మొట్టమొదటి సార్వజనిక గణేశోత్సవం 1892లో ప్రారంభమైంది. పుణె నివాసి అయిన కృష్ణజీపంత్ మరాఠాలు పరిపాలించిన గ్వాలియర్‌ను సందర్శించారు. అక్కడ ఆయన గణపతిని సాంప్రదాయబద్ధంగా బహిరంగంగా నిర్వహించే వేడుకను చూశారు. ఆయన స్నేహితుడు భవుసాహెబ్ లక్ష్మణ్ జవాలే రంగారి దీని ద్వారా ప్రేరణ పొందారు. ఆయన తన ‘వాడ’ (నివాసం)లో మొదటి ‘సార్వజనిక’ లేదా గణేశ విగ్రహాన్ని బహిరంగంగా ప్రతిష్ఠించారు. ఇది పుణెలోని షాలుకార్ బోల్ అనే ప్రాంతంలో ఉంది. ఆ విగ్రహాన్ని కలప మరియు ఊకతో తయారుచేశారు. ఆ గణేశ విగ్రహం స్వాతంత్ర్య పోరాటానికి ప్రేరణగా యోధుల శైలిలో ఉంది.

1893లో తిలక్ తన కేసరి వార్తాపత్రికలో రంగారి ప్రయత్నాలను ప్రశంసించారు. ఆ తర్వాత 1894లో తిలక్ జాతీయ ఐక్యతకు ప్రతీకగా ఆ పత్రిక కార్యాలయంలో గణేశోత్సవాన్ని నిర్వహించారు. రంగారి మరియు తిలక్ కృషి వల్ల, గణేశోత్సవం చివరికి దేశవ్యాప్తంగా ఐక్యతా పండుగగా మారింది.
మూలం : https://thebetterindia.com/261898/indias-oldest-ganeshotsav-was-set-up-by-a-freedom-fighter-in-1892

పుణె నగరానికి సమీపంలోని పింప్రి-చింఛ్వాడ్ పారిశ్రామిక పట్టణం ‘మోర్యా గోసావి’ ఆలయానికి నిలయం. ఆయన క్రీ.శ. 13వ శతాబ్దానికి చెందిన ఒక సాధువు. ఆయన పుణెకు 50 కి.మీ దూరంలో ఉన్న మోర్‌గావ్‌లో జన్మించారు. మోర్‌గావ్‌లోని గణపతి (శ్రీ మోరేశ్వర్) పేరు మీదుగా మోర్యా గోసావికి ఆ పేరు పెట్టారు. ఇది అత్యంత పవిత్రమైన అష్టవినాయక దేవాలయాలలో ఒకటి (పుణె చుట్టూ ఉన్న ఎనిమిది పూజనీయ గణపతి దేవాలయాల సమూహం).

గణేశుడి దివ్య దర్శనం పొందిన తర్వాత మోర్యా గోసావి చింఛ్వాడ్‌లో స్థిరపడ్డారు. ఒక కథనం ప్రకారం, ఆయన వృద్ధాప్యం కారణంగా మోర్‌గావ్‌కు ప్రయాణించడం కష్టంగా మారింది. అప్పుడు వినాయకుడు ఆయనకు ప్రత్యక్షమై చింఛ్వాడ్‌లోనే ఒక ఆలయాన్ని నిర్మించమని చెప్పారు. శతాబ్దాలుగా, ఈ ఆలయాన్ని సందర్శించే యాత్రికులు ఆ సాధువుకు గౌరవ సూచకంగా “గణపతి బప్పా మోరియా!” అని నినాదం చేస్తున్నారు. కాలక్రమేణా, ఈ నినాదం ప్రజల సంస్కృతిలో భాగమైంది.
మూలం : https://www.peepultree.world/livehistoryindia/story/people/morya-gosavi

