భారతదేశ అత్యున్నత తాత్విక చింతనతో, కేవలం 18 మంత్రభాగాలతో ఉన్న, ఈశావాస్యోపనిషద్ శుక్లయజుర్వేదంలోనిది. గాంధీగారు చెప్పినట్టు కేవలం ఈ ఉపనిషత్తులోని మొదటి మంత్రభాగాన్ని హిందువులందరూ జ్ఞప్తికుంచుకున్నా, హిందూమతం ఎప్పటికి నిలిచి ఉంటుంది. *ఈ లోకములో నీకు ఆదేశించబడిన పనులను నిర్వహిస్తూ మాత్రమే నూరేళ్లు జీవించాలని నువ్వు ఆశపడు, ఇది తప్ప నీకు వేరు మార్గము లేదు* అని బోధించే రెండవ మంత్రము *నీకు పనులమీదనే అధికారము కానీ, అవి తెచ్చు ఫలితములు మీద కాదు* అని బోధించే భగవద్గీత రెండవ అధ్యయము, 47 వ శ్లోకమును జ్ఞప్తికి తెస్తుంది.

మూలము: శ్రీ ఆరోబిందో, ఈశావాస్యోపనిషద్ అనువాదము, వివేకానందుని గీతానువాదము, ఎకనాథ్ ఈశ్వరన్ గారి పుస్తకము నుండి సేకరించిన గాంధీ ఉటంకించిన వాక్యము.

ఏ శక్తి , లేక ఎవరు చరాచర జీవములచే పనులు చేయిస్తున్నది అని పరిశోధించి ప్రశ్నలను ప్రసంగాలను వెలిచి తెచ్చే ఉపనిషత్తు సారమే కేనోపనిషత్తు.

ఏ శక్తి చే ప్రేరేపింపబడి మనస్సు ఆలోచిస్తున్నది?, ఏ శక్తిచే ప్రేరేపింబడి ప్రాణము లేక జీవము చర్యలను కొనసాగిస్తున్నది?, ఏ శక్తిననుసరించి మానవులు మాట్లాడగలుగుతున్నారు?, ఏ బుద్ధి కారణంగా జీవుల కన్నులు లేక చెవులు నిగ్రహింపబడుతున్నాయి? అనే ప్రశ్నల సమాధానమే కేనోపనిషత్తు. పరబ్రహ్మ సంపూర్ణ ఆలోచనను గ్రహించటానికి బుద్ధిజీవులు పడే తపనను తెలియచేసే నాలుగు అధ్యాయాల, 34 మంత్రముల కేనోపనిషత్తు, సామవేదములోని భాగము.జ్ఞానంతో పరమ సత్యాన్ని గ్రహించడం ఎంత కష్టమో ఇది చూపిస్తుంది. రెండవ కాండము లోని మొదటి శ్లోకంలో ఇలా ఉంది:

“గురువు ఇలా అన్నారు: “నాకు బ్రహ్మణ్ బాగా తెలుసు” అని మీరు అనుకుంటే, నిశ్చయంగా మీరు దాని స్వరూపాన్ని కొద్దిగానే తెలుసుకున్నారు; మానవునిచేత లేదా దేవతలచేత నియంత్రించబడిన దాని స్వరూపాన్ని మాత్రమే మీరు తెలుసుకున్నారు. కాబట్టి ,బ్రహ్మణ్ ఇప్పటికీ, మీ విచారణకు యోగ్యమైనది.”

మూలము: https://shlokam.org/texts/

నచికేతుడనే బాలుడు యమధర్మరాజుతో జరిపిన సంభాషణ కృష్ణ యజుర్వేదము లోని ఆరు భాగముల, 120 మంత్రములతో కూడిన కఠోపనిషత్ సారంగా చెప్పబడినది.

