वास्को -डा -गामान युरोपातल्यान भारतात येवपाक म्हूण, समुद्रातल्यान वाट सोदून काडली. तो आफ्रिका देशाक फेरी मारून, मदे आशिल्या अरबदेशाच्या लागितल्यान प्रवास कोरून, कालिकतातल्या कोझीकोडे बंदरांचेर एक गुजराती कप्तानाच्या मार्गदर्शनान पावलो. पूण ताज्या मुजोरपण कालिकतचो राजा झामोरीनाक आणि थंच्या स्थानिक मुस्लिम व्यापारांक, अजिबातच आवडू ना. ताणी ताका कोचीन आणि कन्नानोरातले तांचे प्रतिस्पर्धी लोक जे आशिल्ले तांचेबरोबर युती करपाक धाडून दिले. पोर्तुगीझान नंतर एक इजिप्तातल्या मामलूक सुलतानाचो लाफो / तारवांचो तांडो, मुंबईलागी चौलात 1508 सालात जिकून घेतलो. आणि भारतातलो अरबांचो व्यापार, तांची दर्यावैली सत्ता सामकी कमी केली. डा-गामा गोंय जिकून घेवन अखेरेक गोयंचो पोर्तुगीझ Viceroy जालो.
ताजे म्हणणे आशिल्ले की हिंदू हे ख्रिश्चन समाजातलेच भ्रष्ट आणि हीन लोक आसात. आणि ताज्या पिळगेच्या बाकी लोकांसारखेच ताज्याई मनात मुस्लिमांबद्दल घोर वैराची भावना आशिल्ली. ताज्या आरामारान एकपटी मक्केक वचून परत यवपी मुस्लिम यात्रेकरुंची आक्खी बोट जळयल्ली.
विकिपीडियाच्या ह्या चित्रात वास्को -डा – गामा पोर्तुगालच्या राजामुकार उभो दिसता. हे पेन्टिंग पोर्तुगालातल्या राष्ट्रीय वाचनालयात आसा.
(National Library in Portugal.)

बिजापूरच्या सल्तनतीन विजयनगर कडल्यान गोवा काबीज कोरून सगळ्यांचेर भू – कर खूबच वाढोन दवरील्लो.
त्या कारणांन सगळे हिंदू फुडारी खूबच असंतुष्ट जाल्ले. म्हणून मागीर तिमोजा धरून सगळ्याच फुडाऱ्यांनी ठरोन, अल्फोनसो दे अल्बूकर्क हाका मध्यस्थी करपाक आमंत्रण दिले.तांका अशे दिशिल्ले की ताजे काम जातकीर ताका नजराणो आणि तुस्त गौरव केलोकी तो परत वतलो.पूण तेपरास ताणे युसूफ आदिल शाह हाजेकडल्यान 1510 सालात गोवा आपल्या ताब्यात घेतलो आणि ताका धावंडयलेच , ताजे भायर गोयंच्या मुस्लिम जनतेकबी एक तर तडीपार केले, नाजाल्यार मारून उडयले. 1560 पर्यन्त पोर्तुगीझांनी पोर्णे गोंय, बारदेझ, सालसेट, दमण आणि दीव ह्या प्रांताचेर कब्जो केल्लो. नंतर ताणी 8 व्या शतकात फोंडा, बिचोलीम हे प्रान्तबी जिकून घेतले. हळू हळू ताजो प्रभाव वाढतेरच गेलो आणि ताणे आपले राज्य मुंबई लागीचे वसई परेंत व्हेले(1535-1739). ताजेई भायर गोंयच्या अख्त्यारीत रक्षणासाठी आशिल्ले कोचीनबी पोर्तुगीझांनी ताब्यात घेतले. डच जेन्ना 1663 या वरसा आयले तेन्ना तानी कोचीन आपल्या ताब्यात घेतले. पोर्तुगीझ व्यापारी तर पूर्वेच्या समुद्र किनाऱ्यार सॅन थोमेत (चेन्नई) आणि हूगळी (कलकत्ता ) परेंत खूबच जास्त सक्रिय जाल्ले. थंयचान शहाजहानान तांका 1632 सालात धावंडावून उडयले.
विकिपीडियाचे हे भित्तीचित्र लिसबनात आसा. लिसबन ही पोर्तुगालची राजधानी ह्या चित्रात अल्बू कर्क.मलक्काचेर वार करताना दिसता.

