ಸ್ಥಳಗಳು ಮುಖ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರ ಮಾರ್ಗಗಳ ಭಾಗವಾಗಿದ್ದವು. ಈ ಎಲ್ಲಾ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲೂ ವ್ಯಾಪಾರಿಗಳಿಗೆ ನೆರವಾದ ಗುಹಾಂತರ ದೇವಾಲಯಗಳಿವೆ. ಕ್ರಿಸ್ತನ ಹುಟ್ಟಿಗೆ ಕೆಲವು ಶತಮಾನಗಳ ಹಿಂದೆಯೇ ಇಂದಿನ ಮುಂಬೈ ಮೆಟ್ರೋಪಾಲಿಟನ್ ಪ್ರದೇಶವು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ವ್ಯಾಪಾರ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿತ್ತು. ಮೂಲ: “Mumbai Beyond Bombay” – ಸುರಜ್ ಎ ಪಂಡಿತ್
ಚಿತ್ರ: ಭಾಜಾ ಗುಹೆಗಳು – ವಿಕಿಮೀಡಿಯ ಕಾಮನ್ಸ್