బెంగాలీలు నమ్మకం ప్రకారం, దుర్గా పూజ సమయంలో దుర్గాదేవి తన అత్తవారిల్లు అయిన కైలాస పర్వతం నుండి భూమిపై ఉన్న తన పుట్టింటికి వస్తుంది. ఆమె తన పిల్లలైన గణేశుడు, కార్తికేయ, లక్ష్మి మరియు సరస్వతితో కలిసి వస్తుంది. దుర్గాదేవి రాక్షస సంహారిణిగా పూజలందుకున్నప్పటికీ, ఆమె తన పిల్లలతో కలిసి కనిపిస్తుంది. దేవత మరియు ఆమె పిల్లలు తమ వాహనాలతో కలిసి చిత్రించబడతారు. ఈ పూజ ఆరు రోజుల పాటు, అంటే షష్ఠి (నవరాత్రులలో ఆరవ రోజు) నుండి దశమి (పదవ రోజు, విజయదశమి లేదా దసరా) వరకు జరుగుతుంది, ఈ ఐదు రోజులలో అనేక సంప్రదాయాలు మరియు ఆచారాలు నిర్వహిస్తారు.

ఒక ప్రసిద్ధ బెంగాలీ పద్యం దీనిని చాలా అందంగా వివరిస్తుంది:

గణేశ ఠాకూర్ చాలా ఆశపరుడు
అతను అమ్మతో కలిసి ఒక్కసారి వస్తాడు
ఆ తర్వాత, మళ్లీ ఒంటరిగా వస్తాడు.

গণেশ ঠাকুর হ্যাংলা
একবার আসে মায়ের সাথে
একবার আসে একলা।

ఈ చిత్రం 10వ శతాబ్దానికి చెందిన ఇసుకరాయి గణపతి, సౌజన్యం: శకుంతల జగన్నాథన్.
మూలం: https://www.outlooktraveller.com/experiences/heritage/popular-rituals-of-durga-puja

లాల్ బాగ్ చ రాజా ముంబైలో గణపతి ఉత్సవాలకు ఒక ప్రత్యేక ఆకర్షణ. వినాయక ఉత్సవాలలో ఆఖరి రోజున సముద్రంలో నిమజ్జనం చేసే చివరి విగ్రహం ఆయనే. ఈ నిమజ్జనం తరచుగా మరుసటి రోజు తెల్లవారుజామున జరుగుతుంది. ఇది చూడటానికి ప్రజలు రాత్రంతా వేచి ఉంటారు.

లాల్‌బాగ్ రాజును ‘నవసాచా గణపతి’ లేదా కోరికలు తీర్చే గణేశుడు అని కూడా పిలుస్తారు. భారీ సంఖ్యలో భక్తులు ‘నవసాచా లైన్’ అని పిలిచే ప్రత్యేక క్యూలో వెళ్తారు. వారు వేదికపైకి వెళ్లి గణేశుడి పాదాలను తాకి ఆయన ఆశీస్సులు పొందవచ్చు. అయితే, ఈ క్యూ చాలా పొడవుగా ఉంటుంది, కొన్నిసార్లు 20 గంటల కంటే ఎక్కువ సమయం పట్టవచ్చు. సాధారణ క్యూలో ఉన్నవారు మాత్రం దూరం నుంచే దర్శనం చేసుకొని, గణేశుడి పాదాలను తాకలేరు.

ఈ పండాల్ 1930లలో కష్ట సమయాలను ఎదుర్కొన్న మత్స్యకారులు మరియు వస్త్ర పరిశ్రమ కార్మికుల కృతజ్ఞతకు నిదర్శనంగా చెబుతారు. వారికి జీవనోపాధి కోసం ఒక స్థలం లభించింది. కష్ట సమయాల నుండి బయటపడటానికి గణేశుడి ఆశీస్సులు వారికి సహాయపడ్డాయని ప్రజలు నమ్ముతారు. గణేశుడికి తమ గౌరవాన్ని చాటుకోవడానికి, వారు ఆ స్థలంలో కొంత భాగాన్ని వార్షిక గణపతి ఉత్సవాల కోసం కేటాయించాలని నిర్ణయించుకున్నారు. ఇది ప్రాచుర్యంలో ఉన్న కథ మాత్రమే, దీనికి ప్రామాణికమైన ఆధారాలు లేవు.