రధకల్పన గా సంస్కృతములో భావించే కఠోపనిషత్ లో సంస్కృతములో “రధము” అంటే బండి, కల్పన అంటే చిత్రము. ఇంద్రియములు, బుద్ధి, తెలివి, జీవి మధ్య ఉన్న అనుబంధాన్ని చెప్పేదిగా కఠోపనిషత్ తెలియబడుతున్నది. ప్లేటో గ్రీకు ఫేడ్రోస్ లోనూ, బౌద్ధం లోని ధమ్మపాదం లోనూ, భగవద్గీతలోనూ ఉదహరించిన కొన్ని ఉదాహరణలు బహుశా ఈ కఠోపనిషత్ నుండి స్వీకరించబడి ఉండవచ్చు.

కఠోపనిషత్ ఆత్మను రధ యజమానిగా, శరీరాన్ని రథముగా, బుద్ధిని సారధిగా, వివేచనను పగ్గాలుగా ఎంచి యుక్తాయుక్త విచక్షణ చేయమంటుంది.నచికేతుని వలె ఈ భావనను పొందటానికి విశేష ప్రజ్ఞ అవసరమని ఈ ఉపనిషత్తు సూచిస్తుంది.

మూలం: చిన్మయ మిషన్ వారి ఉపనిషత్ మాల నుండి.

ఋషి పిప్పలాదునికి, అతని ఆరుగురి శిష్యుల మధ్య జరిగిన సంవాదమే ఆరు కాండములు, 67 మంత్రములతో ఉండే అథర్వణ వేద భాగమైన ప్రశ్నోపనిషత్తు. ఈ ప్రశ్నోపనిషత్తు లోని ప్రతి కాండము అత్యున్నత సత్యం గురించి బోధిస్తూ ఉంటే, 5వ భాగం ఓంకారోపాసన వివరాలను తెలియచెపుతుంది.

ఓ సత్యకామా, ఓంకారమే అత్యున్నత బ్రహ్మము లేదా జ్ఞానము. అది తెలుసుకున్నవాడు ఆ జ్ఞానము ద్వారానే ఇతర జ్ఞానములను తెలుసుకొనుచున్నాడు. అత్యున్నత జ్ఞాన సంబంధమైన ఓంకారాన్ని ధ్యానము చేయటం ద్వారానే ఇతరములైన ప్రాణము వంటి విషయములను ఎరుకపరుచుకుంటున్నాము.

సింధు నాగరిక మతాలైన జైన, బౌద్ధ ధర్మాలలో కూడా ఓం ఒక ప్రాముఖ్యమైన స్థానాన్ని కలిగి ఉంది. “ఓం మణి పద్మే హం” టిబెట్ ప్రాంత బౌద్ధంలో ఒక ప్రాముఖ్యత కలిగిన మంత్రం.

మూలం: చిన్మయ మిషన్ వారి ఉపనిషత్ మాల నుండి.

సత్యమే గెలుస్తుంది, అసత్యము కాదు అని ముండకోపనిషత్తు ప్రవచిస్తుంది. మునులందరూ తమ తమ ధార్మికమైన కోరికలు సత్యము ద్వారానే నెరవేర్చుకున్నారు.

ఆంగీరస మహర్షిచే ప్రవచించబడిన ముండకోపనిషత్తు అథర్వణ వేదభాగం. 65 శ్లోకాలు కలిగిన ముండకోపనిషత్తు లోని ముండకము అంటే క్షవరము లేక విముక్తినిపొందుట అని అర్ధము. ఈ ఉపనిషత్తు సారాంశము తెలిసికొనుట మానవుని విముక్తి పొందటానికి హేతువు కావున ఈ ఉపనిషత్తుకు మహర్షి ముండకోపనిషత్తు అని నామకరణం చేసి ఉండవచ్చు.

ఏది తెలుసుకోవటం ద్వారా ఇతరములు అన్నీ తెలియబడతాయి? అనే ప్రశ్నతో ప్రారంభమయ్యే ఉపనిషత్తు పర (ఉన్న ఏకైక సత్యమును తెలిసికొనుట) అపర (ఇతరములైన అన్నీ తెలుసుకొనుట) విజ్ఞానమును బోధపరుస్తుంది.

