વિશ્વેસરિયાનો જન્મ બેંગ્લોર નજીક થયો હતો અને એમણે એન્જીનીયરિંગ પુણેથી કર્યું હતું. એમણે સુરત, મુંબઈ (બોમ્બે), હૈદરાબાદ, એડન અને ઝાંઝિબારમાં કામ કર્યું. ઇસ્વી 1909માં તેમને મૈસુર રાજ્યના મુખ્ય અભીયંતાનુ પદ સ્વીકારવા આગ્રહ કરાયો. એમણે કૃષ્ણ રાજ સાગર બાંધ બનાવવા માટે દરખાસ્ત તૈયાર કરી. ખૂબ જ મોટી ધનરાશીની જરૂર હોવાં છતાં, મૈસુરના મહારાજ કૃષ્ણ રાજ વાડિયારે સંમત્તી આપી. 20 વર્ષના બાંધકામ બાદ ઇસ્વી 1931માં બાંધ ખુલ્લો મુકાયો.
ઇસ્વી 1912માં તેઓ મૈસુરના દીવાન તરીકે મહારાજની સેવામાં જોડાયા. એમણે મૈસુરનો કાયાકલ્પ કરી તેને ભારતનું અત્યાધુનિક રાજ્ય બનાવ્યું – ઉદ્યોગ, મહાવિદ્યાલય/ યુનિવર્સીટી, વીજળી પુરવઠો, બેન્ક વગેરે ની સ્થાપના કરી. બ્રિટિશ સરકારે એમને knighthood થી અને સ્વતંત્ર ભારતે ‘ભારત રત્ન’ થી એમનું સન્માન કર્યું.
લોકવાયકા છે કે દીવાનપદ સ્વીકારવા પહેલાં એમણે બધાં સગાવ્હાલાને બોલાવી સોગંદ લેવડાવ્યા હતાં કે એમના પદનો ગેરલાભ કોઈ જ લેશે નહીં. એઓ કર્ણાટકમાં આજે પણ સુવિખ્યાત છે. એમના સુકાર્યો ની સ્મૃતિમાં, તાંઝાનિયા અને શ્રીલંકામાં પણ 15 સપ્ટેમ્બર ઈજનેર દિન તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.

અશ્વિન કુમાર દ્વારા લીધેલ આ વિકીમીડિયા તસ્વીર વિશાળ કૃષ્ણ રાજ સાગરની છે.

પુરાતત્વવિદોને તામિલનાડુમાં 6(છ) સ્થળોએ લોહ સાધનો/ પદાર્થો મળ્યા છે. ત્યાંથી ભેગા કરેલા કોલસા, અનાજ અને માટીના સાધનો, સંશોધન મુજબ ઇસ્વીપૂર્વ 1145 થી 3345 વર્ષના જણાય છે – કહી શકાય કે આજથી 3200 થી 5400 વર્ષ પહેલાંના છે. આ સૂચવે છે કે લોઢું ગાળવાની, ઢાળવાની (કાસ્ટિંગ) અને ટીપવાની (ફોર્જિન્ગ), અને આકાર આપી, સાધન, ઔજાર અને બીજા સામાન બનાવવાની પ્રક્રિયા ભારતીય ઉપખંડમાં સંપુર્ણતયા સ્વતંત્ર રીતે વિકસિ હતી. આ અગાઉ હૈદરાબાદના ગઢચીરોલીમાં ઇસ્વીપૂર્વ 2000 (લગભગ) વર્ષ જૂના લોહ પદાર્થો મળી આવ્યા હતાં. જોકે અત્યાર સુધી મનાય છે કે સૌ પ્રથમ લોહ પદાર્થો તુર્કીએમાંથી મળ્યા હતાં જે ઇસ્વીપૂર્વ 1300 વર્ષ જૂના છે.
તામિલનાડ અને દક્ષિણ ભારત, લોખંડ અને સ્ટીલ માટેના મહત્વના કેન્દ્ર તરીકે વિકસ્યા હતાં. ઇસ્વીપૂર્વની પહેલી સદીથી અહીં પ્રખ્યાત વુત્ઝ સ્ટીલ આવિષ્કાર પામ્યું, જેની ખાસિયત છે કે તેમાંથી ખૂબ જ પાતળી પટ્ટી (blade) બનાવી શકાય. આ જગપ્રખ્યાત દમાસ્કસ તલવાર બનાવવા માટેનું મૂળ સ્ટીલ છે. વુત્ઝ એ તમીળ ભાષાના શબ્દોનું ખોટું ભાષાંતર કે અપભ્રંશ છે – ઉરુક્કુ (મિશ્રધાતુ – alloy) અથવા ઉક્કુ (ગાળવું). ઉત્તર ભારતે પોતાની લોઢું ગાળવાની અને મિશ્રધાતુની આવિષ્કારી પદ્ધત્તીઓ વિકસાવી, જેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે, દિલ્હીમાં કુતુબ મિનાર પાસે, કટાયા વગર, અડીખમ ઉભેલો ગુપ્ત સામ્રાજ્ય સમયનો લોહસ્તંભ. આ સાથેના ફોટામાં તામિલનાડથી મળેલા લોહ સામાન દ્રષ્યમાન છે.
સ્રોત: https://www.bbc.com/news/articles/c62e36jm4jro

