भारतामध्ये वर्षभरात सहा ऋतु असतात. ग्रीष्म (उन्हाळा), वर्षा (पावसाळा), शरद(पानगळ), हेमंत (हिवाळ्याची सुरुवात) शिशिर (हिवाळा) आणि वसंत(बहर). कालिदासाने या प्रत्येक ऋतुवर एक असे सहा सर्ग(अध्याय) ऋतुसंहारमधे लिहिले आहेत.

कालिदासाने लिहिलेला हा पहिलाच ग्रंथ असावा कारण त्याच्या इतर साहित्याच्या तुलनेत या ग्रंथातील लिखाण बाळबोध अथवा नवशिक्याने लिहिल्यासारखे आहे. खरेतर अभ्यासकांमधे ‘हे लिखाण कालिदासाचे आहे का’ या प्रश्नावर बराच काळ चर्चा आणि वादविवाद झाले आणि सरतेशेवटी हे कालिदासाचेच आहे असा निष्कर्ष निघाला. मानवी पात्रांचा वापर न करता केलेले निसर्गाच्या ऋतुचक्राचे वर्णन अशी ही रचना आहे. कदाचित त्यामुळेच त्याच्या नंतरच्या रचनांच्या तुलनेत ती नेटकेपणात कमी दिसते.

कालिदास ज्यासाठी प्रसिद्ध आहे ते काव्यावरील प्रभुत्व मात्र इथे दिसते. त्याने उन्हाळ्याच्या वर्णनात लिहिले आहे की “उकाडा आणि तहान यांचा तडाखा इतका आहे की हत्तीची शिकार करण्याची शक्ती अंगी असूनही सिंह ते न करता त्याच हत्तीबरोबर नदीकिनाऱ्यावर विश्रांती घेतो आहे.”

तमिळ आणि तेलुगू या दोन्ही भाषांमधे निर्माण झालेल्या पहिल्या बोलपटाचे नाव होते “कालिदास”. दिलेले चित्र हे त्याच चित्रपटाचे पोस्टर आहे.

संदर्भ – G.C.Jhal यांचे Kalidasa – A Study हे पुस्तक

संस्कृतभाषक, अभ्यासक, टीकाकार इत्यादी सर्व लोकांनी कुमारसंभव या ग्रंथाला महाकाव्य म्हटलेले आहे. कार्तिकेय (इतर नावे – कुमार, स्कंद) याचा जन्म तारकासुराचा वध करण्यासाठी झाल्याची पुराणातील कथा कालिदासाने या ग्रंथात वर्णिली आहे. या कथाबीजाचे कालिदासाने महाकाव्यात रूपांतर केले. देवी पार्वतीने भगवान शिवाच्या प्राप्तीसाठी केलेली तपश्चर्या, कामदेव भगवान शिवाच्या मनात प्रेमभावना उत्पन्न व्हावी म्हणून प्रयत्न करत असताना शिवाने तृतीय नेत्र उघडून केलेले कामदेवाचे दहन, कामदेवाची पत्नी रतीचा कामदेवाच्या मृत्यूनंतरचा विलाप इत्यादी कथा ही कालिदासाने निर्माण केलेली अत्यंत उत्कृष्ट अशी शब्दशिल्पे आहेत. कालिदासाने केलेले उमचे वर्णन हा साहित्यातील एक उत्तुंग असा मानदंड आहे.

दिलेले चित्र हे मणिकंदन पुणक्कल यांनी कुमारसंभवाच्या ‘केरळ म्युरल’ शैलीत काढलेल्या चित्राची प्रतिमा आहे.

संदर्भ – K.S.Ramaswami Sastri यांचे Kalidasa: His Period, Personality & Poetry हे पुस्तक

“असे नितांतसुंदर प्रेमकाव्य इतर कोणत्याही भाषेत नाही” असे मेघदूत (किंवा मेघसंदेश) या काव्याचे वर्णन किंकेड यांनी केले आहे.