సాలెపురుగు ఏ విధంగా తన నుండి తీసుకున్న పదార్ధము ద్వారానే గూడు కట్టి, అంతములో ఆ గూటిని తనలోనికి తీసుకునే విధముగా పరమాత్మ ఈ జగత్తును సృష్టి చేసి లయం చేస్తున్నాడనే ఎరుక ఈ ఉపనిషత్తు ద్వారా కలుగుతుంది. చెట్టు ఒకే కొమ్మ మీద కూర్చున్న రెండు విడివడలేని పక్షులలో ఒకటి పండ్లను ఆరగిస్తూ ఆనందిస్తూంటే, రెండవ పక్షి కేవలం గమనిస్తూ ఉన్న ఉదాహరణలో , మొదటి పక్షి జీవాత్మ ( స్వయం) కాగా రెండవ పక్షి సాక్షాత్తూ పరమాత్మ (పరబ్రహ్మమని), తనచే సృష్టించబడిన సృష్టిని ఆస్వాదిస్తూ ఉంటాడని అంటారు.

మూలం: చిన్మయ మిషన్ వారి ఉపనిషత్ మాల నుండి

కేవలం 12 మంత్రాలతో ఉన్న అతి చిన్న ఉపనిషత్తు మాండూక్యోపనిషత్తు. ఓంకారమే విశ్వము అని, సర్వమూ బ్రహ్మమే, నేనే బ్రహ్మను అని బోధించే మహావాక్యమైన “అయం ఆత్మా బ్రహ్మ” అన్నవి ఈ ఉపనిషత్తు నుండి స్వీకరించినవే.

ఓంకారాన్ని సూచించే అ, ఉ, మ్, శబ్దరహిత నాలుగో అక్షరము నేను అనబడే ఆత్మ యొక్క నాలుగు స్థితులను తెలియచేస్తాయి. వైశ్వానరుడైన జాగరణ లేక మెలుకువ “అ”, తైజస రూపమైన స్వప్నం “ఉ”, ప్రజ్ఞ గా భావించే సుషుప్తి “మ్” కాగా, వర్ణించలేని నాలుగో అవస్థను చతుర్ధ ( దీనినే తరువాత గౌడపాదుడు మాండూక్యము మీద రాసిన వ్యాఖ్యానం లో తురీయ గా పేర్కొన్నారు) గా విపులీకరించారు.

మాండూక్యోపనిషత్తు 7వ మంత్రము తురీయావస్థను ఈ విధంగా వర్ణించింది. నాలుగో స్థితిలో ఉండే తురీయ అంతర్దర్శిని లేక బాహ్యదర్శిని కాదు, రెండూ కలిసి ఉన్నది కాదు, తెలిసినది, తెలియనిది, అదృశ్యమైనది, కనబడేది కాదు, భావించబడేది కాదు, నిశ్చలముగా ఉండేది, ఆహ్లాదకరము అయినా ఆ స్థితిని తెలుసుకోదగ్గదే కానీ వర్ణించశక్త్యము కాదు.

మూలము: స్వామి కృష్ణానందుల వారి అనువాదముల నుండి.

మనుష్యుని వ్యక్తిత్వాన్ని వర్ణించే సిద్ధాంతాలు అనేకం ఉన్నాయి. మానవ వ్యక్తిత్వాన్ని భౌతిక, మానసిక మరియు ఆధ్యాత్మిక పరిమితులతో అంచనా వేయవచ్చు. తైత్తరీయ ఉపనిషత్తు మానవ స్వభావము ఐదు (పంచ కోశములు) పరిమితులు లేదా భావాలతో కప్పబడి ఉంటుందని చెపుతుంది. అవి 1. స్థూల దేహము (అన్నమయ కోశము), 2. ముఖ్యమైన లేక ప్రకృతి స్వభావము (ప్రాణమయ కోశము), 3. మానసిక ప్రవృత్తి (మనోమయ కోశము), జ్ఞాన సంబంధము (విజ్ఞానమయ కోశము), సంతోషము లేక కేవల ఆనందము (ఆనందమయ కోశము).

మానవుని అవివేకము లేదా అజ్ఞానపు తెరను తొలగించటానికి ఈ ఐదు ప్రవృత్తులు ఉపకరిస్తాయి. ఈ అయిదు ప్రవృత్తుల ఒక్కో పొరను ఛేదించుకుంటూ నిత్యానంద స్థితిని చేరాలని సూచిస్తుంది తైత్తరీయ ఉపనిషత్తు. కృష్ణ యజుర్వేదములోని 31 మంత్రాల సంహిత ఈ తైత్తరీయ ఉపనిషత్తు.