મહા અનૈફૂટ કે જે કલ્લનૈ તરીકે પણ ઓળખાય છે, તે તામિલનાડુમાં કાવેરી નદી પર બંધાયેલો અતિ પ્રાચીન બાંધ છે. ચોલ રાજા કરીકલને ઇસ્વિની પહેલી સદીની આસપાસ એનું નિર્માણ કર્યું હતું. નદીના પ્રવાહને બદલવા અથવા નિયંત્રિત કરવા, સમગ્ર વિશ્વમાં સૌથી પ્રાચીન છતાં હજુ પણ ઉપયોગમાં લેવાતા થોડાં એવાં બાંધમાથી એક એવો આ બાંધ છે.
કાવેરી નદીના મુખ્ય પ્રવાહની આડશે ઉભો, 329 મીટર લાંબો અને 20 મીટર પહોળો કલ્લનૈ, અણઘડ પથ્થરોથી બનેલો એક અતિ વિશાળ બાંધ છે. આ બાંધનો મુખ્ય હેતુ એ છે કે, કાવેરી નદીમાં વધુ પ્રવાહ જવા દીધાં બાદ વધારાના પાણી/ પૂરના પાણી કોલ્લીડમ નદી તરફ વાળી દેવા. આ બાંધ હજુ પણ એકદમ સારી હાલતમાં છે અને આધુનિક એન્જીનીયર માટે એક શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે. 19મિ સદીમાં કોલ્લીડમ નદી પર બાંધ બાંધનાર, સર આર્થર કોટને પણ કલ્લનૈ બાંધની ઉપયોગીતા સ્વીકારી છે. આ પ્રાચીન સિંચાઈ વ્યવસ્થાથી, આ બાંધને મધ્યમાં રાખી લગભગ 69,000 એકર જમીનને સિંચાઈ નો લાભ મળતો. વિસમી સદીની શરૂઆતમાં આ બાંધથી સિંચાઈનો લાભ લેતો વિસ્તાર વધીને લગભગ 10 લાખ એકર જેટલો થયો હતો. બેકમરાજીવનો વિકીમીડિયા ફોટો, કલ્લનૈ બાંધનો છે.
સ્રોત: રાજ્યસભામાં DMKના શ્રી તિરૂચી શિવાના પ્રશ્ન – 07 સપ્ટેમ્બર 2007.