धनरक्षक कुबेराच्या सेवेत असलेल्या एका यक्षाला राजधानी अलकानगरीतून हद्दपारीची शिक्षा मिळाल्यामुळे तो मध्य भारतातील एका पर्वतावर येऊन राहिला होता. आपल्या प्रेमिकेच्या विरहाने व्याकुळ झालेल्या त्या यक्षाने स्वतःच्या मनाची व्यथित अवस्था एका मेघाने अलकानगरीतील आपल्या प्रेमिकेपर्यंत पोहोचवावी यासाठी त्या मेघाला केलेले कथन अशी या महाकाव्याची मांडणी आहे.

महर्षी वाल्मिकींची प्रतिभा आणि रामाची सीतेविषयी माहिती मिळावी यासाठीची तळमळ यांपासून कालिदासाने प्रेरणा घेतली आहे. एके ठिकाणी हा यक्ष म्हणतो की वनवासात असताना राम आणि सीता ह्याच पर्वतावर राहिले होते जिथे मला आता दुर्दैवाने हद्दपार म्हणून राहावे लागते आहे. त्याने मेघाला सल्ला दिला आहे की ‘सावकाश जा, पाऊस पाड, अरण्यात लागलेले वणवे दिसले तर ते शांत कर, सर्वांना तुझा फायदा होऊ दे’. कालिदासाने त्या मेघाला आकाशमार्गाने जाताना जमिनीवर कोणती स्थाने, खुणा दिसतील याचे अत्यंत सविस्तर वर्णन केले आहे. हा मार्ग सध्याच्या उत्तर भारतावरून जातो.

एक यक्ष (लोकविलक्षण मनुष्य) आणि एक ढग (नैसर्गिक वस्तू) यांच्या पूर्णतः काल्पनिक संभाषणामधे कालिदासाने काव्य, भूगोल, दिव्य प्रेम आणि भक्ती यांचा सुंदर मेळ केला आहे. काही शतकांनंतर शेक्सपिअरने जेव्हा “वेडा, प्रियकर आणि कवी हे सर्व कल्पनाशक्तीचेच बनलेले असतात” असे लिहिले (A Midsummer Night’s Dream) तेव्हा त्याने जणू कालिदासाचेच विचार पुन्हा मांडले.

मेघदूत हे संपूर्ण महाकाव्य लिहिताना मंदाक्रांता हे संथ वृत्त वापरले आहे. ढगाचा कमी वेग आणि काव्यातील दुःख यांच्याशी त्याची अतिशय चपखल सांगड घातली आहे.

दिलेली प्रतिमा ही अबनींद्रनाथ टागोर यांच्या The Banished Yaksha या मेघदूतावरील चित्राची असून विकिमिडियातून घेतली आहे.

संदर्भ – K.S.Ramaswami Sastri यांचे Kalidasa: His Period, Personality & Poetry हे पुस्तक

कालिदासाच्या दोन कृतींना महाकाव्याचा दर्जा मिळालेला आहे. हे साध्य केलेला तो एकमेव संस्कृत कवी आहे. खरे तर महाकाव्य म्हणण्यासाठी जितकी लक्षणे असावी लागतात त्यांतील सर्वात जास्त रघुवंशमधे दिसतात. त्यावर तेहतीस टीकाग्रंथ लिहिण्यात आले आहेत. याहून जास्त टीका ग्रंथ हे केवळ रामायण आणि महाभारत यांवरच लिहिले गेले आहेत.

रघुवंशामधे श्रीरामांच्या सूर्यवंशातील २९ राजांचे वर्णन केले आहे. त्यांतील दिलीप, रघु, अज, दशरथ आणि राम या राजांचे सविस्तर वर्णन आहे. महर्षी वाल्मिकींच्या लिखाणाचा कालिदासाने मुख्य आधार घेतला असला तरी विष्णुपुराण आणि वायुपुराण यांचाही आधार घेतला आहे. हे एक दुःखान्त काव्य आहे. कालिदासाने अग्नीवर्ण या राजाचे वर्णन शेवटचा राजा म्हणून केले आहे. हा एक स्त्रीलंपट राजा होता आणि त्याने राज्याची धूळधाण केली. त्याच्यानंतर त्याच्या विधवा पत्नीला ते सगळे जमेल तसे सावरावे लागले. शक्तीमानांचा ऱ्हास कसा होतो हे बहुतेक कालिदासाला यातून दाखवायचे असावे.