1481 या वर्सा स्पॅनिश चर्चीन एक तपासणी यंत्रणा स्थापना केली. तांका पळवचे आशिल्ले की बाटयील्ले ज्यू लोक चर्चीत रावतात की ना. पोर्तुगालानबी 1541 सालान तोच कित्तो गिरयलो. पाद्रीच्या जिद्दी खातीर 1560 ह्या वर्सान
गोयांनबी तपासणी विभाग सुरु केलो. प्रारंभाक , ही तपासणी फक्त नवीन बाटलेल्या लोकांचेर लक्ष दवरपाक म्हण सुरु केल्ली तरी नंतरनंतर ताज्या कामाचो विस्तार जास्तच वाढलो आणि चर्च जाका ना पसंत करता, जे चर्चाचे तत्व मानना, चर्चीन सांगिलेसारखे वागना तांका सगळ्यांकच तपासणीचो सामनो करचो पडतालो. तपासणी अगदी गुपचूप चलताली. साक्षी पुरावे जबरदस्तीन घेताशिल्ले, आणि शिक्षा मात्र खूब कडक ( दुसऱ्यानं कोणी परत अशे करपाचे हिम्मत करपा ना. ) खूब लोकांनी अगदी युरोपातल्या लोकांनी सुद्धा ह्या यंत्रणेचो गैर फायदो घेतलो. आपापले घरातले झगडे , मनातले राग लोभ ह्यासाठी ह्या यंत्रणेचो वापर करून घेतलो. वार्षिक उत्सवावेळार सार्वजनिक
मिरवणूकीत आरोपी लोकांक सगळ्यांमुकार प्रदाशित करताले आणि थोड्यांक तर जळयताले. आता मात्र त्या वेळच्या तपासणीची वर्णनां , इमारती फार थोड्यो शिल्लक उरल्यात. इतिहासकार म्हणतात की युरोपपेक्षा गोंयचे अन्वेषण खूबच जास्त
निष्ठुर आणि कठोर आशिल्ले. 1820 त ताजे निर्मूलन जावपर्यन्त ताणी 16,172 खटले निकालात काडले. अशे म्हणतात की पोर्णे गोंयातलो ,’हात-कात्रो’ खांब त्या तपासणीचीच निशाणी आसा, ज्या जागेर आरोपी कैदीन्चे हात कापताले. थोड्यांचो विश्वास बसना. आसू.
storytrailes. com तल्या चित्रात गोवा inquisition च्या वेळची एक कैदी लोकांची मिरवणूक दिसता.
‘

फ्रँसिस झेवियर हो चर्चच्या इतिहासात एक खूबच प्रसिद्ध मिशनरी आशिल्लो. ताणें मलाया, भारत आणि जपान देशात नागरिकांक बाटोन ख्रिस्ती धर्मात हाडचे काम केले तो भारतात 1542 त आयलो आणि 1552 त मरण पावलो. ताजे प्रेत मलम संस्कार करून गोंयांत बेसिलिकात बॉम जेसस चे जन्मस्थान आसा थंय 1683 त ताजे पुडच्या वर्सा हाडले.
मराठ्यांचो होडलो हल्लो जालो तेन्ना पोर्तुगीझ Viceroy भिलो आणि ताणें आपलो ‘राजदंड ‘ झेवीयराल्या शवपेटी मुकार दवरलो आणि दैवी हस्तक्षेपासाठी प्रार्थना केली. योगायोग असो जालो की मुघलांनी मराठ्यांचेर फाटलेचान हल्लो केलो. आणि मराठ्यांक माघार घेवची पडली. तेन्नाधर्न झेवीयराक ‘गोंयचो सायब,’ म्हण पूजेचो मान मेळलो
आणि ताजी ख्याती जाली.
आज भारतात ताजे नाव दिल्लेल्यो खूब शैक्षणिक संस्था आसात. पूण ताजे नावाची एक वादग्रस्त बाजू बी आसा.कारण मे 16, 1545 अशी तारीख घालून Viceroy न पोर्तुगालच्या राजाक एक पत्र धाडून , विशेष करून विनंती केली की केथोलिक प्रदेशात आशिल्ल्या पाखंडी लोकांखातीर ‘ Inquisition’ , ह्या मध्ययुगातल्या कठोर संस्थेची स्थापना गोंयात करपा जाय.
विकिपीडियाचे चित्र – जपानी चित्रकलेत संत झेवियर.