મૌર્યન લેપ (પોલિશ) એ ભારતમાં મૌર્ય સામ્રાજ્યના (325 થી 185 વર્ષ ઇસ્વીપૂર્વ) સ્થાપત્ય અને શિલ્પાકૃતિઓની એક વિખ્યાત વિશિષ્ટતા છે. એ લેપ થકી ગ્રેનાઈટ અને રેતીયા પથ્થર પર એક સુંવાળો અને ચમકદાર ઓપ આવતો. મૌર્યન લેપનો ઉપયોગ ખાસ કરીને અશોક સ્તંભ (આપણી રાષ્ટ્રીય મુદ્રા પર પણ) અને બરાબર ગુફાઓ જેવા સ્થાપત્યો પર જોવા મળે છે.
આ લેપ અને એની પ્રક્રિયા મૌર્યવંશના પતન બાદ લુપ્ત થઇ ગયાં. પુરાતત્વવિદ જ્હોન માર્શલ ના કહેવા મુજબ, “અદભુત ચોક્કસાઈ અને ઓપ, મૌર્યન કાળના કામોની એક વિશેષતા છે અને કહેવું પડે કે એથેનીયન (એથેન્સ) ઈમારતો પણ એ કારીગરીની બરોબરી ન કરી શકે.”

એ હજુ સુધી સમજાયું નથી કે એ સુંવાળપ અને ચમક/ ઓપ કઈ રીતે અપાયા. બેનમૂન સૌંદર્યને કારણે ભારતીય મોનાલીસા કહેવાતી દીદારગંજ યક્ષી, મૌર્યન લેપ(પોલિશ)નું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે. ઈતિહાસવિદો વચ્ચે ચર્ચાનો વિષય એ પણ છે કે એ મૌર્યકાળમાં બની કે પછી, પણ એ લેપ/ ઓપ તો મૌર્યકાળનો જ છે.

સ્રોત: Wikipedia
ફોટો ક્રેડિટ: S R Ramanujam

રાણીની વાવ, ગુજરાતમાં મહેસાણા નજીક પાટણમાં છે. પાટણ પટોળા માટે પણ પ્રખ્યાત છે. રાણીની વાવ, રાણી ઉદયમતીએ એના પતી ભીમાની યાદમાં 11મી સદીમાં બનાવી હતી. રેતીથી ભરાઈને ઢંકાઈ ગઇ હોવાને કારણે ઇસ્વી 1940 સુધી લોકોને એ વિષે જાણ જ ન હતી. હવે એ UNESCO world Heritage site છે.
આ વાવ સાત સ્તર /માળના બનેલ મંદિરની ઉલ્ટી પ્રતિકૃતિ છે. દરેક માળ પરની સિઢી એક કુવા તરફ દોરી જાય છે. આ વાવમાં 500 મુખ્ય શિલ્પાકૃતિ અને 1000થી વધુ નાના શિલ્પ છે. એમાં 212 સ્તંભ છે. આ વાવ ભારતની ₹100ની ચલણી નોટ પર પણ દર્શાવેલી છે.

ફોટો ક્રેડિટ: S R Ramanujam

હોયસલા સામ્રાજ્ય કાળ (ઇસ્વી 1026 થી 1343), કળા, સ્થાપત્ય અને સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રોમાં ઘણી બઘી નોંધપાત્ર ઉપલબ્ધીઓથી ભરેલો છે. એ સામ્રાજ્ય કર્ણાટકના હાસન વિસ્તારમાં હતું. હોયસલા વંશના પ્રખ્યાત મંદિરોમાં જેનો સમાવેશ થાય તે છે, બેલુરનું ચેન્નાકેશવા મંદિર સમુહ, હલેબીડુનું હોયસલેશ્વર મંદિર સમુહ, અને સોમનાથપુરાનું કેશવ મંદિર. આ મંદિરો UNESCO world Heritage site છે. આમાંના ઘણાં મંદિરોમાં આજે પણ પુજા અર્ચના થાય છે. આ બધા હોયસલા મંદિરોનું એક ઉમદા પાસુ છે, એ મંદિરોના સ્તંભ – એકદમ ચમકતા અને ભરપૂર ઝીણી કોતરણી કામ વાળા આ સ્તંભોનો ગોળાકાર આજે તો lathe વગર શક્ય જ નથી. ઈતિહાસ કારો માટે એ ચર્ચાનો વિષય છે કે આ થાંભલા હાથે કન્ડાર્યા કે તે જમાનામાં કોઈ કામચલાઉ lathe પર બનાવ્યા. આપણે તો એ સ્તંભો/ થાંભલાના ખુલ્લા દિલે વખાણ કરી શકીયે.
સ્રોત: https://whc.unesco.org/en/list/1670/
ફોટો ક્રેડિટ: S R Ramanujam