बिहार मधील मधुबनी येथे असलेल्या कालिदास दिहच्या आवारातील रघुवंशम या शिल्पाची प्रतिमा दाखवलेली आहे. ती विकीमीडियामधे Sntshkumar750 यांनी दिलेली आहे.

संदर्भ – G.C.Jhal यांचे Kalidasa – A Study हे पुस्तक

पुष्यमित्र शुंगाने ख्रिस्तपूर्व १८५ या साली शुंग घराण्याची सत्ता स्थापन केली. ही सत्ता उत्तर भारतामध्ये शंभर वर्षे अबाधित राहिली. पुष्यमित्राने एका सैन्य संचलनाच्या वेळी शेवटच्या मौर्य राजाची हत्या करून सत्ता हस्तगत केली असे मानले जाते. पुष्यमित्रांनंतर अग्नीमित्र हा गादीवर बसला. ‘मालविका व अग्नीमित्र’ हे कालिदासाने लिहिलेले पहिले नाटक. राजकुमार अग्नीमित्राच्या प्रेमकथेतील विविध वळणे दाखविणारे हे एक इतिहासाधारित काल्पनिक लेखन आहे. लुटारुंनी अपहरण केल्यानंतर राजप्रासादात दासी म्हणून काम करणाऱ्या पण मूळची तालेवार घराण्यातील असलेल्या मालविका नावाच्या एका स्त्रीवर अग्नीमित्राचे मन जडते. राजकीय उलथापालथी आणि अग्नीमित्राच्या दोन पत्नींचा रोष यावर मालविका आणि अग्नीमित्र मात करतात. ते करण्यात या प्रेमीयुगुलाला विदूषकाची मदत होते. हेच विदूषकाचे पात्र वेगवेगळ्या रूपांमध्ये आजही अनेक चित्रपटांमधून दिसते. या नाटकात युद्ध, द्वंद्व आणि प्रेम, शृंगार यांचे प्राबल्य आहे. कालिदासाच्या सौंदर्यदृष्टीचा मात्र या नाटकात अभाव जाणवतो.

२०१४ साली आलेल्या K.N.Panicker यांच्या मालविकाग्नीमित्रम् नामक नाटकातील एक प्रतिमा imdb वरून घेतली आहे.

संदर्भ – G.C.Jhal यांचे Kalidasa – A Study हे पुस्तक

एन्सायक्लोपिडिया ब्रिटानिका मधे लिहिले आहे की अभिज्ञान शाकुंतलम हे भारतात कोणत्याही काळात निर्मित झालेल्या कोणत्याही भाषेतील साहित्यामधील सर्वोत्कृष्ट नाटक आहे. राज्यात दुष्यंताचे शकुंतलेच्या सौंदर्यावर भाळणे, त्यांचे प्रेम, त्यांचा गांधर्व विवाह, त्यांचा विरह, आणि शकुंतलेला मिळालेला दुष्यंताला तिचा विसर पडण्याचा शाप, त्यामुळे दुष्यंताने शकुंतलेला व स्वतःच्या मुलाला न ओळखणे आणि नंतर दुष्यंताला अंगठी मिळाल्यावर होणारे त्यांचे मीलन अशा वळणाने ही कथा जाते. ते मूल म्हणजे भारतवर्षाची स्थापना करणारा भरत. महाभारतातील मूळ कथेमध्ये नाट्यमयता नाही. त्यात शकुंतला दुष्यंताला त्याच्या दरबारात आव्हान देते आणि देवतांना साकडे घालून त्यांच्याद्वारे दुष्यंताला आपली ओळख पटवून देते. कालिदासाने ह्याच कथेचे एका अभिजात नाटकामध्ये रूपांतर केले. त्याची पात्रे आदर्श संस्कार झालेल्या व्यक्ती म्हणून समोर येतात. त्यातील स्त्री ही भावनाप्रधान, निःस्वार्थी, निसर्गातील लहान लहान गोष्टीही जाणवणारी. राजा हा प्रथमतः धर्माचा सेवक. दृढनिश्चयी, कर्तव्यकठोर शासक असला तरी आपल्या प्रेमिकेच्या विरहाने हळवा होणारा आणि त्या विरहवेदनेने तळमळणारा. कालिदासाच्या सर्वच साहित्यात दिसणारी निसर्गातील सौंदर्य शब्दांत बांधणारी रूपके या नाटकातही आहेत.