पोर्तुगीझांनी जेन्ना केरळात पाय दवरले तेन्ना मलबारातलो सीरियन रूढीवादी पारंपरिक समुदाय
( संत थॉमस ख्रिश्चन ) खूब नावारूपाक आयील्लो . आरंभाक , दोगांईबी बरे दोस्त आशिल्ले. ह्या समुदायान तर आपली वंशावळ, येशूचो शिष्य संत थॉमस हाका जोडील्ली आसा असो दावो केलो. तांच्या म्हणण्या प्रमाणे तो संत प्रवास करून भारतात पाविल्लो आणि 52 CE त तो हुतात्मा जालो. पोर्तुगीझांनी चेन्नईतल्या मेलियापूर ह्या गावात संत. थॉमसची कबरबी सोदून काडली आणि नंतर ताजे नाव सॅन थोमे अशे बदलले. सिरीयन रूढीवादी समुदाय पैलेधरून सीरियन अथवा नेस्टोरियन चर्चीन वताले आणि तांचे बायबलबी ( Peshitta )( simple ) पेशित्ता अशे वेगळेच आशिल्ले. पोर्तुगीझाक ते सगळे आयकीव गजाली अशेच दिसलें . तांका ते पटले ना. म्हण ताणी, सीरियन ख्रिश्चन लोकांक जबरदस्तीन 1599 सालात एक धार्मिक संस्था तयार कोरून उदयमपेरूर ह्या गावात लॅटिन संस्कार स्वीकारच्या
लायले. सीरियन समुदायाचे बायबल आणि बाकी धार्मिकपुस्तकां जळोन उडयली. अशे अख्यायिका आसा की एकच एक सीरियन बायबल कशेबशे वाचले. 1653 त अखेर , एक गटान ( थोडे लोकांनी ) पोर्तुगीझाक विरोध करपाक , आणि आपले प्राचीन संस्कार कायम दवरपाकम्हण शपथ घेतली. ती ‘ कूनन क्रॉस ओथ ‘ (Coonan Cross Oath’ म्हणून प्रसिद्ध आसा. तेन्ना धर्न त्या समुदयाचे दोन शकला जाली, समुदायात फूट पडली .. एक जालो रोम चर्चाक जोडील्लो Syro मलबार चर्च आणि दुसरो, स्वतंत्र Jacobian Siriyans. खूब संख्येन लोक तांच्या सीरियन मलंकरा चर्चाक जोडून रावली.
चित्रात दाकयला ते — मलंकरा चर्च डॉ, बुखानन ( Dr.Buchanan) हाका सीरियन बायबल देणगी दिताना. 1806 तले हे चित्र अजून Cambridge विश्व विद्यालयान जपून, सम्भाळून दवरला.