హిందూ ధర్మములోని ఆధ్యాత్మిక విభాగంలో ఈ తైత్తరీయ ఉపనిషత్తు స్థానము అత్యంత ఉన్నతమని స్వామి చిన్మయానందుని భావన.

మూలం: డా. బిశ్వజిత్ శతపతి గారి పంచకోశ వ్యక్తిత్వ సిద్ధాంతము నుండి.

ఈ ఉపనిషత్తు రిషి మహీదస ఐతరేయుని పేరు మీద ఐతరేయ ఉపనిషత్తుగా పిలువబడుచున్నది. సాయణుడు 14వ శ. CE లో వేదముల మీద వ్యాఖ్యానము చేస్త్తూ ఈ ఉపనిషత్తు గురించి రాసిన ఒక కథ బాగా ప్రచారంలో ఉంది. విశాల ముని ఇతర లేక ఇంకో భార్య (ఇతర అన్న పదము బహుశా రెండవ లేక పరాయి అనే అర్థం లో వాడి ఉండవచ్చు) కుమారుడైన మహీదాసుడు తండ్రి ఒడిలో కూర్చోటానికి అనుమతింపబడడు. ఈ చర్య కుమ్మరి అయినా తల్లిని వ్యాకుల పరచగా భూదేవిని ప్రార్థిస్తుంది. ఆ పిల్లవాడు తరువాత మహీదాసుడు (భూమికి సేవకుడు లేక దాసుడు) అనే గొప్ప ఋషి అవుతాడు.

ఈ ఉపనిషత్తు మానవునికి “చరయ్వేతి” – కదులుతూ ఉండు, కదులుతూ ఉండూ అనే గొప్ప సందేశాన్ని ఇస్తుంది. కష్టాలను ఇబ్బందులను తలచుకుంటూ ఉండిపోవద్దు, కదులు, కదులు అనే ఉద్దేశ్యంతో.

కదిలే మానవుడు మాత్రమే తేనె రుచిని ఆస్వాదించగలడు, వివిధ ఫలాల రుచులను పొందగలడు, ఉదయించే సూర్యుని అందాన్ని చూడగలడు, సోమరితనపు ఛాయలను నీ వద్దకు రానీకు, ముందు కదులు, ముందుకు కదులు అంటూ బోధిస్తుంది. “ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ” – ఎరుక లేక తెలివి కలిగి ఉండటమే బ్రహ్మము (విజ్ఞానము) అనే స్ఫూర్తివంతమైన మహా వాక్యము 33మంత్రముల ఐతరేయ ఉపనిషత్తు ఋగ్వేదము నుండి స్వీకరింపబడినది.

మూలము: సాందీపుని సాధనాలయము నుండి స్వీకరింపబడిన స్వామి గురుభక్తానంద గారి ఐతరేయ ఉపనిషత్తు నుండి.
చిత్రము: “చరెయ్వేతి” అనే నినాదము ముద్రించిన టీషర్ట్ – అమెజాన్ సంస్థ

ఛాందోగ్య ఉపనిషత్తు గురించిన ఒక హృద్యమైన కథ ఉంది. హరిద్రుమాత గౌతముడు అనే ఋషి వద్దకు ఒక బాలుడు వచ్చి నన్ను మీ శిష్యునిగా స్వీకరించి విద్యాబుద్ధులు నేర్పమని అడుగుతాడు. పిల్లవాడి పూర్వాపరాలు తెలుసుకునే నిమిత్తమై ఋషి, నీ తల్లితండ్రులెవరు, వారి గోత్రనామాలేమిటి? అని అడుగుతాడు. పిల్లవాడు తెలియదని, తల్లిని అడిగి తెలుసుకు వస్తానని వెళ్లి తల్లిని అదే ప్రశ్న అడుగుతాడు.

