ಭಾರತದಲ್ಲಿ ೬ ಋತುಗಳು ಅನುಭವಕ್ಕೆ ಸಿಗುತ್ತವೆ — ಗ್ರೀಷ್ಮ (ಬೇಸಿಗೆ), ವರ್ಷಾ(ಮಳೆಗಾಲ), ಶರದ್ (ಶರದ್ಋತು), ಹೇಮಂತ (ಆರಂಭಿಕ-ಚಳಿಗಾಲ), ಶಿಶಿರ(ಚಳಿಗಾಲ) ಮತ್ತು ವಸಂತ. ಕಾಳಿದಾಸನು ‘ಋತುಸಂಹಾರ’ (‘ಋತುಗಳ ನೇಯ್ಗೆ /ಹೆಣಿಗೆ/ಸಂಗ್ರಹ’) ದಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿ ಋತುವಿಗೂ ಒಂದು ಸರ್ಗವನ್ನು ಬರೆದಿದ್ದಾನೆ. ಬಹುಕಾಲದವರೆಗೆ ವಿದ್ವಾಂಸರು, ಈ ಕೃತಿಯನ್ನು ನಿಜವಾಗಿಯೂ ಕಾಳಿದಾಸನೇ ಬರೆದದ್ದೋ ಅಲ್ಲವೋ ಎಂದು ವಾದಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಪ್ರಾಯಶಃ ಇದು ಕಾಳಿದಾಸನ ಮೊದಲ ಕೃತಿಯೆಂದು ಹೇಳಲಾಗುತ್ತದೆ. ಏಕೆಂದರೆ ಇದು ಅವನ ಇತರ ಕೃತಿಗಳಿಗಿಂತ ತುಸು ಎಳಸಾಗಿ ಕಾಣುತ್ತದೆ.ಈ ಕೃತಿಯು ಕಾಳಿದಾಸನ ನವೀನ ಪ್ರಯತ್ನವಾಗಿದ್ದು, ಮಾನವ ಪಾತ್ರಗಳಿಲ್ಲದೆ, ಋತುಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರವೇ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ವರ್ಣಿಸುತ್ತದೆ. ಬಹುಶಃ ಇದೇ ಕಾರಣಕ್ಕೆ ಇದು ಅವನ ನಂತರದ ರಚನೆಗಳಂತೆ ಕಾವ್ಯದ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತೆಯಿಂದ ಕೂಡಿಲ್ಲ.ಇಷ್ಟಾಗಿಯೂ ಕಾಳಿದಾಸನ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಕಾವ್ಯಪ್ರತಿಭೆ ಇಲ್ಲೂ ಹೊಳೆಯುತ್ತದೆ. ಬೇಸಿಗೆಯನ್ನು ವರ್ಣಿಸುತ್ತಾ ಅವನು ಹೀಗೆ ಹೇಳುತ್ತಾನೆ: “ತೀವ್ರವಾದ ಶಾಖ, ಬಾಯಾರಿಕೆಗಳಿಂದ ಕುಗ್ಗಿದ ಸಿಂಹ, ದಾಳಿ ಮಾಡುವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿದ್ದೂ ಆನೆಯನ್ನು ಬೇಟೆಯಾಡುವುದಿಲ್ಲ. ಬದಲಿಗೆ, ನದಿಯ ದಡದಲ್ಲಿಅವೆರಡೂ ಒಟ್ಟಿಗೆ, ಪಕ್ಕಪಕ್ಕದಲ್ಲಿ ವಿಶ್ರಾಂತಿ ಪಡೆಯುತ್ತವೆ.” ಚಿತ್ರಕೃಪೆ :‘ಕಾಳಿದಾಸ’ ತಮಿಳು,ತೆಲುಗು ಭಾಷೆಗಳ ಮೊದಲ ಮಾತನಾಡುವ ಚಲನಚಿತ್ರ.ಇಲ್ಲಿರುವುದು ಆ ಚಲನಚಿತ್ರದ ಜಾಹೀರಾತು.ಮೂಲ:ಜಿ.ಸಿ.ಝಾಲ್, “ಕಾಳಿದಾಸ– ಎ ಸ್ಟಡಿ”

‘ಯುದ್ಧದೇವತೆಯ ಜನನ’ (ಕುಮಾರಸಂಭವ)ವನ್ನು ಒಂದು ಮಹಾಕಾವ್ಯ ಎಂದು ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಕಾರರು ಸ್ವೀಕರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ಕಾಳಿದಾಸನು — ಅಜೇಯ ದೈತ್ಯ ತಾರಕಾಸುರನನ್ನು ಸಂಹರಿಸಲು ಹುಟ್ಟಿದ ಕಾರ್ತಿಕೇಯ(ಕುಮಾರ, ಸ್ಕಂದ)ನ ಜನನದ ಪೌರಾಣಿಕ ಕಥೆಯನ್ನು ಕಾವ್ಯರೂಪದಲ್ಲಿ ವರ್ಣಿಸುತ್ತಾ ಈ ಕಥೆಯನ್ನು ಅದ್ಭುತ ಮಹಾಕಾವ್ಯವಾಗಿ ಪರಿವರ್ತಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಈ ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಅವನು ಹಲವಾರು ಕಥಾವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಅದ್ಭುತವಾಗಿ ಚಿತ್ರಿಸಿದ್ದಾನೆ — ಉದಾ: ದೇವಿ ಪಾರ್ವತಿಯು ಶಿವನನ್ನು ಪಡೆಯಲು ಮಾಡಿದ ತಪಸ್ಸು, ಕಾಮದೇವನು ಶಿವನ ಹೃದಯದಲ್ಲಿ ಪ್ರೇಮಾಂಕುರಿಸಲು ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದಾಗ ಶಿವನು ತನ್ನ ಮೂರನೆಯ ಕಣ್ಣಿನಿಂದ ಅವನನ್ನು ದಹಿಸುವುದು, ಹಾಗೆಯೇ ಕಾಮಪತ್ನಿ ರತಿಯ ಶೋಕ ಇತ್ಯಾದಿ. ಕಾಳಿದಾಸ ನೀಡುವ ಉಮೆಯ (ಪಾರ್ವತಿ) ಚಿತ್ರಣ ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿಯೇ ಅಪ್ರತಿಮವಾಗಿದೆ.
