भारतात ‘स’ ऋतून्चो अनुभव आमका मेळता. 1) ग्रीष्म (गरमी दीस), 2)वर्षा (पावसा दीस), शरद (पान गळतीचे दीस) हेमंत (कमी थंडीचे दीस), शिशिर (जास्त थंडीचे दीस), वसंत (फुला फुलचे, झाडां चिगुरचे दीस). ऋतुसंहारात (ऋतूंचो संग्रह) कालिदासान प्रत्येक ऋतूचेर एकेक कडवी बरंयला.
घडये ही ताची पयली निर्मिती आसूं येता. खूब वर्सा, विद्वान ह्या गोष्टीचेर वाद घालताले की हे नक्की कालिदासान बरईल्ले की दुसरे कोणे. कारण हे काव्य कोणेतरी नवीनच कवीन बरंयल्ले अशे विद्वानांक दिसताले. ह्या काव्यात फक्त ऋ्तूंचेच वर्णन केल्ले आसून कोणाच व्यक्तीचे चित्रण केल्ले ना. घडये, ताकाच लागून ताच्या उपरांतच्या रचनां परस ती उणी अत्याधुनीक दिसता.
कालिदासाची अत्यंत नावाजिल्ली अशी काव्यप्रतिभा हांगा खूबच उच्च पातळीचेर पावल्या. गरमी दिसांचे वर्णन करताना तो म्हणता, ” तानेन आणि गरमीन त्रस्त जाल्लो सिंह, जरी हल्लो करपाक सक्षम आसलो तरी आतां हत्तीचेर हल्लो करना. उलट ताजे लागीच बसून नदीकाठाचेर विश्रांती घेतेर आसा.”
‘कालिदास’ हो तामिळ आणि तेलगू भाषेत तयार जाल्लो पयलो उलोवपी सिनेमा. हांगा दिसता ते चित्र ह्या सिनेमाचे पोस्टर आसा.
स्रोत : G CJhal,’ Kalidas – A Study ‘

युद्ध देवतेचो जन्म ‘ एक महाकाव्य म्हणून पारंपरिक संस्कृत भाष्यकारान स्वीकारिल्ले आसा. कालिदास तारकासुराक मारपाक कार्तिकेय (कुमार, स्कंद) जल्मा घेतलें हे पुराणिक कथा सांगता. कालिदासान ह्या काणेचे महाकाव्यात रूपांतर केला. कालिदास सांगता त्यो सगळ्योच काणयो महान कलाकृती आसात : उदा : पार्वतीन शिवाक प्रसन्न करून घेवपाक केल्ली तपश्चऱ्या, कामदेवान जेन्ना शिवाच्या ह्रिदयात प्रेम जागवण्याचो प्रयत्न केलो तेन्ना आपलो तिसरो डोळो उघडून ताका जळवन उडयील्ली काणी, आणि ताजे नंतर ताजी बायल रतीदेवीन केल्लो विलाप इत्यादी. कालिदासान रंगईल्ले उमाचे व्यक्तीमत्व साहित्यात अप्रतिम म्हणून नावाजले गेल्या.
हांगा दिसता ते चित्र मणिकंदन पुन्नकल ह्या चित्रकारान कुमारसंभवम साठी रंगईल्ले केरळातले भित्तीचित्र आसा.
स्रोत : KS Raaswami Sastri, ‘Kalidasa : His Period, Personality & Poetry’