చిత్రం – ప్రఖ్యాత లాల్ బాగ్ చ రాజా. క్రెడిట్ – అవార్డు గెలుచుకున్న ఫోటోగ్రాఫర్ సలోనీ జైన్.

సమర్థ్ రామదాస్ (1608-81) మహారాష్ట్రలోని ‘సంత పరంపర’ (సాధువుల సంప్రదాయం)లో అత్యంత ప్రభావవంతమైనవారిలో ఒకరు. ఆయన ఛత్రపతి శివాజీ మహారాజ్‌ను ప్రేరేపించారని చెబుతారు. ఆయన అత్యంత ప్రజాదరణ పొందిన భజనను రచించారు. మొదటి రెండు పంక్తులు ఇలా ఉన్నాయి:

సుఖ్కర్త దుఃఖ్హర్త వార్త విఘ్నాచి ||
నుర్వి పూర్వి ప్రేమ్ కృపా జయాచి ||

“ఓ ప్రభూ, ఆనందాన్ని ఇచ్చేవాడా, దుఃఖాన్ని తొలగించేవాడా మరియు జీవితంలోని అన్ని ‘విఘ్నాలను’ (అడ్డంకులను) తొలగించేవాడా.
తన ఆశీర్వాదంగా ప్రేమను అంతటా పంచేవాడా.”

చివరిలో, భక్తుడు ఇలా వేడుకుంటాడు, “సంకటి పావావే నిర్వాణి రక్షావే సురవర్వందనా ||”
“దయచేసి చెడు సమయాలలో మమ్మల్ని ఆదుకోండి మరియు రక్షించండి, ఓ దేవా, మీకు నా నమస్కారాలు.”

ఈ భజనలో ఒక సుపరిచితమైన నినాదం పదేపదే వస్తుంది, అదే “జైదేవ్ జైదేవ్ జై మంగళ్ మూర్తి ||”
“భగవాన్‌కు జై, భగవాన్‌కు జై, శుభప్రదమైన రూపానికి జై”.

చిత్రం – 17వ శతాబ్దానికి చెందిన సమర్థ్ రామదాస్ చిత్రపటం, వికీమీడియా సౌజన్యం.

మూలం: https://kedar.nitty-witty.com/blog/ganapati-aarti-sukhkarta-dukhharta-with-english-translation-free-download-mp3

ఛాందోగ్య ఉపనిషత్తు “తత్ త్వమ్ అసి” అని చెబుతుంది. అంటే వ్యక్తిగత ఆత్మ (త్వం) సార్వత్రిక చైతన్యం (తత్)తో సమానం (అసి), లేదా వ్యక్తి విశ్వం యొక్క సారాన్ని కలిగి ఉంటాడు. తత్ త్వమ్ అసి అనేది ఉపనిషత్తులలోని నాలుగు మహావాక్యాలలో ఒకటి.

ముద్గల పురాణం గణేశుడి ఎనిమిది అవతారాలను వివరిస్తుంది. ఇది ‘తత్ త్వమ్ అసి’ని కూడా వివరిస్తుంది. ఇది గణపతిని మహావాక్యంతో సమానం చేస్తుంది – ఆయన మానవ శరీరాన్ని (త్వంతో పోల్చబడినది) మరియు ఏనుగు తలను (తత్‌తో పోల్చబడినది) కలిగి ఉంటాడు. ఈ విభిన్న అంశాలను కలిపేది ఆయనే (అసితో పోల్చబడింది). ముద్గల పురాణం గణేశుడి వివిధ అవతారాలు సార్వత్రిక చైతన్యాన్ని దివ్య సృష్టిలోకి ఎలా విలీనం చేస్తాయో వివరిస్తుంది.