ಚಿತ್ರಕೃಪೆ : ಮಣಿಕಂದನ್ ಪುನ್ನಕ್ಕಲ್‌ ಅವರಿಂದ ರಚಿತವಾದ ಕೇರಳದ ಈ ಭಿತ್ತಿಚಿತ್ರ ಕುಮಾರಸಂಭವವನ್ನು ಚಿತ್ರಿಸುತ್ತದೆ.ಮೂಲ: ಕೆ.ಎಸ್. ರಾಮಸ್ವಾಮಿ ಶಾಸ್ತ್ರಿ, “ಕಾಳಿದಾಸ: ಹಿಸ್ ಪೀರಿಯಡ್, ಪರ್ಸನಾಲಿಟಿ ಅಂಡ್ ಪೊಯಟ್ರಿ” (ಕಾಳಿದಾಸ: ಅವನ ಕಾಲ, ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವ ಮತ್ತು ಕಾವ್ಯ)

‘‘ಮೇಘದೂತ’ ಅಥವಾ “ಮೇಘ ಸಂದೇಶ” —’ದೂತನಾದ ಮೇಘ’ -ಈ ಕೃತಿಯನ್ನು ಕಿಂಕೇಡ್ ಅವರು “ಯಾವುದೇ ಭಾಷೆಯಲ್ಲೂ ಅತ್ಯದ್ಭುತ ಪ್ರೇಮಕಾವ್ಯ” ಎಂದು ವರ್ಣಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಖಂಡಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಧನದೇವತೆ ಕುಬೇರನ ಸೇವೆಯಲ್ಲಿದ್ದ ಯಕ್ಷನೊಬ್ಬನನ್ನು, ಅಲಕಾ ನಗರದಿಂದ ಮಧ್ಯಭಾರತದ ಒಂದು ಪರ್ವತಕ್ಕೆ ಗಡೀಪಾರು ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ಒಂಟಿತನದಿಂದ ಕುಗ್ಗಿದ ಯಕ್ಷ ತನ್ನ ಹೃದಯದ ಭಾವನೆಗಳನ್ನು ಒಂದು ಮೋಡಕ್ಕೆ ತೆರೆದಿಡುತ್ತಾ, ಅಲಕಾದಲ್ಲಿರುವ ತನ್ನ ಪ್ರಿಯತಮೆಗೆ ತನ್ನ ಭಾವನೆಗಳನ್ನು ತಲುಪಿಸುವಂತೆ ಕೇಳಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಕಾಳಿದಾಸನಿಗೆ ಈ ಕಾವ್ಯ ರಚನೆಗೆ ಪ್ರೇರಣೆ – ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಹಾಗೂ ರಾಮ ಸೀತೆಯನ್ನು ಹುಡುಕುವ ವಿಚಾರದಲ್ಲಿ ತೋರಿದ ತವಕ.
ಅವನು ಮೋಡವನ್ನು ನಿಧಾನವಾಗಿ ಹೋಗಲು, ಮಳೆಯನ್ನು ಸುರಿಸಲು, ಕಾಡ್ಗಿಚ್ಚನ್ನು ಆರಿಸಲು ಮತ್ತು ಎಲ್ಲರಿಗೂ ಕೃಪೆ ತೋರಲು ಕೇಳಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಕಾಳಿದಾಸನು ಮೋಡದ ಉತ್ತರ ಭಾರತದಲ್ಲಿನ ಪ್ರಯಾಣದ ಮಾರ್ಗವನ್ನು ಅದ್ಭುತವಾಗಿ ವರ್ಣಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಯಕ್ಷ ತಾನು ಈಗ ಗಡೀಪಾರಾಗಿ ನೆಲೆಸಿರುವ ಈ ಪರ್ವತವೇ ಹಿಂದೊಮ್ಮೆ ಸೀತಾ-ರಾಮರು ವಾಸಿಸಿದ್ದ ಸ್ಥಳ ಎಂದು ನೆನಪಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾ, ತನ್ನ ಅಳಲನ್ನು ತೋಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ವಿರಹದ ನೋವಿಂದ ಬೇಯುತ್ತಿರುವ ಯಕ್ಷ ಈಗ ಸಹ್ರದಯಿಯಾಗಿ ಮೋಡವನ್ನು ನಿಧಾನವಾಗಿ, ಮಳೆ ಸುರಿಸುತ್ತಾ, ಕಾಡ್ಗಿಚ್ಚುಗಳನ್ನು ಆರಿಸುತ್ತಾ, ಬೇಯುತ್ತಿರುವ ಎಲ್ಲರಿಗೂ ಕೃಪೆ ತೋರಲು ಕೇಳಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಈ ಮಧ್ಯ ಕಾಳಿದಾಸ ಮೋಡದ ಉತ್ತರ ಭಾರತದ ಪ್ರಯಾಣ ಮಾರ್ಗವನ್ನು ಬಹು ರಮ್ಯವಾಗಿ ಚಿತ್ರೀಕರಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಈ ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಕಾಳಿದಾಸನು ಕಾವ್ಯ, ಭೂಗೋಳ, ದೈವಿಕ ಪ್ರೀತಿ ಮತ್ತು ಭಕ್ತಿಯನ್ನು ಅರೆದೈವಿಕ ಮನುಷ್ಯ (ಯಕ್ಷ )ಮತ್ತು ಪ್ರಕೃತಿಯ ಅಂಶದ (ಮೋಡ) ನಡುವಿನ ಕಾಲ್ಪನಿಕ ಸಂಭಾಷಣೆಯಲ್ಲಿ ಸುಂದರವಾಗಿ ಸಂಯೋಜಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಮೇಘದೂತ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಮಂದಗತಿಯ ಮಂದಾಕ್ರಾಂತಾ ಛಂದಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ರಚಿತವಾಗಿದ್ದು — ಇದು ಮೋಡದ ನಿಧಾನಗತಿಯನ್ನೂ, ಯಕ್ಷನ ವಿಷಾದದ ಆಳವನ್ನೂ ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತದೆ.
ಚಿತ್ರಕೃಪೆ : ಅಬನೀಂದ್ರನಾಥ ಟಾಗೋರ್‌ ಅವರಿಂದ ರಚಿತವಾದ ‘ದಿ ಬ್ಯಾನಿಷ್ಡ್ ಯಕ್ಷ’ ಎಂಬ ಶೀರ್ಷಿಕೆಯಿರುವ ಮೇಘದೂತವನ್ನು ಆಧರಿಸಿದ ವರ್ಣಚಿತ್ರ – ವಿಕಿಮೀಡಿಯಾ.