मेघदूत’ नाजाल्यार ‘मेघसंदेश ‘म्हणल्यार ,’ ढग दूत ‘ हाजे वर्णन, किंकेड हाने, “खंच्याई भाषेत शोभतले अशे एक, अति सुंदर प्रेमकाव्य ” अशे केला. कुबेर, संपत्तीचो देव, ताणें कामाक लायिल्लो एक यक्ष (देवता) अलका राजधानींतल्यान मध्य भारतांतल्या पर्वताचेर धाडटा. एकसुरेपणाची जाणविकाय करून यक्ष मेघा कडेन आपलें काळीज ओतता, ताका आलकातल्या आपल्या प्रेमिकेक आपलीं भावनां पावोवंक सांगता.
कालिदासाक वाल्मिकीन आनी सीतेची खबर मेळोवपाची रामाची तळमळ प्रेरणा दिली. यक्षाक स्मरता, की राम आणि सीताबी ह्याच पर्वताचेर रावताशिल्ली. त्या ढगाक तो सांगता की “तू हळू हळू वच, पावसाचो शिडकावो कर, रानांतलो उजो तो विझय आणि सगळ्यांक उपयोगी पड”. कालिदासान उत्तर भारतातलो तो मेघाचो मार्गाचें भव्य वर्णन केलां.
कालिदास कविता, भूगोल, दिव्य मोग, आनी भक्ती हांचें मिश्रण करून एक अर्ध-दिव्य मनीस आनी सैमीक घटकांत अनोळखी संवाद दाखयता. वर्सां उपरांत, शेक्सपियरान कालिदासाचो प्रतिध्वनी दिलो, “पिसो, प्रेमि आनी कवी हे सगळे कल्पनेचेच संकुचीत.” सम्पूर्ण मेघदूत अतिशय मंद गतीच्या मंदाक्रांत वृत्तात बरयला की काव्याची आणि मेघाची गती, यक्षाची वेदनेची गती सगळे अगदी बरोबर जुळता.
विकिमीडियाचे चित्र आसा अबनिंद्रनाथ टागोर हांणी मेघदूतांतले ‘द बॅनिश्ट यक्षा’ हे चित्र रंगयलें.
स्रोत: KS Ramaswamy Sastri , ‘Kalidasa: His Period, Personality & Poetry

कालिदासाच्यो दोन रचना महाकाव्य म्हण गणली गेल्यात. संस्कृत साहित्यातलो तो एकटोच इतलो यशस्वी कवी.
रघुवंश,’ (रघुवंश) ह्या ग्रंथांत हेर खंयच्याय ग्रंथापरस महाकाव्याचीं चड गुणधर्म मेळटात. ताचेर तेतीस टीका बरयल्यात – फकत महाकाव्य चड लोकप्रिय आशिल्ले. रघुवंशात श्री रामाच्या सूर्यवंशातले 29 राजांचे वर्णन केल्ले आसा. पांच राजांचे वर्णन खूब विस्तारान केल्ले आसा:- दिलीप, रघू, अज, दशरथ आणि राम.कालिदास मुखेलपणान वाल्मीकीचो स्त्रोत म्हूण उपेग करता पूण विष्णु आनी वायुपुराणांचोय उपेग करता. ह्या पुस्तकाची अखेर मात्र दुःखद केल्ली आसा. अखेरचो राजा अग्निवर्ण , हो खूबच स्त्री लंपट आसता. तो सगळया राज्याची वाताहत करता. ताज्या मरणा नंतर ताजी गुरवार विधवेक सगळें सांबाळचें पडलें. पराक्रमी कसो पडूं येता, अशें कवी सुचयता अशें दिसता.
संतोषकुमार750 हांचें विकिमीडिया चित्र बिहारच्या मधुबनी जिल्ल्यांतल्या कालिदास दिहच्या आंगणांत रघुवंशम् पुस्तकाच्या पुतळ्याचें आसा.
स्रोत : GCJhal,’ Kalidasa – A Study’

पुष्यमित्र सुंगान इ.स.प.१८५ वर्सा सुंग राजवंशाची स्थापना केली. शंभर वर्षां पर्यंत उत्तर भारतात ताजो होडलो प्रभाव आशिल्लो. अशे म्हणतात की पुष्यमित्रान सैनिकी संचलन चालू आसताना अखेरचो मौर्य राजाचो वध केलो आणि राज्य ग्रहण केले. ताजे नंतर अग्नीमित्र सुंग वंशाचो राजा जालो. ‘मालविका आणि अग्नीमित्र’ हे कालिदासान बरंयल्ले पयले नाटक. हे नाटक एक ऐतिहासिक कल्पना. ही राजकुंवर अग्निमित्राची प्रेमकथा. ह्या काणेन खूब चड-उतार तशेच घुवंडावण आसात. ताची प्रेमी मालविका ही एक उदात्त बायल, तिका लुटमारांनी धरून राजवाड्यांत नोकर जावची पडली.अग्निमित्र आनी मालविकान राजकी उलथापालथ आनी अग्निमित्राच्या दोगां व्हड बायलांचो राग जिखलो. एक विदूषक तांका मदत करता. आजकालच्या सिनेमातबी हे एक आवश्यक पात्र जाला. नाटकात कालिदासाची सौन्दर्य दृष्टी खूब उठावदार दिसना, पण खूब प्रेमाच्यो गोष्टी आणि खूब मारामारी मात्र आसात.
imdb ची चित्र के.एन.पॅनिकर हाच्या मालविकाग्निमित्राचेर २०१४ वर्साच्या संस्कृत नाटकाची.
स्रोत : GCJhal,’Kalidasa-A Study’