మూలం: ఫిలిస్ గ్రానోఫ్, ‘గణేశ యాజ్ మెటఫర్: ది ముద్గల పురాణ’

బాల్ గంగాధర్ తిలక్ స్ఫూర్తితో, ఎస్. శంకరయ్య గారు హైదరాబాద్‌లోని ఖైరతాబాద్‌లో ఒక అడుగు విగ్రహంతో ఉత్సవాన్ని ప్రారంభించారు. అప్పటి నుండి, ప్రతి సంవత్సరం విగ్రహం ఎత్తు పెరుగుతూ వచ్చింది. 2025లో, దీని ఎత్తు 71 అడుగులు ఉంటుందని అంచనా. పర్యావరణాన్ని పరిరక్షించడానికి విగ్రహం ఎత్తును తగ్గించాలని నిర్వాహక కమిటీ నిర్ణయించింది. ఈ విగ్రహాన్ని హుస్సేన్‌సాగర్ సరస్సులో నిమజ్జనం చేస్తారు.

మూలం: https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/khairatabad-ganesh-growing-in-stature-every-yr-since-1954/articleshowprint/86080903.cms

ఈ సంస్కృత స్తోత్రం ప్రాచీనమైనది మరియు దీనిని ఎవరు రచించారో తెలియదు. ఈ శ్లోకంలోని మొదటి పదం (మొత్తం శ్లోకం కాదు) ముద్గల పురాణం వంటి గ్రంథాలలో కనిపిస్తుంది. ఇది ఒక సాంప్రదాయక రచనగా పరిగణించబడుతుంది మరియు ఏ ఒక్క రచయితకు ఆపాదించబడలేదు. కాలక్రమేణా, సంగీతకారులు ఈ శ్లోకాన్ని తమ సొంత రచనలలో చేర్చుకుంటున్నారు. ఈ శ్లోకం ఇలా ఉంటుంది:

వక్రతుండ మహాకాయ సూర్యకోటి సమప్రభ |
నిర్విఘ్నం కురు మే దేవ సర్వకార్యేషు సర్వదా ||

వంకర తొండం, భారీ శరీరం, కోటి సూర్యుల కాంతితో సమానమైన తేజస్సు గల ఓ గణేశా, మీకు నా నమస్కారాలు. ఓ దేవ, నేను చేసే అన్ని పనులలో, ఎల్లప్పుడూ ఆటంకాలు లేకుండా చేయమని మిమ్మల్ని కోరుకుంటున్నాను.

మూలం: https://stotra.in/translation/en/sri-ganesh/vakratunda-mahakaya

జైనమతంలో గణేశుడిని వాణిజ్యానికి సంబంధించిన దేవుడిగా పూజిస్తారు. జైనులు చిత్రించిన గణేశుడి రూపాలు హిందువుల రూపాలకు చాలా దగ్గరగా ఉంటాయి. జైనమతంలో గణేశుడి గురించి మొట్టమొదటి సాహిత్య ప్రస్తావన క్రీ.శ. 12వ శతాబ్దానికి చెందిన గ్రంథంలో కనిపిస్తుంది. ఇది గణేశుడికి సంబంధించిన హెరంబ, గణవిఘ్నేశ మరియు వినాయక వంటి అనేక పేర్లను సూచిస్తుంది. ఈ గ్రంథంలో ఆయనను ఏనుగు తల, బొజ్జ, గొడ్డలి మరియు ఎలుక వాహనం గలవాడుగా చిత్రీకరించారు.

క్రీ.శ. 15వ శతాబ్దానికి చెందిన శ్వేతాంబర జైన గ్రంథం ప్రకారం, దేవతలు కూడా కోరుకున్నవి పొందడానికి గణపతిని పూజిస్తారు. ప్రతి శుభకార్యం మరియు కొత్త ప్రాజెక్ట్ ప్రారంభంలో ఆయనను పూజిస్తారని కూడా అందులో పేర్కొనబడింది. ఈ ఆచారం శ్వేతాంబర సమాజంలో ఇప్పటికీ చాలా సాధారణం. దిగంబర జైనులకు గణేశుడితో తక్కువ సంబంధం ఉంది.