ಮೂಲ: ಕೆ.ಎಸ್. ರಾಮಸ್ವಾಮಿ ಶಾಸ್ತ್ರಿ, “ಕಾಳಿದಾಸ: ಹಿಸ್ ಪೀರಿಯಡ್, ಪರ್ಸನಾಲಿಟಿ ಅಂಡ್ ಪೊಯಟ್ರಿ” (ಕಾಳಿದಾಸ: ಅವನ ಕಾಲ, ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವ ಮತ್ತು ಕಾವ್ಯ)

ಕಾಳಿದಾಸನ ಎರಡು ಕೃತಿಗಳು ‘ಮಹಾಕಾವ್ಯ’ಗಳೆಂದು ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಯನ್ನು ಪಡೆದಿವೆ. ಈ ಕೀರ್ತಿಯನ್ನು ಗಳಿಸಿದ ಏಕೈಕ ಸಂಸ್ಕೃತ ಕವಿ ಕಾಳಿದಾಸನೇ ಆಗಿದ್ದಾನೆ. ಅವನ “ರಘುವಂಶ” (ರಘುವಿನ ವಂಶಾವಳಿ) ಇತರೆಲ್ಲಾ ಕೃತಿಗಳಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಸಮರ್ಪಕವಾಗಿ ಮಹಾಕಾವ್ಯದ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನೊಳಗೊಂಡಿದೆ. ಈ ಕೃತಿಯ ಮೇಲೆ 33 ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಗಳು ಬರೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿವೆ – ಇತಿಹಾಸ-ಪುರಾಣಪ್ರಸಿದ್ದ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳ ಹೊರತಾಗಿ ಇಷ್ಟು ಜನಪ್ರಿಯತೆ ಪಡೆದ ಕಾವ್ಯ ಇನ್ನೊಂದಿರದು. ರಘುವಂಶವು ಶ್ರೀ ರಾಮನ ಸೂರ್ಯವಂಶದ 29 ರಾಜರನ್ನು ವರ್ಣಿಸುತ್ತದಾದರೂ ಇವರಲ್ಲಿ ಐದು ರಾಜರನ್ನು (ದಿಲೀಪ, ರಘು, ಅಜ, ದಶರಥ ಮತ್ತು ರಾಮ) ವಿಶೇಷ ವಿವರಣೆಗಳೊಂದಿಗೆ ಚಿತ್ರಿಸಲಾಗಿದೆ. ಕಾಳಿದಾಸ ಈ ಕೃತಿಗೆ ವಾಲ್ಮೀಕಿ ರಾಮಾಯಣವನ್ನು ಪ್ರಮುಖ ಆಧಾರವಾಗಿ ಬಳಸಿ ವಿಷ್ಣು ಹಾಗೂ ವಾಯು ಪುರಾಣಗಳನ್ನೂ ಆಧರಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದಾನೆ. ಈ ಕೃತಿಯು ದುಃಖಾಂತ್ಯದಲ್ಲಿ ಕೊನೆಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಕಾಳಿದಾಸನು ವರ್ಣಿಸುವ ಕೊನೆಯ ರಾಜ ಅಗ್ನಿವರ್ಣ. ಅವನು ಸ್ತ್ರೀಲೋಲುಪನಾಗಿದ್ದು, ಅವನ ಅಸಭ್ಯ ಜೀವನದಿಂದ ರಾಜ್ಯವು ಅಸ್ತವ್ಯಸ್ತಗೊಂಡಿತು. ಅವನ ಮರಣದ ನಂತರ, ಅವನ ಗರ್ಭಿಣಿ ಪತ್ನಿಯು ಆ ರಾಜ್ಯದ ಹೊಣೆ ಹೊತ್ತಳು.“ಎಷ್ಟು ಶಕ್ತಿಶಾಲಿಯಾಗಿದ್ದರೂ ಹೇಗೆ ಯಾರಾದರೂ ಪತನಕ್ಕೊಳಗಾಗಬಹುದು” ಎಂಬ ಮಾರ್ಮಿಕ ಸತ್ಯವನ್ನು ಕವಿ ಇಲ್ಲಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಾಗಿ ಸೂಚಿಸಿದ್ದಾನೆ.
ಚಿತ್ರಕೃಪೆ: ಬಿಹಾರದ ಮಧುಬನಿ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಕಾಳಿದಾಸ ದಿಹ್ ಆವರಣದಲ್ಲಿ ಸ್ಥಾಪಿತವಾದ “ರಘುವಂಶಂ” ಕೃತಿಯ ಪ್ರತಿಮೆಯ ಚಿತ್ರ – ವಿಕಿಮೀಡಿಯಾದಲ್ಲಿ Sntshkumar750 ಅವರ ಹಂಚಿಕೆ.