राजा रविवर्मा यांनी चितारलेल्या ‘विचारात हरवलेली शकुंतला’ या चित्राची प्रतिमा दिलेली आहे.

संदर्भ: https://www.britannica.com/topic/Abhijnanashakuntala

विक्रमोर्वशीयम् या नाटकात राजा पुरुरवा आणि उर्वशी या अप्सरेची प्रेमकथा मांडली आहे. नाटकात ‘विक्रम’ नावाचे पात्र नाही. त्यामुळे काही इतिहासकारांच्या मते कालिदास त्यांच्या “विक्रमादित्य” ही उपाधी धारण करणाऱ्या आश्रयदात्याला मानवंदना देत असावा. अर्थात या मुद्यावर एकमत नाही. ही उपाधी अनेक राजांनी वेगवेगळ्या काळात धारण केली होती आणि कालिदासाच्या आश्रयदात्यावरसुद्धा एकमत नाही. काहीजणांच्या मते नाटकाच्या नावाचा अर्थ “उर्वशीची शौर्याने झालेली प्राप्ती” असा आहे.

या नाटकात कालिदासाने पुरुरवा हा चंद्रवंशीय राजा असून अतिशय शूर असल्याचे दाखविले आहे. उर्वशी स्वर्गाकडे परत जात असताना पुरुरवाने तीची एका दैत्याच्या तावडीतून सुटका केली. तेव्हा ते एकमेकांच्या प्रेमात पडले. परंतु उर्वशीला स्वर्गात परतावे लागले. पुढे स्वर्गातील एका नाटकात देवी लक्ष्मीचे पात्र सादर करताना उर्वशीने तिच्या नाट्यातील पतीचा उल्लेख ‘पुरुषोत्तम’ऐवजी चुकून ‘पुरुरवा’ असा केल्याने तीला मनुष्यरूप घेण्याचा शाप मिळाला. पुढे काही नाट्यमयी घटनांनंतर त्यांचे मीलन होते.

ऋग्वेदात असलेल्या मूळ कथेत उर्वशी ही करारी, भावनाहीन आहे. पुरुरवाने तिला दिलेल्या वचनाचा भंग केल्याने ती निघून जाते. पुरुरवा तिला शोधतो परंतु ती परतायला नकार देते मात्र त्या दोघांचे मूल त्याच्याकडे पाठविण्याचे वचन देते.
राजा रविवर्मा यांनी चितारलेल्या पुरुरवा आणि उर्वशी दर्शविणाऱ्या चित्राची प्रतिमा विकिमिडियामधून घेतली आहे.

संदर्भ – G.C.Jhal यांचे Kalidasa – A Study हे पुस्तक

परंपरागत ज्ञानानुसार कालिदास हा शकांचे निर्दालन करणाऱ्या विक्रमादित्याच्या दरबारात होता. विक्रमादित्य ही उपाधी अनेक राजांनी वेगवेगळ्या काळात धारण केली होती. विक्रम संवत ज्याच्या नावाने सुरू झाले तो ख्रिस्तपूर्व पहिल्या शतकातील राजा किंवा त्याच काळातील एक सातवाहन राजा तसेच काही गुप्त घराण्यातील राजे, सहाव्या शतकातील उज्जैनचा हर्ष विक्रम किंवा त्यानंतरच्या काळातील राजा भोज या सर्वांचा विक्रमादित्य म्हणून उल्लेख आढळतो.

