ଶୈଳ’ ଅର୍ଥ “ପର୍ବତ” ଏବଂ ‘ପୁତ୍ରୀ’ ଅର୍ଥ “କନ୍ୟା”। ସେ ହିମବନ (ହିମାଳୟ) ଏବଂ ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀ ମେନାଙ୍କ କନ୍ୟା ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ପାର୍ବତୀ (ପର୍ବତରୁ) ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ତାଙ୍କ ପୂର୍ବ ଜନ୍ମରେ, ସେ ଦକ୍ଷ ପ୍ରଜାପତିଙ୍କ କନ୍ୟା ସତୀ ଥିଲେ। ସତୀ ଶିବଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ କିନ୍ତୁ ଦକ୍ଷ ଶିବଙ୍କୁ ଅପମାନିତ କରିବା ଯୋଗୁଁ ସେ ପିତାଙ୍କ ଯଜ୍ଞରେ ନିଜକୁ ଝାସ ଦେଇଥିଲେ। ସେ ଶକ୍ତି ଭାବେ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନେଇଛନ୍ତି ଏବଂ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱର କଲ୍ୟାଣ ନିମନ୍ତେ ଶିବଙ୍କୁ ସନ୍ନ୍ୟାସୀତ୍ଵର ଏକାନ୍ତତା ରୁ ବାହାର କରିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ଅଛି ।
ବୃଷଭ ଉପରେ ଆରୁଢ ଦେବୀଙ୍କ ଡାହାଣ ହାତରେ ଏକ ତ୍ରିଶୂଳ ଏବଂ ବାମ ହାତରେ ଏକ କମଳ ଥାଏ। ଯୋଗ ପଥରେ, ସେ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଶିଖର ବା ଚେତନାର ଶୀର୍ଷ ସ୍ତରକୁ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ ଆପଣ କୌଣସି ଅଭିଜ୍ଞତା କିମ୍ବା ଭାବନାର ଶିଖରରେ ପହଞ୍ଚିବେ, ଆପଣ ଦିବ୍ୟ ଚେତନାର ଅଭ୍ୟୁଦୟକୁ ଅନୁଭବ କରିପାରିବେ। ତାଙ୍କ ସ୍ତୁତିରେ କୁହାଯାଇଛି, “ବନ୍ଦେ ବାଞ୍ଛିତ ଲାଭାୟ…” ଅର୍ଥାତ୍ “ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ପୂଜା କରେ ଯିଏ ଜଣଙ୍କର ଇଚ୍ଛା ପ୍ରାପ୍ତ କିମ୍ବା ପୂରଣ କରିପାରିବେ।”