ಮೂಲ: ಜಿ.ಸಿ. ಝಾಲ್, ‘ಕಾಳಿದಾಸ – ಎ ಸ್ಟಡಿ’ (‘ಕಾಳಿದಾಸ – ಒಂದು ಅಧ್ಯಯನ)

ಪುಷ್ಯಮಿತ್ರ ಶುಂಗನು ಸಾ.ಪೂ.ಶ. 185ರಲ್ಲಿ ಶುಂಗ ವಂಶವನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದನು. ಈ ವಂಶ ಉತ್ತರ ಭಾರತವನ್ನು ಸುಮಾರು 100 ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಆಳಿತು. ಕೊನೆಯ ಮೌರ್ಯ ಚಕ್ರವರ್ತಿಯು ಸೇನೆಯ ಮೆರವಣಿಗೆಯಲ್ಲಿರುವಾಗ ಪುಷ್ಯಮಿತ್ರನು ಅವನನ್ನು ಕೊಂದು ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ಕಬಳಿಸಿದನೆಂದು ಹೇಳಲಾಗುತ್ತದೆ. ಅವನ ನಂತರ ಅವನ ಮಗ ಅಗ್ನಿಮಿತ್ರ ಶುಂಗರಾಜನಾಗಿ ಪಟ್ಟಕ್ಕೇರಿದನು. “ಮಾಲವಿಕಾ ಮತ್ತು ಅಗ್ನಿಮಿತ್ರ” ಕಾಳಿದಾಸನ ಮೊದಲ ನಾಟಕ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಇದೊಂದು ಐತಿಹಾಸಿಕ ಕಾಲ್ಪನಿಕ ಕೃತಿಯಾಗಿದ್ದು, ರಾಜ ಅಗ್ನಿಮಿತ್ರನ ಪ್ರೇಮಕಥೆಯ ತಿರುವುಮುರುವುಗಳನ್ನು ನಾಟಕೀಯವಾಗಿ ಚಿತ್ರಿಸುತ್ತದೆ. ಸುಸಂಸ್ಕೃತ ಸ್ತ್ರೀಯಾದ ಮಾಲವಿಕಾ ಆತನ ಪ್ರಿಯತಮೆ – ದುರದೃಷ್ಟವಶಾತ್ ದರೋಡೆಕೋರರ ಕೈಗೆ ಸಿಕ್ಕಿ ನಂತರ ಅರಮನೆಯಲ್ಲಿ ದಾಸಿಯಾಗಿ ಕೆಲಸಮಾಡಬೇಕಾದ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಗೆ ತಲುಪುತ್ತಾಳೆ. ಅಗ್ನಿಮಿತ್ರ ಮತ್ತು ಮಾಲವಿಕಾ ರಾಜಕೀಯ ಗೊಂದಲಗಳನ್ನು ಮತ್ತು ಅಗ್ನಿಮಿತ್ರನ ಇಬ್ಬರು ಹಿರಿಯ ಪತ್ನಿಯರ ಅಸಮಾಧಾನವನ್ನು ಮೀರಿ ತಮ್ಮ ಪ್ರೀತಿಯನ್ನು ಗೆದ್ದುಕೊಂಡರು. ಈ ಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ವಿದೂಷಕ (ಹಾಸ್ಯಗಾರ) ಪ್ರೇಮಿಗಳ ಸಹಾಯಕ್ಕೆ ಬರುತ್ತಾನೆ — ಇಂತಹ ಪಾತ್ರಗಳು ಇಂದಿನ ಚಲನಚಿತ್ರಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಕಾಣಿಸುತ್ತವೆ. ಈ ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಕ್ರಿಯಾಶೀಲತೆಯೂ ಪ್ರೇಮವೂ ಇವೆ, ಆದರೆ ಕಾಳಿದಾಸನ ಸೌಂದರ್ಯಾತ್ಮಕ ಸ್ಪರ್ಶ ಅಷ್ಟು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಕಾಣಿಸುವುದಿಲ್ಲ.
ಚಿತ್ರಕೃಪೆ : ಕೆ.ಎನ್. ಪಣಿಕ್ಕರ್ ಅವರ 2014ರ ಸಂಸ್ಕೃತ ನಾಟಕ “ಮಾಲವಿಕಾಗ್ನಿಮಿತ್ರಂ” ಪ್ರದರ್ಶನದ ದೃಶ್ಯ -IMDb ಮೂಲ;ಮೂಲ: ಜಿ.ಸಿ.ಝಾಲ್, ‘ಕಾಳಿದಾಸ –ಎ ಸ್ಟಡಿ’ (ಕಾಳಿದಾಸ – ಒಂದು ಅಧ್ಯಯನ)

ಎನ್ಸೈಕ್ಲೋಪೀಡಿಯಾ ಬ್ರಿಟಾನಿಕಾ ಪ್ರಕಾರ “ಅಭಿಜ್ಞಾನ ಶಾಕುಂತಲಮ್” — “ ದ ರೆಕಗ್ನಿಷನ್ ಆಫ್ ಶಾಕುಂತಲಾ” — ಭಾರತೀಯ ಸಾಹಿತ್ಯದ ಎಲ್ಲಾ ಕಾಲಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಕೃತಿ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ಶಕುಂತಲೆಯನ್ನು ರಾಜ ದುಷ್ಯಂತನು ಹೇಗೆ ಮೋಹಿಸಿದ, ನಂತರ ಆಕೆಯನ್ನು ಹಾಗೂ ತನ್ನ (ಹುಟ್ಟಲಿರುವ ) ಮಗುವನ್ನು ಹೇಗೆ ತಿರಸ್ಕರಿಸಿದ, ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಸ್ವರ್ಗದಲ್ಲಿ ಅವರ ಪುನರ್ಮಿಲನ ಹೇಗಾಯಿತು-ಎಲ್ಲವನ್ನೂ ರಮಣೀಯವಾಗಿ ವರ್ಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಈ ದಂಪತಿಗೆ ಜನಿಸಿದ ಮಗನೇ ‘ಭರತ’, ಮಹಾನ್ ಚಕ್ರವರ್ತಿಯಾಗಿ ಮುಂದೆ ಇವನ ವಿಸ್ತಾರವಾದ ಆಳ್ವಿಕೆಯಿಂದ ಈ ಭೂಮಿ ಭರತವರ್ಷದ ನಾಡು ಎಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾಯಿತು. ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಮೊದಲಿಗೆ ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಇದೇ ಶಕುಂತಲಾ–ದುಷ್ಯಂತ ಕಥೆಯ ನಿರೂಪಣೆ ಸರಳ, ನೇರ ಮತ್ತು ನಿರಾಕರ್ಷಕ ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಿಸಲಾಗಿದೆ. ಅಲ್ಲಿ ಶಕುಂತಲೆಯು ಮುಕ್ತ ರಾಜಸಭೆಯಲ್ಲಿ ದುಷ್ಯಂತನನ್ನುಎದುರಿಸಿ, ದೇವತೆಗಳಿಂದ ತನ್ನ ಮಗನ ತಂದೆ ಅವನೇ ಎಂದು ದೃಡೀಕರಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾಳೆ. ಆದರೆ ಕಾಳಿದಾಸನು ಇದೇ ಕಥೆಯನ್ನು ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಕೃತಿಯಾಗಿ ಪರಿವರ್ತಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಅವನ ಕೃತಿಯ ಪಾತ್ರಗಳು ಪರಿಶುಧ್ದ, ಶ್ರೀಮಂತ ಆದರ್ಶಗಳ ಪ್ರತಿನಿಧಿಗಳು —
ಶಕುಂತಲೆ: ಭಾವನಾತ್ಮಕ, ನಿಸ್ಸ್ವಾರ್ಥ, ಪ್ರಕೃತಿಯ ಸೌಂದರ್ಯದಲ್ಲಿ ತಲ್ಲೀನಳಾದ ಸೌಮ್ಯ ಸ್ತ್ರೀ.