દક્ષિણ ભારતના ઘણાં પ્રાચીન મંદિરોમાં, નક્કર ગ્રેનાઈટની બનેલી સંગીત થાંભલીઓ હોય છે. આવી સંગીત થાંભલીઓ ઘણું ખરું એક જ ગ્રેનાઈટ ચટ્ટાનમાંથી બનાવવામાં આવી હોય છે. એમાંથી નીકળતું સંગીત, થાંભલીની લંબાઈ, વ્યાસ અને છત/ તળ સાથેના એના જોડાણ પ્રમાણે હોય છે. આવી થાંભલીઓ તાલ થાંભલીઓ હોય શકે કે જે હાથ કે આંગળીની થાપ પર સંગીત આપે. અથવા ગુંજતી થાંભલીઓ હોય જે એના પરના છિદ્રોમાંથી પસાર થતી હવાથી સંગીત આપે. આ થાંભલીને શ્રુતિ, ગણ કે લય માં વર્ગીકૃત કરાય છે – શ્રુતિ મુળ સ્વર પેદા કરે છે – ગણમાં થી શાસ્ત્રીય રાગ ઉદભવે છે – લયમાંથી તાલ જન્મે છે. નિષ્ણાંતોનું માનવું છે કે આ માટે ધ્યાન પૂર્વક ગ્રેનાઈટ ચટ્ટાન પસંદ કરાય છે જેને કે ગાતા ખડક કહી શકાય – એવાં ખડક કે જેની પર હાથની થાપ આપતા કે હાથ ઘસતા ઘંટારવ જેવો ઘ્વની આવે.

નવીનકુમારે લીધેલ વિકીમીડિયા તસ્વીર હમ્પીની સંગીત થાંભલીઓ દર્શાવે છે.

ઇતિહાસમાં ફિરોઝ શાહ તુઘલક વિષે મિશ્ર પ્રકારના મંતવ્યો જાણવા મળે છે. એ ધર્માન્ધતા અને ક્રૂરતા માટે જાણીતો હતો. પણ ઇસ્વીની 14મી સદીમાં એણે સિંધુ-ગંગા-દોઆબમાં તેમજ જમના નદીની પશ્ચિમમાં સિંચાઈ માટે નહેરોનું એક વિશાળ માળખું ઉભું કર્યું હતું.
ફિરોઝ શાહે તે સમયના પાણીના સંરક્ષણ અને સંગ્રહના ઉપાયો અમલમાં મુક્યા. એના અગાઉ ચૌહાણ અને તોમર રાજવીઓએ પણ ઘણા તળાવ, વાવ/ બાવલી બનાવવા માટે સારું એવું ધન વાપર્યું હતું. સુરજકુંડ જે હજુ પણ અસ્તિત્વમાં છે, એ એમના પ્રયત્નોનું ઉમદા ઉદાહરણ છે. એવી જ ઉગ્રસેન બાવલી દિલ્હીના કોનોટ પ્લેસની વચ્ચોવચ આવેલી છે. ગુજરાત, હરિયાણા, રાજસ્થાન અને કર્ણાટક, તેની ઘણી કલાત્મક વાવ/ બાવલી માટે પ્રખ્યાત છે.
ફિરોઝ શાહે બનાવેલી આ નહેર પ્રણાલીએ/ માળખાએ ઉત્તર ભારતના ખેત પ્રદેશો તેમજ સામાન્ય જનતા માટે પાણી પહોંચાડવામાં ખૂબ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી. આ મધ્યકાલીન નહેર માળખાના આધારે ઇસ્વી 1850માં અંગ્રેજોએ એમનું નહેરોનું માળખું ઉભું કર્યું. સ્વતંત્રતા પછી આ કામગીરી બહુ મોટા પાયા પર વિકસાવવામાં આવી છે.
Kumar SSPની વિકીમીડિયા તસ્વીર ફિરોઝશાહ કોટલા (દિલ્હી)ની બાવલી ની છે.