ब्रिटॅनिका विश्वकोश म्हणता की शकुंतला ह्या काव्याक जी वळख दिल्ली आसा ,ताजेमूळे ताका भारतीय साहित्यात कायमसाठी खूब होड स्थान मेळला. ह्या नाटकाचो विषय आसा, शकुंतलेचो राजा दुष्यन्तान केल्ली फसवणूक, तिजो आणि तिज्या भुर्ग्याचो केल्लो त्याग आणि ताजे उपरांत त्या दोगांचे स्वर्गात जाल्ले मिलन. तांचो तो भुरगोच भारत देशाचो पूर्वज.
शकुंतला-दुष्यंताची कथा महाभारतांत आसा, पूण ती एक सरळ आनी स्पश्ट कथा म्हणून. शकुंतला उक्ते न्यायालयांत दुष्यंताक सांवळ करता आनी देवनांक पितृत्व सिद्ध करपाक लायता. कालिदासान ह्या नाटकाक एक उत्कृष्ट दर्जाचे साहित्यात रूपांतर केला. ही पात्रां एक नितळ उच्चवर्गीय आदर्श दाखयतात: ती चली, भावनाशील, निस्वार्थी, आनी निसर्गाच्या हळुवारपणाक जिवंत. राजा हो धर्माचो पयलो सेवक, निर्धारीत नायक, तरी दयाळू आणि आपुणच प्रेमात फशील्ल्या वेदनेन कळवळतालो. कालिदासाल्यो बाकी सगळ्याच साहित्यकृतींसारखे हे बी काव्य निसर्ग वर्णन, उपमा, रुपक अलंकारांन भरिल्ली आसा.
विकिमीडिया चित्र राजा रवी वर्मा हांणी शाकुंतलेचे चिंतनात व्यस्त आशिल्ले चित्र दाखयता.
स्रोत : https//www.britannica.com/topic/ Abhijananashakuntala

विक्रमोर्वशीयम ‘, पुरुरवा आणि अप्सरा ऊर्वशी ह्या दोगांच्या प्रेमाची काणी. नाटकात मात्र विक्रम नावाचे पात्रच ना. काय इतिहासकारांचें म्हणणें आसा की कालिदासान ‘विक्रमादित्य’ ही पदवी आशिल्ल्या आपल्या आश्रयदात्याक आदराने नमन केलें. हाचेर तरी एकमत जावंक ना. ही पदवी खूब पुर्विल्ल्या राजांनी वापरली, आनी आश्रयदात्याची वळख लेगीत वादग्रस्त आसा. कांय जाण म्हणटात, नाटकाच्या शीर्षकाचो फकत ‘उर्वशी पराक्रमान जिखली’ असो जाता. पुरूरव हो चंद्रवंशाचो राजा. तो खरोच एक शूर मनीस म्हणून दाखयला. उर्वशी स्वर्गाक परतता आसतना तो तिका एका राक्षसापसून सोडयता. ती दोगांई प्रेमात पडतात, पण ऊर्वशीक परतून स्वर्गांत वच्चेच पडता. नंतर ती स्वर्गात एक नाटकात लक्ष्मीचे पात्र करताना, आपलो घोव म्हणून पुरुषोत्तमाचे नाव घेवचे सोडून चुकून पुरुरवाचे नाव घेता. ताजेबद्दल तिका मर्त्य लोकात जन्म घेवचो शाप मेळता. पुरुरवा तिका सोदून काडता आणि बऱ्याच नाटकानंतर तांचें एकवटीत जाता. उर्वशीची कथा सगळ्यांत पयलीं ऋग्वेदांत येता, जंय ती निर्दयपणान करार मोडल्या खातीर पुरूरव्याक सोडून वता. पुरुरवान तिचो सोद लायल्या उपरांत लेगीत ती ताका सांगता की ती सदांखातीर गेल्ली, पूण तांकां जल्मल्लो पूत ताका धाडपाचें उतर दिता.
विकिपीडियातल्या चित्रात राजा रविवर्मान पुरुरवा आणि ऊर्वशीचे चित्र काडला.
स्रोत : G C Jhal,’ Kalidas- A Study ‘