ದುಷ್ಯಂತ: ಮೊದಲು ಧರ್ಮ-ಸೇವಕ, ಧೀರೋದಾತ್ತ ನಾಯಕ , ಆದರೂ ಪ್ರೇಮವಿಯೋಗದ ವೇದನೆ ಅನುಭವಿಸುವ ಮೃದುಹೃದಯಿ.ಕಾಳಿದಾಸನ ಎಲ್ಲ ಕೃತಿಗಳಂತೆ, ಈ ನಾಟಕದಲ್ಲಿಯೂ ಮಾನವ ವ್ಯವಹಾರಗಳನ್ನು ಪ್ರಕೃತಿಯ ಸೌಂದರ್ಯದ ಉಪಮೆಗಳ ಮೂಲಕ ಅಧ್ಭುತವಾಗಿ ಸೆರೆಹಿಡಿಯಲಾಗಿದೆ.
ಚಿತ್ರಕೃಪೆ : ರಾಜಾ ರವಿ ವರ್ಮ ಅವರ ವರ್ಣಚಿತ್ರ— “ಚಿಂತೆಯಲ್ಲಿ ತಲ್ಲೀನಳಾದ ಶಕುಂತಲೆ.” – ಕೃಪೆ ವಿಕಿಮೀಡಿಯಾ ಮೂಲ: https://www.britannica.com/topic/Abhijnanashakuntala

‘ವಿಕ್ರಮೋರ್ವಶೀಯಂ’ ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಚಂದ್ರವಂಶದ ರಾಜ ಪುರೂರವ-ಅಪ್ಸರೆ ಊರ್ವಶಿಯರ ಪ್ರೇಮಕಥೆಯನ್ನು ವರ್ಣಿಸಲಾಗಿದ್ದು, ಇದರಲ್ಲಿ “ವಿಕ್ರಮ” ಹೆಸರಿನ ಪಾತ್ರವಿಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ ಕೆಲವು ಇತಿಹಾಸಕಾರರ ಪ್ರಕಾರ, ಕಾಳಿದಾಸನು ತನ್ನ ಆಶ್ರಯದಾತನಾದ ವಿಕ್ರಮಾದಿತ್ಯ ರಾಜನಿಗೆ ಗೌರವ ಸೂಚಕವಾಗಿ ಈ ಶೀರ್ಷಿಕೆಯನ್ನು ಇಟ್ಟಿರಬಹುದು. ಆದರೆ ಈ ಬಗ್ಗೆ ಒಮ್ಮತವಿಲ್ಲ, ಏಕೆಂದರೆ “ವಿಕ್ರಮಾದಿತ್ಯ” ಎಂಬ ಬಿರುದನ್ನು ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತದ ಅನೇಕ ರಾಜರಿಗೆ ಅನ್ವಯಿಸಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಕಾಳಿದಾಸನ ಆಶ್ರಯದಾತ ಯಾರು ಎಂಬುದು ವಿವಾದಾಸ್ಪದವಾಗಿದೆ. ಕೆಲವು ಪಂಡಿತರ ಪ್ರಕಾರ, ಈ ನಾಟಕದ ಶೀರ್ಷಿಕೆ “ವೀರತ್ವದಿಂದ ಊರ್ವಶಿಯನ್ನು ಜಯಿಸಿದವನು” (ವಿಕ್ರಮ =ವೀರತ್ವ) ಎಂಬುದಾಗಿದೆ. ಪುರೂರವನು ಚಂದ್ರವಂಶದ ವೀರ ರಾಜನಾಗಿದ್ದು ಸ್ವರ್ಗಕ್ಕೆ ಹಿಂದಿರುಗುವಾಗ ಊರ್ವಶಿಯನ್ನು ದೈತ್ಯನಿಂದ ರಕ್ಷಿಸುತ್ತಾನೆ; ಈ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಇಬ್ಬರಲ್ಲೂ ಪ್ರೇಮಾಂಕುರವಾಗಿ , ಊರ್ವಶಿ ಸ್ವರ್ಗಕ್ಕೆ ಹಿಂದಿರುಗುತ್ತಾಳೆ. ನಂತರ, ಒಂದು ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಊರ್ವಶಿ ಲಕ್ಷ್ಮಿಯಾಗಿ ಅಭಿನಯಿಸುತ್ತಿದ್ದಾಗ, “ಪುರುಷೋತ್ತಮ” ಎನ್ನುವ ಬದಲು ತಪ್ಪಾಗಿ “ಪುರೂರವ” ಎಂದು ಬಿಡುತ್ತಾಳೆ. ಇದರಿಂದಾಗಿ ಶಾಪಕ್ಕೀಡಾಗಿ, ಅವಳು ಮರ್ತ್ಯಲೋಕದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಪುರೂರವನು ಅವಳನ್ನು ಭೂಲೋಕದಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆಹಚ್ಚಿ , ಸುಮಾರು ನಾಟಕೀಯ ಘಟನೆಗಳ ನಂತರ ಇಬ್ಬರೂ ಒಂದಾಗುತ್ತಾರೆ. ಈ ಕಥೆಯ ಮೂಲ ಋಗ್ವೇದದಲ್ಲೂ ದೊರಕುತ್ತದೆ, ಅಲ್ಲಿ ಊರ್ವಶಿ ನಿರ್ಲಿಪ್ತತೆಯಿಂದ ವರ್ತಿಸುತ್ತಾಳೆ- ಪುರೂರವನು ಅವಳೊಂದಿಗೆ ಮಾಡಿಕೊಂಡ ಒಂದು ಒಪ್ಪಂದವನ್ನು ಮೀರಿದಾಗ ಅವನನ್ನು ತೊರೆದು ಹೋಗುತ್ತಾಳೆ. ಅವನು ಅವಳನ್ನು ಹುಡುಕಿಕೊಂಡು ಹೋದರೂ, ಅವಳು ಅವನಿಗೆ “ನಾನು ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ನಿನ್ನಿಂದ ದೂರವಾಗಿದ್ದೇನೆ, ಆದರೆ ನಮ್ಮ ಮಗನನ್ನು ನಿನ್ನೊಡನೆ ಕಳುಹಿಸುತ್ತೇನೆ” ಎಂದು ಹೇಳಿ ನಿರ್ಗಮಿಸುತ್ತಾಳೆ.