પ્રાચીન માર્ગ વ્યવસ્થા ભારત ખંડ ના પૂર્વ અને પશ્ચિમ વિભાગોને જોડે છે. મૌર્ય સામ્રાજ્યના (ઇસ્વી પૂર્વ 322 – 185 varsh) સમયથી ભારતના રાજકીય અને આર્થિક/ વાણિજ્યમાં આ માર્ગોએ મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે. શેર શાહ સૂરીએ આ વાણિજ્ય માર્ગ માં સુધારા કરી નવા રસ્તા બનાવ્યા અને એને નામ આપ્યું સડક-એ-આઝમ. અંગ્રેજોએ એ માર્ગને હજુ વધુ સુધારી નામ આપ્યું ‘ગ્રાન્ડ ટ્રન્ક રોડ’. એના કારણે કોલકત્તા અને પેશાવર વચ્ચે સતત વાણિજ્ય વહેવાર અને સંદેશ વ્યવહાર માટે 1500 માઈલ લાંબો અતૂટ માર્ગ બન્યો. મોટી નદીઓ પર બનેલા પુલને કારણે આ માર્ગ વ્યવહાર સતત ચાલુ રહ્યો છે.
બનાવનારની યાદમાં, સ્વતંત્રતા/ આઝાદી પછી એનું નામકરણ ને ‘શેર શાહ સૂરી માર્ગ’ થયું અને નોંધણી NH1 અને NH2 નમ્બર સાથે કરવામાં આવી.

સ્રોત: ‘Grand Trunk Road: Continuity & Change’, Dr Nasir Raza Khan, International Journal of Applied Research.

“નામડાન્ગ શીલા સાકુ” એક મોટી શિલા/ ખડકને કાપીને બનાવેલો પુલ છે. એ આસામના સીબસાગર ખાતે નામડાન્ગ નદી પર છે. ઇસ્વી 1703માં સ્વર્ગદેવ રૂદ્ર સિંહના શાસન દરમિયાન બંગાળથી આવેલા કારીગરો દ્વારા એનું નિર્માણ થયું છે. એને આસામના અહોમ વંશના સૌથી પ્રભાવકારી રાજા માનવામાં આવે છે. આ પુલ 60 મી. લાંબો અને 6.5 મી. પહોળો છે. એમાં 6 નાની પુલીયા છે. NH37 પર થતાં વાહન વ્યવહારનો ભાર ઉઠાવવા એ સક્ષમ છે.

સ્રોત: https://sivsagar.assam.gov.in/tourist-lace-detail/334

ફોટો : https://www.tripuntold.com/assam/sivsagar/nandang-stone-bridge/

સવાઈ જય સિંહે ઇસ્વીની 18મી સદીની શરૂઆતમાં જયપુરની સ્થાપના કરી હતી. સવાઇ પ્રતાપ સિંહે વર્ષ 1799માં હવા મહેલનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું. પ્રતાપ સિંહ કૃષ્ણ ભક્ત હોવાને કારણે હવા મહેલનો આકાર કૃષ્ણના મુગટ જેવો બનાવ્યો છે. એની ઊંચાઈ 87 ફૂટ છે અને તેમાં કોતરકામથી સજાવેલા 953 ઝરોખા છે. બહુ ઓછા લોકોને ખબર છે કે એ લોકો શેરીમાંથી જે જુએ છે તે ખરેખર તો મહેલનો પાછળનો ભાગ છે. આમ કરવાનું મુખ્ય કારણ હતું કે રાજ ઘરાનાની સ્ત્રીઓ શેરી દ્રશ્યો અને હલચલ માણી શકે અને તે પણ કોઈના ધ્યાનમાં આવ્યા વગર. જયપુરની ગરમીમાં પણ આ ઇમારત રાજઘરાનાની સ્ત્રીઓ માટે ઠંડક ભર્યું વાતાવરણ સાચવે છે. ઇમારતને હવાની દિશા સાથે મેળ બનાવવા પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં બનાવાય છે. હવા મેદાન પરથી વહી, મહેલ પાછળ બનેલા પાણીના કુંડ પરથી ભેજ સાથે લઇ પશ્ચિમ દિશા તરફથી મહેલમાં પ્રવેશે છે. ભેજ સાથેની હવા, સાંકડા માર્ગમાંથી પસાર થઇ (વધુ ગતિ અને ઓછા દબાવ) Venturi effectથી ઠંડી થઈને 953 ઝરોખા તરફ જાય છે. હવા મહેલ ખરાં અર્થમાં હવાદાર છે.
માર્સીન બાયલેકની વિકીમીડિયા તસ્વીર હવા મહેલની છે.
સ્રોત: Havana Mahal: How India’s ‘palace of winds’ was ahead of its time! CNN

