नरकासुर जरी असुर असला तरी त्याचे माता व पिता देवयोनीतील होते.श्री विष्णू हे त्याचे पिता होत व भूदेवी ही माता!जेव्हा हिरण्याक्षाने भू देवीला समुद्राखाली ढकलले तेव्हा श्री विष्णू ने वराहावतार घेऊन तिचे रक्षण केले. त्या दोघांपासून नरकासुराचा जन्म झाला.त्याच्या बरोबरच, डोंगर ,दऱ्या व वनस्पती जीवन तयार झाले. वराहाच्या सुळ्यांनी डोंगर ,दऱ्या निर्माण झाल्या , भूदेवीपासून वनस्पती जीवन!
भूमीचा पुत्र असल्याने नरकासुराचा भौम असेही एक नाव आहे. नरकासुराचा उल्लेख प्रथम महाकाव्यांमध्ये आढळतो,त्यांचे पालकांबद्दल उल्लेख मात्र पुराणात आढळतात. विष्णू पुराण आणि भागवतामध्ये हे उल्लेख आढळतात.त्याच्या कथेतून आपल्याला असा बोध होतो की गर्वामुळे देवपुत्र देखील असुर होऊ शकतो. wikimedia मधील नृत्य विनोद ह्यांनी काढलेल्या प्रकाशचित्रात कर्नाटकातील होयसळेश्वर मंदिरातील प्रसिद्ध वराह शिल्प दिसत आहे.
स्रोत-द स्पीकिंग ट्री

महाभारतात नरकासुराचा उल्लेख
प्राग् जोतिषपूर चा राजा असा केला आहे. प्राक्-प्राग्- म्हणजे पूर्व दिशा , ज्योतिष म्हणजे विद्या व पूर-नगर)
काही विद्वान हे नगर कुठेतरी उत्तर पश्चिम भारतात होते असे मानतात, तर राजतरंगिणी ज्यात काश्मीरचे त्याकाळचे वास्तविक वर्णन आढळते , त्यात प्राग् जोतिषपूर म्हणजे आसाम असे म्हटले आहे.तीन प्रमुख राजघराणी(तेरावे शतक)
जे अहोम राजघराण्याच्या अगोदर आसाम वर राज्य करत होती त्यांनी स्वतःला ते नरकासुराचे वंशज आहे असे सांगितले आहे.वर्मन, म्लेंच्छ(शालस्तंभ) (६५५-९००)आणि
पाल(९००-११००) अहोम राजघराण्याने नन्तर जवळजवळ ६०० वर्षे ह्या प्रदेशावर राज्य केले आणि आसामला त्याचे आताचे नाव दिले. पुराणे व अर्थशास्त्रामध्ये मात्र आसाम कामरूप हे नाव प्रचलित होते.
प्राग् जोतिषपूर हे वर्मन राजघराण्याची पहिली राजधानी होती परंतु ह्याची खात्रीलायक माहिती सापडत नाही. कालांतराने प्राग् जोतिषपूर ,आसाम व कामरूप हे एकमेकांना प्रतिशब्द बनले.
Wikimedia मधील चित्रात, नेपाळी भागवतातील नरकासुराचे प्राग् जोतिषपूर दाखवत आहे.
स्रोत- निरोदे बरुआ,
प्राग् जोतिषपूर
Capital city of early Assam, JSTOR

भागवतानुसार, नरकासुराने वरुण देवाची छत्री, माता अदितीची कर्णभूषणे व देवांचे खेळमैदान ,ज्याला मणी पर्वत असे म्हणतात,ह्या तीन्ही गोष्टी पळवल्या.
इंद्र ह्यावर तोडगा काढण्यासाठी द्वारका येथे गेला.तेथे कृष्णाने नरकासुराचे निर्दालन करण्याचे ठरवले. विष्णू पुराणातही इंद्राने आईची कर्णभूषणे चोरी झाल्याचा उल्लेख आहे. महाभारतातील उद्योग पर्वात श्रीकृष्णाने कर्णफुले आणण्यासाठी नरकासुराशी युद्ध केले,असा उल्लेख आहे