बहुतांश इतिहासकारांच्या मते गुप्त राजघराण्याचा चंद्रगुप्त द्वितीय विक्रमादित्य (राज्यकाल – सन ३८० ते ४१५) याच्या दरबारात कालिदास असावा. कदाचित तो त्यानंतर गादीवर आलेल्या कुमारगुप्त, स्कंदगुप्त यांच्या दरबारात असावा किंवा चंद्रगुप्ताची मुलगी प्रभावतीगुप्त (वाकाटक घराणे) हिच्या दरबारात असावा. त्याच्या लिखाणातील विक्रम, कुमार, स्कंद यांचे उल्लेख या मताला पुष्टी देतात. गुप्त राजांचा राज्यकाल हा प्राचीन भारताचे सुवर्णयुग म्हटला जातो. कालिदासासारख्या अलौकिक प्रतिभावान लेखकाचा हातभार अशी ख्याती मिळण्यासाठी लागला असल्यास काहीच नवल नाही.

प्रभावतीगुप्त मुलाला मांडीवर घेऊन दरबारात बसली आहे आणि कालिदास काहीतरी लिहितो आहे असे दर्शविणाऱ्या असित कुमार हलदर यांच्या चित्राची दिलेली प्रतिमा सोथबीज् च्या संकेतस्थळावरून घेतली आहे.

संदर्भ – G.C.Jhal यांचे Kalidasa – A Study हे पुस्तक

एका कथेनुसार एका ज्ञानी राजकुमारीला एखाद्या बुद्धिमान माणसाशीच लग्न करायचे होते. तिने अनेकांच्या कसोट्या घेतल्या आणि त्यांना अपमानित केले. त्या अपमानाचा बदला घेण्यासाठी या लोकांनी एक मूर्ख माणूस शोधला आणि त्याला ‘मौनव्रत धारण केलेला ज्ञानी मनुष्य’ असे नाटक करायला सांगितले. राजकुमारी या नाटकाला फशी पडली आणि तिने त्या माणसाशी लग्न केले. राजकुमारीचा जेव्हा भ्रमनिरास झाला तेव्हा तिने त्याला हाकलून दिले. तो देविकालीच्या देवळात गेला तिथे देवीच्या कृपेने एका रात्रीत त्याला पांडित्य लाभले. तो मूर्ख माणूस म्हणजे कालिदास. या कथेला कोणताही विश्वासार्ह पुरावा नाही.

कालिदासाच्या लिखाणात तत्त्वज्ञान, पुराणे, महाकाव्य, भूगोल आणि शास्त्र यांवरील असामान्य प्रभुत्व दिसते. अनेक शहरे ‘कालिदास आमचाच’ असा दावा करतात. त्याच्या केशरावरील लिखाणामुळे तो काश्मीरचा असल्याचा दावा केला जातो. राजकुमारी काशीची होती त्यामुळे तो काशीचा होता असेही म्हटले जाते. त्याच्या पांडित्यामुळे मिथिला नगरी त्याच्यावर दावा सांगते. त्याने हिमालयाचे सविस्तर वर्णन केलेले असल्याने तो उत्तराखंडचा असल्याचे म्हटले जाते. परंतु त्याच्या लिखाणातून त्याला उज्जैन शहराच्या कानाकोपऱ्यांची पूर्ण माहिती होती असे दिसते. त्यामुळे उज्जैन शहरातील गढकालिका मंदिर या ठिकाणी कालिदासाचे भारतीय साहित्याच्या रत्नामध्ये रूपांतर झाले असे म्हणतात. उत्तराखंड आणि मिथिला येथे असलेली देवी कालीची मंदिरेसुद्धा असाच दावा करतात.

सुनील उज्जैन यांनी विकिमिडियावर दिलेली गढकालिका मंदिराची प्रतिमा.