మొట్టమొదటిగా తెలిసిన జైన గణేశుడి విగ్రహం క్రీ.శ. 9వ శతాబ్దానికి చెందినది. ఇది మధురలో కనుగొనబడింది మరియు యక్షి అంబిక (గౌరీకి జైన నామం)తో పాటు కనిపిస్తుంది. రాజస్థాన్ మరియు గుజరాత్‌లోని జైన దేవాలయాలలో గణేశుడి విగ్రహాలు ఉన్నాయి. కొన్ని ఉదాహరణలు ఘనేరావ్ (10వ శతాబ్దం), ఒసియాన్ (11వ శతాబ్దం) మరియు మౌంట్ అబులోని దిల్‌వారా దేవాలయాలు (11వ -16వ శతాబ్దాలు).

మూలం: మారుతి నందన్ తివారీ & కమల్ గిరి, ‘ఇమేజెస్ ఆఫ్ గణేసా ఇన్ జైనిజం

ముత్తుస్వామి దీక్షితార్ 18వ శతాబ్దానికి చెందిన కర్ణాటక సంగీత ‘త్రిమూర్తులలో’ ఒకరు. ఆయన రచించిన ‘షోడశ గణపతి కృతులు’, ఆయన జన్మస్థలం అయిన తమిళనాడులోని తిరువారూరులోని అద్భుతమైన ఆలయంలో మరియు చుట్టుపక్కల ఉన్న 16 గణపతి విగ్రహాలకు అంకితం చేయబడ్డాయి. ఈ 16 కృతులలో ఒకటి వటపి గణపతిని కీర్తిస్తుంది.

పల్లవులు క్రీ.శ. 7వ శతాబ్దంలో చాళుక్యులను ఓడించిన తర్వాత వాతాపి (బాదామి) నుండి తీసుకొచ్చిన గణపతి విగ్రహంపై ఆయన ఈ పాటను రచించారని ఐతిహ్యాలు చెబుతున్నాయి. కానీ చరిత్రకారులకు దీనిపై ఖచ్చితమైన సమాచారం లేదు, చాలామంది ఇది క్రీ.శ. 10వ శతాబ్దం చివరిలో చోళులు తోడ్పడ్డారు అని సూచిస్తున్నారు. అంతేకాక, ఈ పాట అదే ప్రదేశంలో ఉన్న మరొక గణపతి విగ్రహాన్ని కీర్తిస్తూ పాడబడిందని కూడా చెబుతున్నారు.

చరిత్ర ఏమైనప్పటికీ, ఈ కృతి అద్భుతమైనది. దానిలోని మొదటి కొన్ని పంక్తులు ఇలా ఉన్నాయి: “వాతాపి గణపతిని నేను కీర్తిస్తున్నాను. ఏనుగు ముఖం గల వరాలను ఇచ్చేవాడా. భూతాలు మరియు ఇతరులు పాదాలను పూజించేవాడా. జీవరాశులు మరియు ఆత్మల విశ్వానికి ఆధారభూతుడా. రాగం లేనివాడా, యోగులు నమస్కరించేవాడా. ప్రపంచాన్ని సృష్టించినవాడా, ఆటంకాలను తొలగించేవాడా. కుండలో జన్మించిన (అగస్త్య) ప్రాచీన ఋషిచే పూజించబడినవాడా.”

మూలం: అమీ కాట్లిన్, ‘వాతాపి గణపతిం’

విష్ణు సహస్రనామం మహాభారతంలోని అనుశాసనిక పర్వంలో ఉంది. భీష్ముడు తన శరతల్పంపై నుండి యుధిష్ఠిరుడికి బోధిస్తాడు. ఏది అత్యుత్తమ స్తోత్రమని అడిగినప్పుడు, ఆయన విష్ణువు యొక్క వెయ్యి నామలను వివరిస్తాడు.