परंपरेंतल्यान कालिदासाचो संबंद साकांच्या विध्वंसक विक्रमादित्याकडेन आसा. त्या काळात खरे तर, अनेक राजा आपल्याक विक्रमादित्य म्हणोन घेताले: इ.स.प.पयल्या शेंकड्यासावन विक्रमयुगाचें नांव पडपी पौराणीक राजा वा त्याच काळांतलो सातवाहन राजा वा कांय गुप्त सम्राट वा इ.स.सव्या शेंकड्याच्या मध्याक उज्जैनचो हर्ष विक्रम वा उपरांतच्या काळांतलेय राजा भोज.
इ.स ३८०-४१५ ह्या काळांत राज्य करपी गुप्त सम्राट दुसरो चंद्रगुप्त विक्रमादित्य हाच्या दरबारांत कालिदास आसूं येता अशें चडशे लोक मान्य करतात.तशेंच तो आपल्या उत्तराधिकारी कुमारगुप्त वा स्कंदगुप्त हांच्या दरबारांत वा चंद्रगुप्ताची धूव प्रभावती गुप्त हाच्या वाकटक दरबारांत लेगीत आसूं येतालो. तागेल्या साहित्यात परत परत आयील्ले स्कंद, कुमार, विक्रम हांचो उल्लेख ह्या म्हणण्याक आधार दिता. गुप्त काळाक केन्ना केन्नाय आदल्या भारताचें भांगरा युग म्हणटात. ह्या काळाक कालिदासाचोयी हातभार लागिल्लो उरच्या फाव, ह्या गोष्टीत आश्चर्य जावपाचे कारण ना.
सोथेबीच्या संकेतथळा वयल्यान मेळिल्लें असित कुमार हल्दाराचें चित्र. त्या चित्रात दिसता प्रभावतीगुप्त आपल्या पुताक मांडीचेर घेवन दरबारात बसला आणि कालिदास नोंदी घेता.
स्त्रोत,: GC Jhal, ‘ Kalidas- A Study’.

एके विद्वान राजकन्याक फकत एका विद्वानांकडेन लग्न जावपाची इत्सा आशिल्ली. तिने खूब जणांची परीक्षा घेतली आणि अपमान केलो. ह्या सगळ्याच अपमानित लोकांक तीजेर सूड घेवचो आसता.तांणी एका मूर्खाचो सोद लायलो आनी ताका मौन व्रत घेतिल्ल्या विद्वानाचें नाटक करपाक सांगलें. राजकन्याक फटोवन तिणें नाटककाराक लग्न केलें.कळटकच तिणें ताका भायर उडयलो. तो एका काली मंदिरांत गेलो आनी देवीच्या कृपेन रातोरात तो पंडित जालो. तो मूर्खच कालिदास आसता. पूण ह्या गोष्टीक तशी काईच खात्रीलायक पुष्टी ना.
कालीदासान दर्शनशास्त्र, पुराणां, महाकाव्यां, भूगोळ, आनी विज्ञानाचेर खूब प्रभुत्व दाखयलां. कालिदासाक जायत्यो जाग्यांनी आपलो म्हणटात.ताणे केशराचेर बरयील्ले म्हणून काश्मीर ताजेर दावो करता, राजकुमारी काशीची आशिल्ली म्हणून काशी ताजेर दावो करता, तो खूप शिकिल्लो पंडित आशिल्लो म्हणून मिथिला ताजेर आपलो दावो करता, ताणे हिमालयाचे सुंदर वर्णन केल्ले आसा म्हणून उत्तराखंड ताजेर दावो करता.
पूण ताच्या वावरांत उज्जैनाची सगळ्यांत चड वळख दिसून येता. अशे तरेन कालिदास भारतीय साहित्याचें रत्न जालें थंयच उज्जैनचें गढकालिका देवूळ अशें म्हण्टात. मिथिला आणि उत्तराखंडातबी काली मातेची अशीच देवळा आसात आणि त्योई अशेच ताजेर दावो करतात.
विकिमीडिया, सुनील उज्जैन हाजे गढ कालिका देवळाचे चित्र दाखयता.
स्रोत : H D Bhatt, ‘The Story of Kalidas’