ಚಿತ್ರಕೃಪೆ: ರಾಜಾ ರವಿ ವರ್ಮ ಅವರು ರಚಿಸಿದ ಪುರೂರವ ಮತ್ತು ಊರ್ವಶಿಯರ ವರ್ಣಚಿತ್ರ – ಕೃಪೆ ವಿಕಿಮೀಡಿಯಾ. ಮೂಲ: ಜಿ.ಸಿ. ಝಾಲ್, “ಕಾಳಿದಾಸ – ಎ ಸ್ಟಡಿ” (ಕಾಳಿದಾಸ – ಒಂದು ಅಧ್ಯಯನ )

ಐತಿಹ್ಯದ ಪ್ರಕಾರ, ‘ಶಾಕ’ರ ನಾಶಕ ವಿಕ್ರಮಾದಿತ್ಯನು ಕಾಳಿದಾಸನ ಆಶ್ರಯದಾತನಾಗಿದ್ದನೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆದರೆ “ವಿಕ್ರಮಾದಿತ್ಯ” ಎಂಬ ಬಿರುದು ಅನೇಕ ರಾಜರು ಹೊತ್ತಿದ್ದರು — ಸಾ.ಪೂ.ಶ. 1ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರಂಭವಾದ ವಿಕ್ರಮ ಸಂವತ್ಸರದ ಪ್ರತಿಪಾದಕನಾದ ಈತ ಪೌರಾಣಿಕ ರಾಜನೋ, ಅಥವಾ ಅದೇ ಕಾಲದ ಶಾತವಾಹನ ರಾಜನೋ, ಅಥವಾ
ಗುಪ್ತ ಸಾಮ್ರಾಟರವನೋ, ಅಥವಾ ಸಾ.ಶ. 6ನೇ ಶತಮಾನದ ಮಧ್ಯಭಾಗದ ಉಜ್ಜಯಿನಿಯ ಹರ್ಷ ವಿಕ್ರಮನೋ, ಇಲ್ಲವೇ ನಂತರದ ಕಾಲದ ಭೋಜರಾಜನೋ ಎಂಬಂತೆ ವಿಭಿನ್ನ ಅಭಿಪ್ರಾಯಗಳಿವೆ. ಬಹುತೇಕ ವಿದ್ವಾಂಸರ ಅಭಿಪ್ರಾಯದಲ್ಲಿ, ಕಾಳಿದಾಸ ಬಹುಶಃ ಗುಪ್ತ ಸಾಮ್ರಾಟ, ಚಂದ್ರಗುಪ್ತ ದ್ವಿತೀಯ ವಿಕ್ರಮಾದಿತ್ಯನ (ಸಾ.ಶ. 380–415) ಆಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಇದ್ದನು. ಅವನು ಚಂದ್ರಗುಪ್ತನ ಉತ್ತರಾಧಿಕಾರಿಗಳಾದ ಕುಮಾರಗುಪ್ತ ಅಥವಾ ಸ್ಕಂದಗುಪ್ತ ಅವರ ಆಸ್ಥಾನಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಇದ್ದಿರಬಹುದು; ಅಥವಾ ಚಂದ್ರಗುಪ್ತನ ಪುತ್ರಿಯಾದ ಪ್ರಭಾವತೀ ಗುಪ್ತಳ ವಾಕಾಟಕ ರಾಜಸಭೆಯಲ್ಲಿಯೂ ಇದ್ದಿರಬಹುದೆಂಬ ಅಭಿಪ್ರಾಯವಿದೆ. ಕಾಳಿದಾಸನ ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವ ವಿಕ್ರಮ, ಕುಮಾರ, ಮತ್ತು ಸ್ಕಂದ ಎಂಬ ಉಲ್ಲೇಖಗಳು ಈ ಅಭಿಪ್ರಾಯಕ್ಕೆ ಬಲ ನೀಡುತ್ತವೆ. ಗುಪ್ತ ಯುಗವನ್ನು “ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತದ ಸುವರ್ಣಯುಗ” ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕಾಳಿದಾಸನಂತಹ ಪ್ರತಿಭಾವಂತ ಕವಿ ಆ ಸುವರ್ಣಯುಗಕ್ಕೆ ಕೊಡುಗೆ ನೀಡಿದ್ದೂ ಇದಕ್ಕೆ ಪೂರಕ ವಿಷಯ .
ಚಿತ್ರಕೃಪೆ : ಅಸಿತ್ ಕುಮಾರ್ ಹಲ್ದಾರ್‌ರಿಂದ ರಚಿತವಾದ ಈ ವರ್ಣಚಿತ್ರ ಸೋಥೆಬೀಸ್ ವೆಬ್‌ಸೈಟ್‌ನಿಂದ ಆಯ್ದದ್ದಾಗಿದೆ. ಇಲ್ಲಿ ರಾಜಕುಮಾರಿ ಪ್ರಭಾವತಿ ಗುಪ್ತಳು ತನ್ನ ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ತನ್ನ ಮಗುವನ್ನು ಮಡಿಲಲ್ಲಿಟ್ಟುಕೊಂಡಿರುವುದು ಮತ್ತು ಕಾಳಿದಾಸನು ಅವರ ಪಕ್ಕದಲ್ಲಿ ಟಿಪ್ಪಣಿಗಳನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿರುವುದನ್ನು ತೋರಿಸಲಾಗಿದೆ.