भगवती देवीक 1673 त तिजी मूर्ती-भंग जावचेपासून रक्षण करपाखातीर मार्सेलात हाडली.. त्याच दिसाची याद म्हणूनच ही वार्षिक यात्रा दर वर्सा चलता.
खरे तर हिंदूंनीच पोर्तुगीझाक गोवा काबीज कोरपाक मदत केल्ली. आरंभाक तांका बरी वागणूक मेळताली. पूण हळू हळू भेदभाव जावचा लागलो. 1540 धर्न हो भेदभाव कायदेशीर सुरुजालो तो 1910 तच, अखेरिक शासनाच्या नियमान संपुष्टात हाडलो.. तरी 18व्या शतका धरून थोडे दुख्ख उणे जाल्ले, हे खरे.
पियरसनान (Pearson) बरोन दवरला की हिंदू लोकांक बाटवचे खातीर , पोर्णे गोंय, बारदेस, आणि सालसेतांत, 1540 ह्या वर्सा धरून गोंयच्यो सगळी देवळा पाडौचे काम सुरु जाले. हिंदू धार्मिक विधी आणि समारंभाचेर बंदी घातली, लग्न आणि मरण करचेबी अडचणीचे जावपा लागले, कारण त्या कामाकबी अडवणूक करच्याक लागले पोर्तुगीझ.
सामके बावचळील्ले भयभीत ब्राम्हण देव वाचवचें खातीर देवांक पोर्तुगीझ हद्दीच्या भायर व्हरपा लागले. आणि ह्याच कारणांन आमका पोंडा भागात खूब संख्येन देवळा दिसतात. पोंडा पोर्तुगीझाच्या ताब्यात 18 व्या शतकात आयले जेन्ना थोडो सोशिक काळ सुरु जाल्लो.
Viceroy Joao Saldana अशे म्हणता की 1729 त गोवाचो नास जावपाचे कारण त्यांचेकडेन व्यापार करपाची, ते वाढवपाची हिकमत, हुशारी नाशिल्ली. गोंयचे व्यापारी, हिंदू आसू ना मुस्लिम- , चर्चाचे ‘ Holy Office ‘ आणि तांची तपासणी (Inquisition) ह्या गोष्टींक खूब Andhra. त्या गोष्टींची खूब दहशत आशील्ली त्यांचेर.

Temple’s website वैल्यान घेतील्ले चित्र : श्री भगवती हळदोनकरीण देवस्थान, मार्सेल गोवा.

1683 त पडपाच्या वाटेरच आशिल्ल्या पोर्णे गोंयच्या गेटिचेर सम्भाजीचे सैन्य पाविल्ले.पूण तेन्नाच फाटलेच्यान मुघलान मराठा सैन्यचेर हल्लो केल्ल्यान मराठा सैन्याक परत फिरचे पडले. नंतर चिमाजी आप्पान 1739 त दोन वरसां अथक प्रयत्न करून पोर्तुगीझान्क मुंबईच्या भायर धावण्डयले. आणि वसई ताब्यात घेतली. चिमाजीन त्या पराजित पोर्तुगीझान्क मानान परत धाडले.
पोर्तुगीझानी मुंबईतले मंडपेश्वर मंदिर धर्म भ्रष्ट करून ताजे चर्चीन परिवर्तन केल्ले आणि ताजे नावई बदलून माऊंट पोईंसार, (Poinsar ) अशी बदलिल्ले. मराठ्यांनी ते परत शिवमंदिर केले. पूण ब्रिटिशांनी नंतर त्या देवळाक लागूनच
एक चर्च उभे केले. हेच ते दहिसर,/ पोईन्सर मदले लोकप्रिय चर्च. मराठ्यान अनेक चर्चीतल्यो होडल्यो होडल्यो मधुर आवाजात वाजच्यो घन्ट्यो जप्त करून हिंदू देवळान्त दान दिल्यो. आजई तांचे अस्तित्व पळवच्याक मेळता.
हांगा दिसता त्या Reddit च्या चित्रात प्रसिद्ध भीमाशंकर मंदिरात आशिल्ली पोर्तुगीझ घन्टी दाखयला.