यक्षाक हद्दपार करून मध्य भारतातल्या रामगिरी नावच्या पर्वताचेर धाडून दितात. आपल्या बायलेची विरह जाल्ल्याचो तो शोक करता. राम सीतेन घालयील्ल्या सुखद क्षणांचीबी ताका याद येता. नागपूर लागसारच्या रामटेक (रामान विसव घेतिल्लो) ह्या थळाकडेन वळखतात. मेघदूत हे काव्य हांगाच बरयील्ले अशे इतिहासकारबी विश्वासान सांगतात. दरवर्सा, नोव्हेंबर महिन्यात ह्याच जागेर कालिदास उत्सव साजरो करतात. दोन दीस सामके गाणी, नाटकां, आणि नृत्य प्रकारांची मेजवानी आसता.
सारा वेल्च हाच्या विकिमीडिया चित्र रामटेकांतली कालिदास स्मारक दाखयता.
स्रोत: https//utsav.gov.in/view-event/kalidas-nagpur-festival

टागोरान 1902 वर्सा शकुंतलेचेर एक फामाद निबंध बरयलो. ताणे शाकुंतलमचे दोन सुस्पष्ट भाग केले. पयलो भाग, तो म्हणता की शकुंतलेचे आवेगपूर्ण भौतिक प्रेम आणि दुष्यंताचे खेळकर प्रेमाचे वर्णन करता. दुसऱ्या, अखेरच्या भागात दुष्यन्त त्या प्रेमाचो इन्कार करता, भर दरबारात तिजो त्याग करता आणि मागीर शकुंतला एकआश्रमात वचून आपल्या भुरग्या बरोबर रावता. दुष्यंत पश्चातापांत विचलित जाता. दुष्यन्त -शकुंतला दोगांकबी त्याच दुःखाच्या वाटेवैल्ल्यान चलचे पडता. ह्या तपस्यावरवीं पयल्या भागांतलो तांचें सुरवेचें शारिरीक संयोग शुध्द जावन नैतिक संयोगांत उंच जाता. टागोरांनी अखेरच्या भागाक धर्माचे अधिष्ठान दिला. टागोर म्हणतात, कालिदासाच्या म्हणण्यानुसार, “नैतिक मूल्यांबरोबर, हातात हात घालून चलचे सौन्दर्यच अमर आसता”. तो पुढे अशेई सांगता की कालिदास ‘प्रेम’ हाची व्हडली किर्ती म्हणून मानपाक नाकारता; आनी स्त्री -पुरुष प्रेम निस्वार्थी जावन बऱ्यापणाक जल्म दिता तेन्नाच सोबीत, टिकपी आनी फळादीक आसता अशें.
चिंतनशील रंगचित्र आसा बेंगाल स्कूलच्या कालिपदा घोष हाजे.
स्रोत : Jadunath Sarkar translation of Shakuntala, Its Inner Meaning.

कालिदासाक रूपक आणि उपमा अलंकारांचो राजा म्हणतात. उपमा कालिदासस्य हाजो अर्थ – तो उपमा अलंकाराचो प्रवीण अशे जाता. ताचीं रूपकां फकत शब्दांचे खेळ न्हय, तीं समजूतकाय खोलायतात, खूबदां गंभीर दर्शनीक अंतर्दृश्टी उक्ते करतात. उदा: रघुवंशात तो राजा दिलीप आणि राणी सुदक्षिणाचे वर्णन करताना, ” जसो शब्द आनी ताचो अर्थ अविभाज्य आसात तसोच दिलीपा आनी सुदक्षीनाय एकदम एकवटीत आशिल्ले.” हांगा उपमा फकत फक्त तुलना करना; तर एक मूलभूत ऐक्य दाखयता. संक्षिप्त आनी खोलायेन आसा.