ಮೂಲ: ಜಿ.ಸಿ. ಝಾಲ್, “ಕಾಳಿದಾಸ – ಎ ಸ್ಟಡಿ”

ಒಬ್ಬ ವಿದ್ಯಾವತಿಯಾದ ರಾಜಕುಮಾರಿಯು ತಾನು ಪಂಡಿತನನ್ನೇ ಮದುವೆಯಾಗಬೇಕೆಂದು ಬಯಸಿ ಮದುವೆಯಾಗಲು ಮುಂಬಂದ ಹಲವಾರು ವರರನ್ನು ಪರೀಕ್ಷಿಸಿ ಅವಮಾನಿಸಿದಳು. ಅವಮಾನಿತರಾದವರು ಹಗೆ ಸಾಧಿಸಲಿಕ್ಕಾಗಿ ಒಬ್ಬ ಹೆಡ್ಡನನ್ನು ಹುಡುಕಿ ಅವನಿಗೆ ಮೌನವ್ರತ ದಲ್ಲಿರುವ ಪಂಡಿತನ ಹಾಗೆ ನಾಟಕಮಾಡಲು ಹೇಳಿದರು. ಮೋಸಹೋದ ರಾಜಕುಮಾರಿ ಆ ಹೆಡ್ಡನನ್ನೇ ಮದುವೆಯಾದಳು. ಆದರೆ ಸತ್ಯ ತಿಳಿದಾಕ್ಷಣ ಅವನನ್ನು ಹೊರದಬ್ಬಿದಳು. ನೊಂದ ಆ ಹೆಡ್ಡ ಕಾಳಿ ದೇವಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ ಹೋಗಿ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿ ದೇವಿಯ ಕೃಪೆಯಿಂದ ರಾತ್ರೋರಾತ್ರಿ ಪಂಡಿತನಾದನು. ಆ ಮೂರ್ಖನೇ ಮುಂದೆ ಕಾಳಿದಾಸನಾದನು ಎಂಬುದು ಪ್ರತೀತಿ; ಆದರೆ ಈ ಕಥೆಗೆ ನಂಬಬಹುದಾದ ಮೂಲವಿಲ್ಲ. ಕಾಳಿದಾಸನ ಕ್ರತಿಗಳಲ್ಲಿ ತತ್ತ್ವಶಾಸ್ತ್ರ ಪುರಾಣ, ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳು, ಭೂಗೋಳಶಾಸ್ತ್ರ ಮತ್ತು ವಿಜ್ಞಾನಗಳ ಅಗಾಧ ಪಾಂಡಿತ್ಯ ಗೋಚರಿಸುತ್ತದೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಅವನನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿನ ಪ್ರಾಂತ್ಯಗಳು ತಮ್ಮವನೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತವೆ. ಕಾಶ್ಮೀರದವರಿಗೆ ಅವನು ಕೇಸರಿಯ ಕುರಿತು ಬರೆದಿದ್ದರಿಂದ ಅವನು ಕಾಶ್ಮೀರದವನಾದ; ರಾಜಕುಮಾರಿ ಕಾಶಿಯವಳಾದ್ದರಿಂದ ಕಾಶಿಯೂ ಅವನ ಮೇಲೆ ಹಕ್ಕು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ; ಅವನ ಪಾಂಡಿತ್ಯದಿಂದಾಗಿ ಅವನು ಮಿಥಿಲೆಯವನಾದ ; ಹಿಮಾಲಯವನ್ನು ತುಂಬಾ ನಿಖರವಾಗಿ ವರ್ಣಿಸಿದ ಕಾರಣ ಉತ್ತರಾಖಂಡವು ಅವನನ್ನು ತಮ್ಮವನಾಗಿಸಿಕೊಂಡಿತು. ಆದರೆ, ಅವನ ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿ ಉಜ್ಜಯಿನಿಯ ಬಗ್ಗೆ ಇರುವ ಅತೀವವಾದ ಪರಿಚಯ, ಪ್ರೇಮ ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಕಾಳಿದಾಸ ಉಜ್ಜಯಿನಿಯ ಗಢಕಾಳಿಕಾ ದೇವಾಲಯದಲ್ಲಿಯೇ ಭಾರತೀಯ ಸಾಹಿತ್ಯರತ್ನನಾಗಿ ಬೆಳಗಿದ್ದು ಎಂದು ಹೇಳಬಹುದು. ಇದೇ ರೀತಿ ಕಾಳಿದೇವಸ್ಥಾನಗಳಿರುವ ಕಾರಣ ಉತ್ತರಾಖಂಡ ಮತ್ತು ಮಿಥಿಲಾಗಳದ್ದೂ ಇವನು ತಮ್ಮವನೆಂಬ ವಾದ.
ಚಿತ್ರಕೃಪೆ :ವಿಕಿಮೀಡಿಯಾದ ಸುನಿಲ್ ಉಜ್ಜಯಿನ್ ಅವರ ಗಢಕಾಳಿಕಾ ದೇವಾಲಯದ ಚಿತ್ರ.
ಮೂಲ: ಎಚ್. ಡಿ. ಭಟ್, ಕಾಳಿದಾಸನ ಕಥೆ ( ದಿ ಸ್ಟೋರಿ ಆಫ್ ಕಾಳಿದಾಸ)

ಕಾವ್ಯದ ಮುಖ್ಯಪಾತ್ರ ಯಕ್ಷ ಮಧ್ಯ ಭಾರತದ ರಾಮಗಿರಿ ಪರ್ವತಕ್ಕೆ ಗಡಿಪಾರು ಮಾಡಲಾಗಿ, ಹೆಂಡತಿಯಿಂದ ಬೇರ್ಪಟ್ಟು ತಾನಿಲ್ಲಿ ವಿಷಾದಿಸುತ್ತಾ ಇರುವಾಗ ಇದೇ ಪರ್ವತದಲ್ಲಿ ಹಿಂದೆ ಸೀತಾರಾಮರು ಸಂತೋಷದಲ್ಲಿ ಕಾಲಕಳೆದರ ಬಗ್ಗೆ ಹೇಳುತ್ತಾನೆ. ನಾಗಪುರದ ಬಳಿಯ ರಾಮ್‌ಟೇಕ್ (ರಾಮ ವಿಶ್ರಾಂತಿಸಿದ್ದ ಜಾಗ) ಈ ಸ್ಥಳದೊಂದಿಗೆ ಗುರುತಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಕಾಳಿದಾಸ ಈ ಕಾವ್ಯ ವನ್ನು ಈ ಜಾಗವನ್ನಾಧರಿಸಿಯೇ ಬರೆದಿದ್ದು ಎಂಬುದು ಇತಿಹಾಸಕಾರರ ವಾದ. ಪ್ರತಿ ವರ್ಷ ನವೆಂಬರ್ ತಿಂಗಳಲ್ಲಿ ರಾಮ್‌ಟೇಕ್‌ನಲ್ಲಿಯೇ ಜನಪ್ರಿಯವಾದ ಕಾಳಿದಾಸೋತ್ಸವವನ್ನು ಎರಡು ದಿನಗಳ ಕಾಲ ಸಂಗೀತ, ನೃತ್ಯ ಮತ್ತು ನಾಟಕಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡು ತುಂಬಾ ಹರ್ಷೋಲ್ಲಾಸದಿಂದ ಆಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.