संदर्भ: H.D.Bhatt यांचे The Story of Kalidas हे पुस्तक

यक्षाला मध्य भारतातील रामगिरी पर्वतावर राहण्यासाठी हाकलून देण्यात आले होते. पत्नीपासून ताटातूट झाल्याची वेदना तो मांडतो आणि त्याच ठिकाणी राम आणि सीता यांनी प्रेमाचे क्षण व्यतीत केल्याची आठवणही काढतो. नागपूर जवळील रामटेक (जिथे रामाने विश्रांती घेतली) हेच ते ठिकाण असे आता सर्वमान्य झाले आहे. मेघदुतात त्या ठिकाणाचे वर्णन असल्यामुळे इतिहासकार असे म्हणतात की कालिदासाने मेघदूत तिथेच लिहिले. दरवर्षी नोव्हेंबरमध्ये रामटेक येथे कालिदास उत्सव साजरा केला जातो. हा दोन दिवसांचा उत्सव संगीत, नृत्य आणि नाट्य यांच्या सादरीकरणासाठी प्रसिद्ध आहे.

रामटेक येथील कालिदास स्मृतीस्थळाची सारा वेल्च यांनी विकिमिडियावर दिलेली प्रतिमा.

संदर्भ: https://utsav.gov.in/view-event/kalidas-nagpur-festival

टागोरांनी १९०२मध्ये शाकुंतलम् वर लिहिलेला एक निबंध प्रसिद्ध आहे. त्यात त्यांनी शाकुंतलम् चे दोन भाग वर्णिले आहेत. त्यांनी वर्णिल्याप्रमाणे पहिल्या भागात शकुंतलेचे आवेगपूर्ण आणि दुष्यंताचे खोडकर असे भौतिक / शारीरिक पातळीवरील प्रेम आहे. तर दुसऱ्या भागात दुष्यंताने शकुंतलेला भर दरबारात नाकारल्यानंतर ती आश्रमात स्वतःच्या मुलाला घेऊन राहते. तर दुष्यंत हा पश्चात्तापाने होरपळत असतो. दोघेही दुःखी अवस्थेत जीवन कंठत असतात. या तपश्चर्येमुळे पहिल्या भागातील त्यांचे आसक्तीपुरते मर्यादित असलेल्या आकर्षणाचे खऱ्या प्रेमात, मनोमीलनात रुपांतर होते.

टागोरांच्या मते दुसरा भाग हे धर्मावरील भाष्य आहे. त्यांच्या मते कालिदास म्हणतो की नैतिक मूल्ये आणि नियम यांचे पालन करणारे सौंदर्य हे चिरंतन असते. त्यांच्या मते कालिदासाला केवळ प्रेम ह्याच भावनेला अत्युच्च स्थान देणे मान्य नाही तर स्त्री आणि पुरुषांमधील प्रेम हे सुंदर, टिकाऊ आणि फलदायी तेव्हाच होते जेव्हा ते निस्वार्थ आणि मनामध्ये चांगल्या भावना जागविणारे असते.

बंगाल शैलीतील कालिपद घोष यांचे ध्यानपूर्ण चित्रकला पद्धतीने काढलेल्या चित्राची प्रतिमा दिली आहे.

संदर्भ: जदुनाथ सरकार यांचा Shakuntala, It’s Innner Meaning हा लेख.

कालिदासाला रूपके आणि उपमा यांचा राजा म्हटले जाते. उपमा कालिदासस्य याचा अर्थ उपमा द्यावी तर कालिदासानेच असा होतो त्याची रूपके हा केवळ शब्दांचा खेळ किंवा शब्दच्छल नसून त्यामागे खोल असा तात्विक अर्थ असतो जो समजून घ्यावा लागतो.

उदाहरणार्थ रघुवंशम् मध्ये कालिदास राजा दिलीप व त्याची राणी सुदक्षिणा यांच्या विषयी असे म्हणतो की ज्याप्रमाणे शब्द आणि त्याचा अर्थ वेगळे करता येत नाहीत त्याप्रमाणे हे दोघे संपूर्णपणे एकत्र झाले आहेत.

ही उपमा केवळ तुलनात्मक नसून अभिन्नत्व दर्शवते. ही एकाचवेळी संक्षिप्त आहे आणि गहनही आहे.