ऋग्वेदात विदुषी अदिती ह्या आजार बरा करताना दिसतात त्याचबरोबर पुराणात त्यांचा उल्लेख देवांची आई असा आहे. इंद्र ह्या त्यांचा मोठा मुलगा. त्या पुराणात अनेक महत्त्वाच्या भूमिकेत आढळतात. जसे वामनावरात वामनाची आई, जी पुढे जाऊन देवकीच्या रुपात पुनर्जन्म घेते.महाभारतात अदिती सात वेळेस श्री विष्णूंची आई म्हणून दिसली आहे

indiafacts.org ह्या संकेतस्थळांवर कृष्ण नरकासुराचा संहार झाल्यावर अदितीला तिची कर्णभूषणे परत देताना दिसत आहे.
स्रोत-
Wisdomlib.org

गरुड हे विष्णूचे वाहन आहे. जेव्हा इंद्राने नरकासुराबद्दल कृष्णाकडे तक्रार केली, तेव्हा गरुडाने कृष्णाला द्वारकेतून प्राग् ज्योतिषपुरापर्यंत नेले. गरुडाने त्या लढाईतही महत्त्वाची भूमिका बजावली—कृष्णाला नरकासुराची संरक्षण यंत्रणा नष्ट करण्यात मदत केली, अस्त्रे निष्प्रभ केली व हत्ती व घोड्यांना मारले.
गरुड राजसिक प्रतीक आहे. गुप्त सम्राटांनी गरुडाला त्यांचे चिन्ह म्हणून वापरले. इंडोनेशियाने ‘गरुड पंचशील’ हे त्याचे राष्ट्रीय चिन्ह स्वीकारले, आणि त्याची मुख्य विमान कंपनी ‘गरुड एअर’ नावाची आहे. थायलंडचे राष्ट्रीय चिन्ह ‘फ्रा ख्रुत फा’ देखील गरुडाला दर्शवते.
सोबतच्या चित्रात कंबोडियातील फ्नॉम पेन्ह येथील राष्ट्रीय संग्रहालयातील १०व्या शतकातील गरुडाचे शिल्प दाखवले आहे.भारतात जसे गरूडाला निरुपद्रवी ,अर्धमनुष्य,
पक्षीस्वरूप दाखवले आहे,त्यापेक्षा कंबोडियात गरुडाला भयानक विशाल पक्षी म्हणून दर्शवते.

स्रोत: Worldhistory.org

महाभारत आणि विष्णु पुराणात कृष्णाने नरकासुराला भयंकर लढाईनंतर पराभूत केल्याचा उल्लेख आहे. भागवतात सांगितले आहे की, श्रीकृष्णाने सुदर्शन चक्राने नरकासुराचा वध केला. सत्यभामेच्या उपस्थितीचा उल्लेख आहे पण तिने काय केले हे त्यावरून आकलन होत नाही. हरिवंशात, जखमी कृष्ण बेशुद्ध पडला झाला आणि सत्यभामेने नरकासुराशी कृष्ण बेशुद्ध होईपर्यंत द्वंद्वयुद्ध केले कृष्ण नाही. १५व्या शतकातील आंध्र ग्रंथात वर्णन आहे की, कृष्ण बेशुद्ध झाल्यावर सत्यभामेने स्वतः नरकासुराचा वध केला, कारण नरकासुराला वरदान होते की त्याला फक्त त्याला त्याच्या आईच्या हातून मरण येईल. सत्यभामा ही कृष्णाची पत्नी असल्याने ती भूमी-देवीचे (नरकासुराच्या आईचे) प्रतिनिधित्व करते, जी वराहाची पत्नी आहे.
आपल्या अशा
लोकप्रिय संस्कृतीत आईने आपल्या गुन्हेगार मुलाचा वध करण्याच्या कथा आढळतात जसे की ‘मदर इंडिया’ आणि ‘दीवार’ सारख्या चित्रपटांमध्ये आपण पाहिले आहे. पुराणांचे वर्णन ‘पुरा अपि नवम् इति पुराणम्’ असे योग्यपणे केले आहे—इतिहासात जुनाट, तरी शिकवणींमध्ये नवीन.