पोर्तुगीझांनी 1535 त मुंबईच्यो सात द्विपां गुजरातच्या सुलतानकडल्यान हिसकावून आपल्या ताब्यात घेतील्यो.
जेन्ना इंग्लंडचो चार्ल्स ll न 1662 त पोर्तुगीझ – ब्रिगांझाच्या कॅथरीन बरोबर लग्न केले तेन्ना ह्यो साताई द्विपां तिका वरदक्षिणेच्या रूपात सोपैल्यों. त्या द्विपांक तेन्ना “Bom- Bahia ” ( Good Bay) अशे म्हणताले.
पोर्तूगिझांनी 1780 पर्यंत, मराठ्यानं तांका पराजित करून मुंबई तल्यान भायर घालय पर्यंत आसपासचे वसईसारखे प्रदेश मात्र आपलेकडेनच दवरिल्ले. ते, 1780 त ब्रिटिशांन मराठांकडल्यान जितून घेतले . पोर्तुगीझंच्या काळातल्यो अनेक मुंबईतल्यो संत मायीखलचे चर्च सारख्यो माहीमचे चर्च आणि बांद्राची माऊंट मेरी चर्च ह्यो अजुनबी खूब लोकप्रिय आसात.
Royal Collection Trust मदले हे चित्र आसा – मुंबईतलो पोर्णो इंग्लिश किल्लो ( Old English fort at Bobay).

पोर्तुगीझ पूर्वेकडच्या मसाल्याच्या व्यापाराचेर हुकूमत करचो प्रयत्न करताले. ह्या मसाल्याच्या पैशातल्यान ताणी अरब घोडे आयात केले. भारतातले राजा लोक ह्या घोड्यांचो खूब लोभ करताले.
16 व्या शतक CE त पोर्तुगीझ विजयनगरच्या हिन्दू साम्राज्याबरोबर दक्षिणेतील सुलतानापेक्षा, खूप जास्त मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध दवरून आशिल्ले. म्हणूनच ताणी घोडे विजयनगरात पोच केले आणि सुलतानाक सांगले की गोंयातल्यान ते घेवन वचात. पोर्तुगीझ अश्व व्यापारी डॉमिंगो Paes हाजे बरोबर विजयनगर साम्राज्याचे खूब सुंदर नाते – सम्बन्ध आशिल्ले. हो व्यापार 1565 त विजयनगरचो ऱ्हास जालेंनंतर कमी जालो. पाद्र्यानबी घोडे असल्या विश्वास घातकी लोकांक विकपाचे नाका असो, त्यांचेर थोडो दबाव हाडलो. 18 व्या शतका पर्यंत घोडे आणि मसाले ह्या दोन्ही व्यापारातली पोर्तुगीझान्ची मक्तेदारी कमी कमी जात आयील्ली. तांचे वैभवाचे दीस कमी जाले आणि गोंय न बी तांका नाकारले.
Sara Welch हिने काडील्ले, विकिपीडियार दिसता ते चित्र – हंपीतल्या विठ्ठल मंदिराच्या पायथ्यालागी परदेशी व्यापारी घोडे घेवन आयलात हे दाखयता.

बटाट्याचो जन्म जालो दक्षिण अमेरिकेत. तो भारतात आयलो , 17 व्या शतकाचे प्रारंभाकंच पोर्तुगीझाबरोबर.ताणी तांचेबरोबर अननस, पपई, कणगा, तंबाखू, मको, तांबडी मिरसांग, काजू हे बी हाडले. ह्या झाडांचे कलम करची कला वापरून नवनवीन प्रकारचे आंबे निर्माण केले, अगदी (हापूस) , प्रसिद्ध अल्फान्सो सुद्धा.
Gracia de Orta, एक प्रसिद्ध डॉक्टर (physician) हाणे भारतातल्या झाडापाल्यांच्यो , खनीजांच्यो औषधी उपयोग आणि देशी रोगराई हांचिबी माहितीचो एक बरॊ होडलो ग्रंथ बरोन 1561 त प्रसिद्धबी केलो. ताजे दुर्दैवान, तो Jew आशिल्लो कारणान तो गोवा Inquisition चो बळी पडलो. ताजी बहिणीक जळोन मारले, तर डॉ. Orta चे पुरील्ले प्रेत खणून भायर काडले आणि परत जळयले.
पूण आज मात्र, पोर्तुगालान डॉ Orta एक शूरवीर नायक म्हण प्रसिद्ध जाला.
storytrails.com चे चित्र आसा : पोर्तुगाळची राजधानी Lisbon गावातलो Orta चो पुतळो.