ಚಿತ್ರಕೃಪೆ : ಸಾರಾ ವೆಲ್ಚ್ ಅವರ ವಿಕಿಮೀಡಿಯಾ ಚಿತ್ರ – ರಾಮ್‌ಟೆಕ್‌ನಲ್ಲಿರುವ ಕಾಳಿದಾಸ ಸ್ಮಾರಕ
ಮೂಲ: https://utsav.gov.in/view-event/kalidas-nagpur-festival

ಟ್ಯಾಗೋರ್ 1902 ರಲ್ಲಿ ಶಕುಂತಲೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಒಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಪ್ರಬಂಧವನ್ನು ಬರೆದರು. ಇದರಲ್ಲಿ ಅವರು ಶಕುಂತಲೆಯ ಎರಡು ರೂಪಗಳನ್ನು ಗುರುತಿಸುತ್ತಾರೆ. ಮೊದಲನೆಯದರಲ್ಲಿ, ಆವೇಗಯುಕ್ತ ಪ್ರವೃತ್ತಿಯ ಶಕುಂತಲೆ ಮತ್ತು ಚಂಚಲ ಸ್ವಭಾವದ ದುಷ್ಯಂತರ ಭೌತಿಕ ಪ್ರೀತಿಯನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತಾ, ಎರಡೆನೆಯದರಲ್ಲಿ ಶಕುಂತಲೆ ಮುಕ್ತ ನ್ಯಾಯಾಲಯದಲ್ಲಿ ದುಷ್ಯಂತನಿಂದ ತಿರಸ್ಕೃತಗೊಂಡು, ಅಲ್ಲಿಂದ ಹಿಮ್ಮೆಟ್ಟಿ ಆಶ್ರಮದಲ್ಲಿ ಮಗನೊಂದಿಗೆ ವಾಸಿಸುತ್ತಾಳೆ. ಇತ್ತ – ದುಷ್ಯಂತ ಪಶ್ಚಾತ್ತಾಪದಿಂದ ಕಂಗಾಲಾಗಿರುತ್ತಾನೆ . ಇವರಿಬ್ಬರೂ ದುಃಖದ ಬೇಗೆಯಲ್ಲಿ ಒಂದೇ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಪರಿತಪಿಸುತ್ತಿರುತ್ತಾರೆ ಈ ತಪಸ್ಸಿನ ಮೂಲಕ, ಹಿಂದಿನ ಭೌತಿಕ ಮಿಲನ ಪರಿಷ್ಕ್ರತಗೊಂಡು ನೈತಿಕ ಒಕ್ಕೂಟದಿಂದ ಅವರಿಬ್ಬರೂ ಮೇಲಕ್ಕೇರುತ್ತಾರೆ . ಟ್ಯಾಗೋರ್ ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ “ಕಾಳಿದಾಸನ ಪ್ರಕಾರ, ನೈತಿಕ ನಿಯಮದಾನುಸಾರ ನಡೆಯುವ ಸೌಂದರ್ಯ ಸ್ಥಿರ ಹಾಗೂ ಶಾಶ್ವತ”. ಪ್ರೀತಿಯನ್ನು ತನ್ನದೇ ಆದ ಅತ್ಯುನ್ನತ ವೈಭವವೆಂದು ಗುರುತಿಸಲು ಕಾಳಿದಾಸ ನಿರಾಕರಿಸುತ್ತಾ ನರ ನಾರಿಯ ನಡುವಣ ಪ್ರೀತಿ ನಿಸ್ವಾರ್ಥವಾಗಿ ಒಳಿತನ್ನು ಹುಟ್ಟುಹಾಕಿದಾಗ ಮಾತ್ರ ಸುಂದರ, ಶಾಶ್ವತ ಹಾಗೂ ಫಲಪ್ರದ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.
ಚಿತ್ರಕೃಪೆ : ಬಂಗಾಳ ಶಾಲೆಯ ಕಾಳಿಪಾದ ಘೋಷ್ ಅವರಿಂದ ಧ್ಯಾನಸ್ಥ ಚಿತ್ರ.
ಮೂಲ: ಜಾದುನಾಥ್ ಸರ್ಕಾರ್ ಅನುವಾದ, ಶಾಕುಂತಲ ದಿ ಇನ್ನರ್ ಮೀನಿಂಗ್ (ಶಾಕುಂತಲ ಅದರ ಆಂತರಿಕ ಅರ್ಥ)

ಕಾಳಿದಾಸನು ಉಪಮಾ (ಸಾಮ್ಯತೆಗಳನ್ನು ನಿರೂಪಿಸುವ ಸಾಹಿತ್ಯ ಶೈಲಿ) ಹಾಗೂ ರೂಪಕಗಳಲ್ಲಿ ಎಷ್ಟು ನಿಪುಣ ಎಂದರೆ ಈತ ಉಪಮೆಗಳ ರಾಜನೆಂದೇ ಕರೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿದ್ದ. ಅವನ ಉಪಮೆಗಳು ಕೇವಲ ಶಬ್ದಗಳ ಆಟವಲ್ಲ, ಹಲವಾರು ಗಹನ ವಿಚಾರಗಳ ಆಳವಾದ ಅರಿವನ್ನು ನೀಡುವ ಸಾಧನ.
ಉದಾ, ರಘುವಂಶದಲ್ಲಿ, ಅವನು ರಾಜ ದಿಲೀಪ ಮತ್ತು ರಾಣಿ ಸುದಕ್ಷಿಣೆಯನ್ನು ಹೀಗೆ ಚಿತ್ರಿಸುತ್ತಾನೆ : “ಪದ ಹಾಗೂ ಅದರ ಅರ್ಥವನ್ನು ಹೇಗೆ ಬೇರ್ಪಡಿಲಾಗದೋ , ದಿಲೀಪ-ಸುದಕ್ಷಿಣೆ ಹಾಗೇ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಒಂದಾಗಿದ್ದರು.” ಇಲ್ಲಿ, ಉಪಮೆ ಕೇವಲ ಹೋಲಿಕೆ ತೋರಿಸುವುದಿಲ್ಲ ಬದಲಾಗಿ ಅವರ ಐಕ್ಯತೆಯನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತ ಮತ್ತು ಗಹನವಾದ ನಿದರ್ಶನ.