Wikimedia मधील चित्र १६ व्या शतकातील मुघल चित्रकला शैलीतील
गरुडावर स्वर असलेले सत्यभामा व श्री कृष्ण नरकासुराचा संहार करतानाचा आहे.
स्रोत-Indiafacts.org

कृष्णाने प्राग्ज्योतिषपुराच्या भक्कम किल्ल्याचा विध्वंस केला, ज्यात किल्ला, मानवरहित शस्त्रे आणि पाणी, अग्नी आणि वाऱ्याच्या अडथळ्यांचा समावेश होता. हे सर्व मुराच्या दोरीने (मुर-पाश) संरक्षित होता, ज्यात ठिकठिकाणी गाठी होत्या. हे नष्ट केल्यानंतर, कृष्णाने आपला शंख पांचजन्य वाजवला, ज्याने खंदकात झोपलेल्या पाच-डोके असलेल्या मुरा राक्षसाला जागृत केले. भयंकर लढाईनंतर, कृष्णाने मुरा आणि त्याच्या सात पुत्रांचा वध केला. म्हणून तो मुरारी (मुराचा शत्रू) म्हणून ओळखला जाऊ लागला. भजनांमध्ये लोकप्रिय असलेले हे नाव, कृष्णाच्या भक्तांचे काम आणि अहंकारासारख्या पापांपासून संरक्षण करते.
विकिमीडिया चित्र -१८४० मधील चित्र- कृष्णाला नरकाच्या किल्ल्यावर दाखवत ज्यात पाच-डोके असलेला मुरा संरक्षणफळी नेतृत्व करत आहे.

भागवतात सांगितल्यानुसार, श्रीकृष्णाने १६००० राजदासींची नरकासुरापासून मुक्तता केली. त्यांना वेगवेगळ्या राज्यांतून नरकासुराने पळवून आणले होते.जेव्हा कृष्णाने त्यांना मुक्त केले तेव्हा त्यांनी श्री कृष्णाला विनंती केली की त्याने त्या सर्वांना आश्रय द्यावा. ह्या कथेमुळे वाचकांचा अनेकदा गोधळ होतो की श्री कृष्णाला आठ पत्नीहोत्या. त्यातील रुक्मिणी ही पट्टराणी होती.
ही कथा रूपक आहे त्या १६००० म्हणजे अखंड विश्व.अहंकार म्हणजे नरकासुराचा राजप्रासाद.श्रीकृष्ण भक्तीने ,ह्यातून मोक्ष मिळू शकतो.

Wikiwand मधील चित्रात श्री कृष्ण नरकासुराच्या ताब्यातील स्त्रियांची मुक्तता करत आहे असे दाखवले आहे.

वाल्मीकी रामायणाच्या युद्धकांडात रावणाचा पुत्र त्रिशिर कुम्भकर्णाच्या मृत्यूनंतर आपल्या वडिलांचे सांत्वन करताना रामाला मारण्याचा पण करतो जसा विष्णूने नरकासुराला मारला. अनेकांना वाटते की येथे वेगळ्या नरकाचा उल्लेख आहे. महाभारताच्या वन पर्वातही सांगितले आहे की, इंद्राच्या तक्रारीनंतर विष्णूने नरकासुराचा केवळ हाताने वध केला. याउलट, उद्योग पर्वात कृष्णाने नरकासुराचा पराभव करून अदितीला ततिची कर्णभूषणे परत मिळवून दिल्याची कथा आली आहे.नरकासुर कथेच्या सुरवातीच्या सर्व कथा ह्या रामायणात व वनपर्वात आलेल्या आहेत.

विकिमीडिया चित्रात १६व्या शतकातील दिल्ली-आग्रा चित्रकला दाखवली आहे, ज्यात कृष्ण हत्तीवर बसलेल्या नरकावर हल्ला करताना दिसत आहे.

कल्कीपुराणात नरकासुराच्या कथेची सर्वात संपूर्ण आवृत्ती दिलेली आहे. जशी सीता ही भूमी-देवीची कन्या होती, तसा नरकासूर हा भूमी-देवीचा पुत्र होता. जेव्हा भूमीने सीतेचा राजा जनकाला समर्पण केला, तेव्हा तिने त्याला वचन घेतले की, जेव्हा तिचा पुत्र जन्माला येईल तेव्हा त्याचीही काळजी घ्यावी. म्हणून नरका जनकाच्या राजवाड्यातच वाढला. विष्णूच्या मदतीने त्याने प्राग् ज्योतिषपूर जिंकले आणि त्याला नीलाचल पर्वतावर कामाख्या देवीची पूजा करण्यास सांगितले गेले. मात्र, राजा बाणाच्या प्रभावाखाली नरकाने तिची पूजा सोडली आणि ऋषी वशिष्ठांना कामाख्या मंदिरात प्रवेशापासून रोखले. अशा दुर्दैवी नरकासुराने नंतर अजेय झाला. त्याने विशाल सेना बांधली आणि जगावर अत्याचार केले. शेवटी भूमीने विष्णूला आपल्या दुर्व्यवहारी पुत्रापासून पृथ्वी मुक्त करण्याची विनंती केली.