నాయనా, నా పేరు జాబాల, నిన్ను సత్యకామునిగా పిలుస్తాను.నేను దాసిగా చాలా మందిని సేవించాను, నీవు ఎవరి బిడ్డవో, నీ తండ్రి కులగోత్రాలు ఏమిటో నాకూ తెలియవని సమాధానమిస్తుంది. తిరిగివచ్చిన బాలుడు అదే సమాధానము ఋషికి చెప్పగా , సంతోషించిన ముని , జ్ఞాని అయిన వాడు మాత్రమే చెప్పగలిగే నిజాన్ని నీవు అత్యంత నిజాయితీగా చెప్పావు కావున నేనిప్పుడే నిన్ను బ్రహ్మచారిగా స్వీకరించి విద్యాబుద్ధులు నేర్పిస్తాను అని చెపుతాడు.

ఏది అయితే నీవు తెలిసుకోవాలనుకుంటున్నావో అది నీవే (అత్యున్నతమైన పరబ్రహ్మ వేరెక్కడో లేడు , అది నువ్వే) అని చెప్పే మహా వాక్యం తత్వమసి (అది నువ్వే, అది నువ్వే) సామవేద అంతర్గతమైన ఛాందోగ్యోపనిషత్తు లోనిది. ఛాందోగ్యోపనిషత్తు ఉపనిషత్తులలో అతి పురాతనమైనది, రెండవ అతి పెద్దది.

మట్టికి, కుండకు; బంగారానికి, బంగారు నగలకు ఉండే సంబంధాన్ని అతి సున్నితంగా తెలియచెప్పే ఛాందోగ్యోపనిషత్తు మహాభారత సంబంధం లేకుండా శ్రీకృష్ణ మహత్తును తెలియచెపుతుంది.

మూలం: చిన్మయ అంతర్జాతీయ సంఘం వారి ఉపనిషత్ మాల నుండి.
చిత్రము : సత్యకామ జాబాల కథ నుండి. https://thephilosophicalmultiverse.com/ సౌజన్యముతో

పెద్ద అరణ్యములలోని గురుకులాలలో బోధించిన కారణంగా ఈ ఉపనిషత్తుకు బ్రహదారణ్యకఉపనిషత్తు అని పేరు. శుక్ల యజుర్వేదము నుండి సంగ్రహించిన ఈ ఉపనిషత్తు అతి పెద్దది మరియు పురాతనమైంది గా ఖ్యాతి. యాజ్ఞవల్క్య మునికి ఆతని శిష్యులకు జరిగిన చర్చలు, సంవాదములు ఈ ఉపనిషత్తు సారాంశములు. ఆ నాటి ప్రముఖ స్త్రీ పండితులు గార్గి, మైత్రేయి వీరి శిష్యులుగా పరిగణిస్తారు. ఢిల్లీలో ఈ స్త్రీమూర్తుల పేరుమీద రెండు కళాశాలలు కూడా ఉన్నాయి.

అసతోమా సద్గమయ (అసత్యము నుండి సత్యమునకు), తమసోమా జ్యోతిర్గమయా ( చీకటి అనే అజ్ఞానము నుండి వెలుగు అనే జ్ఞానమునకు), మృత్యోర్మా అమృతంగమయ ( మరణము నుండి అమృతత్వమునకు) ఎల్లవేళలా శాంతి, శాంతి, శాంతి అనే శాంతి మంత్రము మరియు అహం బ్రహ్మాస్మి (నేనే జ్ఞానాన్ని) అనే ఉపదేశము ఈ ఉపనిషత్తులోని అంతర్భాగాలు.

తాత్విక చింతనతో కూడిన నేతి , నేతి (ఇది కాదు, అది కాదు) అనే భావన, పూర్తిగా వర్ణించలేని స్థితి, హద్దులు లేని ఆలోచనాపరిధి, అసంపూర్ణ అనుభవ స్థితి, ఇంకా ఎదో ఉంది అనే ఆలోచన కలిగి ఉండమని, దానిని అన్వేషించమని ఈ ఉపనిషత్తు బోధిస్తుంది.

మూలము: వివేకవాణి.కామ్
చిత్రం: జనకరాజు పర్యవేక్షణలో యాజ్ఞవల్క్య, గార్గి పండితుల చర్చ.