మొదటి పద్యం ఇలా ఉంటుంది:
శుక్లాంబరధరం విష్ణుం శశివర్ణం చతుర్భుజం । ప్రసన్నవదనం ధ్యాయేత్ సర్వవిఘ్నోపశాంతయే ॥
శుక్లాంబరధరం విష్ణుం శశివర్ణం చతుర్భుజం; ప్రసన్నవదనం ధ్యాయేత్ సర్వవిఘ్నోపశాంతయే.
తెల్లని వస్త్రాలు ధరించినవాడా, అంతటా వ్యాపించినవాడా, చంద్రుని వర్ణంతో ప్రకాశించేవాడా, నాలుగు చేతులతో ఉన్నవాడా, అన్నీ తెలిసినవాడా, నేను నీ ప్రసన్న వదనాన్ని ధ్యానిస్తున్నాను, నా మార్గంలో ఉన్న అడ్డంకులన్నింటినీ తొలగించమని ప్రార్థిస్తున్నాను.

ప్రారంభంలో అడ్డంకులను తొలగించే ప్రస్తావన ఉన్నందున, చాలామంది దీనిని గణేశుడి ప్రార్థనగా భావిస్తారు. అయితే, చరిత్రకారులు గణేశుడి పూజ మనం ఇప్పుడు చూస్తున్న విధంగా గుప్తుల కాలంలో మొదలైందని, బహుశా మహాభారత రచన తర్వాత జరిగి ఉండవచ్చని సూచిస్తున్నారు. విష్ణు సహస్రనామంలోని కొన్ని పంక్తులలో గణేశుడిని స్పష్టంగా ప్రార్థించే రెండవ శ్లోకం కూడా చేర్చబడింది.

శుక్లాంబరధరం అనే శ్లోకం లలితా సహస్రనామం వంటి తరువాతి స్తోత్రాలలో కూడా ఒక భాగం.

మూలం: https://hindupedia.com/en/Vishnu_Sahasranamam

పూరీ జగన్నాథుడు సంవత్సరంలో అనేక అలంకరణలు లో దర్శనమిస్తాడు. వాటిలో అత్యంత ఆసక్తికరమైనది హాతీ బేష. ఈ అలంకరణ స్నాన పూర్ణిమ రోజున, పౌర్ణమి నాడు జరుగుతుంది. పూరీలో దేవతలకు, స్నాన పూర్ణిమ రోజున చల్లని నీటితో స్నానం చేయిస్తారు. ఆ తర్వాత వారికి గణేశుడి వేషం వేస్తారు. ఆ తర్వాత వారికి జలుబు చేసిందని భావించి, కోలుకోవడానికి 15 రోజుల పాటు ఏకాంతంలో ఉంచుతారు. అనారోగ్యం నుండి కోలుకున్న తర్వాత దేవతలు రథ యాత్రకు సిద్ధమవుతారు.

ఈ వేషం వెనుక ఒక పురాణం ఉంది. దక్షిణ భారతదేశం నుండి వచ్చిన గణేశుడి గొప్ప భక్తుడు గణపతి భట్టా, స్నాన పూర్ణిమ నాడు జగన్నాథుడిని చూడటానికి పూరీకి వచ్చారు. అయితే, ఆయనకు అక్కడ గణేశుడు కనిపించలేదు. ఆయన నిరాశ చెందారు. కానీ జగన్నాథుడు తన భక్తుడి మనసును తెలుసుకొని, గణేశుడి రూపంలో దర్శనమిచ్చాడు. హాతీ బేష ఈ సంఘటనను గుర్తు చేస్తుంది. ఇది క్రీ.శ. 15వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో గంగ రాజవంశానికి చెందిన చివరి రాజు భాను దేవ్ కాలంలో ప్రారంభమైందని నమ్ముతారు.

మూలం: మహీమోహన్ త్రిపాఠి, శ్రీ జగన్నాథ
చిత్రం: మహీమోహన్ త్రిపాఠి రచించిన శ్రీ జగన్నాథ నుండి హాతీ బేష