અરનમૂલા ખાતે એક અનોખી રીતે દર્પણ બનાવવાની પદ્ધત્તી જીવંત રાખવામાં આવી છે. અહીં કાંસાના ખાસ કાસ્ટિંગ બનાવાય છે જેમાં 33% કલાઈ (Tin) હોય અને શિશું(lead) 0%. આની પ્રકાશ પરિવર્તીત કરવાની પ્રકૃતિ પારાના લેપ વાળા કાંચ જેવી જ છે. કાંસાના દર્પણ બીજી પણ ઘણી જગ્યાએ મળ્યા છે પણ એમાં દેખાતા પ્રતિબિંબ બહુ જ ઝાંખા હોય છે, કારણકે ત્યાં કલાઈ માત્ર 25% અને શિશું વધારે માત્રામાં મેળવાતું.
પ્રાચીન ભારત, કાંસુ અને પિત્તળ જેવી ઘણી મિશ્રધાતુઓની શોધમાં બહુ મહત્વ નું કેન્દ્ર હતું. કાંસુ બનાવવામાં ભારતની પ્રવીણતા અહીં જણાવેલ પ્રતિકૃતિમાં ઝળકે છે
1) સિંધુખીણ સંસ્કૃતિની ડાન્સિન્ગ ગર્લમાં જે ઇસ્વી પૂર્વે 3જી સદી ની છે.
2) ચોલા સમ્રાજ્યના પંચધાતુ (કાંસા)ના નટરાજ, જે ઇસ્વિની 9મી કે 10મી સદીની છે.
એલેકઝાન્ડરના સમયના ગ્રીક લોકોએ પણ નોંધ્યું હતું કે, ભરતવાસીઓ કાંસાના વાસણ ખોરાક સંગ્રહવા માટે વાપરતા. આવા વાસણ બનાવવા માટે બરાબર 23% જ઼ કલાઈ મિશ્રિત કરીને કાંસાને ખૂબ જ ત્વરાથી તેલમાં ઠંડુ કરવું પડે. જો એમ ન થાય તો તે ખૂબ જ બરડ બને, જલ્દી કટાઈ જાય અને એમાં ખોરાક સંગ્રહી ન શકાય.
ભારતીયો 30% જસત સાથે પિત્તળના સરસ અને ટકાઉ વાસણ બનાવતાં જે થોડાં દાયકા અગાઉ સુધી પેઢી દર પેઢી કૌટુંબિક વારસા તરીકે વપરાતા. આ શક્ય બન્યું કારણકે રાજસ્થાનના ઝેવર ખાતે ઉત્તમ ગુણવત્તાનું જસત બનાવવાની/ગાળવાની વ્યવસાયિક પદ્ધત્તી ઇસ્વિની નવમી સદીથી વિકસિ ચુકી હતી. ચીન અને યુરોપમાં ઝીંક ગાળવાની પદ્ધત્તી ઘણી સદીઓ પછી વિકસિ. દુનિયામાં બીજે પિત્તળ સંધાણથી બનાવાતું જેમાં જસત 30%થી ઓછું વપરાતું.
સ્રોત: You Tube પર ભારતીય ધાતુવિજ્ઞાન પર ડો. અનિલ સૂરીનું સંભાષણ – ડો. સૂરી ડેનમાર્કના આલબોર્ગ સ્થિત છે.