सोबतच्या चित्रात गुवाहाटीतील कामाख्या मंदिर दाखवले आहे.

नरकासुराच्या मृत्यूनंतर, भूमी-देवीने कृष्णाला त्याच्या वंशजांचे रक्षण करण्यास सांगितले. कृष्णाने मान्य केले आणि नरकाच्या पुत्र भगदत्ताला प्राग् ज्योतिषपूरच्या सिंहासनावर बसवले. भागवतात त्याला भयभीत घाबरलेला बालक म्हणून चित्रित केले आहे, पण महाभारतात तो अनुभवी योद्धा दिसतो, जो हत्ती युद्धात निपुण आहे. त्याच्या हत्तीपथकाने पांडवांमध्ये विध्वंस माजवला होता आणि त्याने भीम आणि अर्जुनाला जवळजवळ मारून टाकलं होतं.अखेरीस, अर्जुनाने त्याचा १२व्या दिवशी वध केला.
भगदत्ताच्या एका हत्तीचे नाव अश्वत्थामा होते, ज्याच्या मृत्यूसमयी,त्याचा उपयोग युधिष्ठीराने द्रोणाला गोंधळात टाकण्यासाठी केला.

गमतीची गोष्ट अशी,
महाभारतात कृष्णाचे शत्रू शिशुपाल आणि जरासंधाच्या पुत्रांनी पांडवांसाठी लढले, तर भगदत्त—ज्याला कृष्णाने एकदा वाचवले होते, तो कदाचित वडिलांच्या मृत्यूबद्दलच्या रागामुळे.त्यांच्याविरुद्ध लढला,

सोबतच्या चित्रात – विकिमीडिया मधील सोबतच्या चित्रात, चेन्नकेशव मंदिरातील सुप्रतीक हत्तीवर बसलेला भगदत्त भीमाशी लढतानाचे शिल्प दाखवले आहे.

न्यू इंडियन एक्सप्रेसमधील एका जुन्या रिपोर्ट नुसार,
आपण दिवाळीत पारंपरिक अभ्यंग स्नान का करतो ? असा प्रश्न तुम्हाला पडला असेल तर त्याचे कारण ह्या अहवालात आहे,
श्रीकृष्ण व सत्यभामा नरकासुराबरोबरच्या युद्धात रक्त व धुळीने अस्वच्छ झाले होते, तेव्हा अंग स्वच्छ,श्रम दूर करण्यासाठी,त्यांना सुगंधी तेलाचे मर्दन व चंदन लेप लावला गेला.तीच गोष्ट प्रथेच्या रूपाने आपण सुरू ठेवली आहे.

Wikimedia -१७५० मधील चित्रात -रात्रीच्या वेळी श्रीकृष्ण व सत्यभामा गरुडावरून जाताना दाखवले आहेत.

स्रोत-न्यू इंडियन एक्सप्रेस

दसऱ्याला रावणाचा पुतळा दहन करण्याची प्रथा उत्तर भारतात अत्यंत प्रसिद्ध आहे.परंतु गोव्यात पहाटे पहाटे गवताचा नरकासुर जाळण्याची प्रथेने दिवाळी प्रारंभ होते.कुणाचा नरकासुर छान आहे ह्यासाठी स्पर्धा आयोजित केल्या जातात,अर्थात ,हा नरकासुर भयावह असावा अशी अपेक्षा असते.😃
पोर्तुगीजांच्या काळात ,ह्या प्रथेवर निर्बंध घातले गेले त्यामुळे तेव्हा घराघरापुढे भजन गाऊन नरकासुराची प्रतिमा नेली जाई.१९६१नन्तर गोवा स्वतंत्र झाल्यावर ही प्रथा धुमधडाक्यात साजरी केली जाऊ लागली. पूर्वी हे पुतळे घरी केले जात व लहान असत ,नन्तर मात्र लोकांनी मिळून बनवलेले,मोठ्या आकाराचे पुतळे तयार केले जाऊ लागले.
dsource.in वरील प्रतिमा गोव्यातील एका भागातील नरकासुराची प्रतिमा आणि शेजारी ‘Happy Diwali’ असा बॅनर मागील भागात दिसत आहे.