जेजुईट लोकांनी आशियातल्या पयल्या प्रिंटिंग प्रेसची स्थापना 1556 त गोंयात केली. हो प्रिंटिंग प्रेस युरोपातलो चौथ्या नंबरचो आशिल्लो. पूण ह्या प्रेसान वैज्ञानिक प्रेरणा मात्र कोणाकच दिवू ना. त्या प्रेसान 1556 – 1679 पर्यंत छापील्ल्या 40 पुस्तकां पैकी 37 पुस्तकां, धार्मिक आशिल्ली.जशे जशे तांची धार्मिक उमेद वाढली, तशे तशे तांचो व्यापारी प्रभाव मात्र उणे उणे जायत गेलो. हळूहळू व्यापारी लोकांन गोयांचान पलायन केले आणि गोंयचो ऱ्हास जावपा लागलो. जेजुईट लोकांक 1683 तच प्रेस बंद करचे पडले.ताजेनंतर गोंयात 1821 पर्यंत छापखान्याची सोय नाशिल्लीच.. पोर्तुगाल तर स्वतःच उद्योगिक क्रांतीत खूब वेळे उपरान्त शिरलो. अशेजावन, गोंय मात्र ब्रिटिश भारतापेक्षाई, गरीब आणि जास्तच गरीब जातेर गेलो. ह्या कारणान खूबशे गोंयकार 1900 त, गोंय सोडून मुंबई,नाजाल्यार दुसरे शहरात स्थलांतर करपा लागले.तांतूनच तो पोर्तुगीझ हुकूमशाहा सालाझारान ताज्या कारकिर्दीन , (1932 च्या फुडे ) गोंयात खाणी खणचे प्रकल्प सुरु केल्यो. तशे जावन पूण गोंयचो ऱ्हास थांबूकच ना.
Serendipity Arts चे ह्या चित्रात दिसता ते : प्रिंटिंग प्रेस , खंय सुरु जाल्ले ते St Paul कॉलेज आणि ताजे जे किते आता शिल्लक आसा ते.

‘Casta’ शब्दाचो पोर्तुगीझ भाषेत अर्थ आसा ‘वंशावळ ‘.हो शब्द कुळातले ‘ रक्तातल्या शुद्धतेचेर ‘ वर्ग ठरवचे खातीर वापरताले. Pearson, अशे सांगता ( ताणे बरोन दवरला ) “….. आमका Iberian gradation परिचित आसा. आरंभाक पोर्तुगालात जन्म घेतील्ले लोक ( reinoes ), नंतर तांचे सकल येतात ते लोक म्हणल्यार, आशियात
पोर्तुगीझ पालकांची ( castigos or Indiatkos ) जी भुरगी आशियात पोर्तुगीझ आणि भारतीय, अथवा पोर्तुगीझ आणि आफ्रिकन, अशे पालकत्व आशिल्ली म्हणल्यार, (अनुक्रमाप्रमाणे, mestigos आणि mulattos ).”
तो पुढे अशेई म्हणता “हाजे भायर, क्रम लावचे जाल्यार हांचे सकल येतले ते, मूळ हांगचे देशी/स्थानिक
(ख्रिस्ती- ख्रिश्चन). पूण, castigos आणि mestigos हांका बी पोर्तुगालचे अभिजात वर्गाचे लोक बऱ्याच संशयाच्या नजरेनंच पळयताली. “
हिंदू धर्मातली जाती – वर्ण व्यवस्था पयलेधरून आशिल्ली. ती पोर्तुगीझ गोंयात यवून पावतापर्यंत पोर्णी जाल्ली. म्हणच
खरे तर, ‘caste’ हो शब्द कित्याक वापरताशिल्ले, ताजो वापर कसो सुरु जालो, हेच समजूचाक कठीण आसा.
विकिमीडिया वैले चित्र — मेक्सिकोतले हे पैंटिंग दाखयता : वंशावळ व्यवस्थेततले 16 कुळान्च्यो वर्गव्यवस्था.