Picture Credit: Kerala Mural by Swetha Sridharan

‘ବ୍ରହ୍ମ’ ଅର୍ଥ ‘ତପସ୍ୟା’ କିମ୍ବା ସାଧନା, ଏବଂ ‘ଚାରିଣୀ’ ଅର୍ଥ ‘ମହିଳା ଅନୁଗାମୀ’। ନାରଦଙ୍କର ପରାମର୍ଶ ଅନୁଯାୟୀ, ଦେବୀ ପାର୍ବତୀ ଶିବଙ୍କୁ ପତି ରୂପେ ପାଇବା ପାଇଁ କଠୋର ତପସ୍ୟା କରିଥିଲେ। ସେ ଅନେକ ବାଧାବିଘ୍ନ ର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ଶେଷରେ ଖଣ୍ଡିଏ ପତ୍ର ଖାଇବା ବି ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ। ଏହା ସମ୍ଭବତଃ ‘ଅପର୍ଣ୍ଣା’ ନାମର ମୂଳ କାରଣ। ପର୍ଣ୍ଣ ଅର୍ଥ ‘ପତ୍ର’ । ତାଙ୍କର ଏହି ଯନ୍ତ୍ରଣା ଦେଖି, ମା ମେନା ମର୍ମାହତ ହେଲେ । କାଳିଦାସଙ୍କ କୁମାରସମ୍ଭବମରେ, ପାର୍ବତୀଙ୍କ ମା ତାଙ୍କୁ ଆଉ ତପସ୍ୟାର ଆବଶକ୍ୟତା ନାହିଁ ଅର୍ଥାତ ‘ଉ ମା’ କହିଛନ୍ତି । ‘ମା’ ଅର୍ଥ ‘ନା’ । ‘ଉ’ ‘ନା’ କୁ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥାଏ । ତେଣୁ ସେ ଉମା ନାମରେ ପରିଚିତ । ସେ ଏକ ଜପମାଳା (ଅକ୍ଷରମାଳା) ଏବଂ ଏକ ଜଳପାତ୍ର (କମଣ୍ଡଳୁ ) ଧାରଣ କରିଥାନ୍ତି । ମା ବ୍ରହ୍ମଚାରିଣୀ ସୌଭାଗ୍ୟ ଆଣନ୍ତି ଏବଂ ଜୀବନରେ ଆଗକୁ ବଢିବା ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥାନ୍ତି । ସେ ଏକ ଶକ୍ତି ଯାହା ସ୍ଥିର କିମ୍ବା ନିର୍ଜୀବ ବରଂ ଅସିମୀତ ଭାବେ ଗତିଶୀଳ । ତାଙ୍କର ସ୍ତୁତିରେ କୁହାଯାଇଛି, ‘ଦେବୀ ପ୍ରସୀଦତୁ ମୟି ବ୍ରହ୍ମଚାରିନ୍ୟନୁତ୍ତମା’ ଅର୍ଥାତ ‘ହେ ଦେବୀ, ମହାନ ବ୍ରହ୍ମଚାରିଣୀ, ତୁମେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଓ ଅତୁଳନୀୟ, ମୋ ପ୍ରତି ତୁମ ଆଶୀର୍ବାଦ ଢାଳିଦିଅ।

Picture Credit: Kerala Mural by Swetha Sridharan

‘ଚନ୍ଦ୍ର’ ଅର୍ଥ ‘ଜହ୍ନ’, ଏବଂ ‘ଘଣ୍ଟା’ ଅର୍ଥ ‘ଘଣ୍ଟି ଆକୃତିର’। ସେ ବ୍ୟାଘ୍ରାରୁଢ ହୋଇ ଉଗ୍ର ରୂପ ଧାରଣ କରିଥିବା ଯୋଗୁଁ ଚନ୍ଦ୍ରିକା ନାମରେ ପରିଚିତ। ପାର୍ବତୀଙ୍କ କଠୋର ତପସ୍ୟା ବଳରେ ଶିବ ତାଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବାକୁ ସ‌ମ୍ମତି ଦେଲେ ଏବଂ ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଯକ୍ଷସେନା ସହ ତାଙ୍କ ଘରକୁ ଗଲେ। ପାର୍ବତୀଙ୍କ ପିତାମାତା ତାଙ୍କର ଯୋଦ୍ଧା ରୂପ, ଗଳାରେ ସର୍ପ ଓ ବ୍ୟାଘ୍ରଚର୍ମର ବସ୍ତ୍ର ଦେଖି ମୁର୍ଛିତ ହୋଇଗଲେ। ତାଙ୍କ ବେଶଭୁଷା ସମକକ୍ଷ ହେବାକୁ ପାର୍ବତୀ ଚନ୍ଦ୍ରଘଣ୍ଟା ରୂପ ନେଲେ। କିନ୍ତୁ ସେ ଶିବଙ୍କୁ ଏକ ମନୋହର ରୂପ ଧାରଣ କରିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ, ଯାହାକି ତାଙ୍କ ପିତାମାତାଙ୍କ ଗ୍ରହଣୀୟ ହେବ। ଯୋଗ ଦୃଷ୍ଟିରେ, ‘ଚନ୍ଦ୍ର’ ଅର୍ଥ ‘ମନ’, ଏବଂ ମନୁଷ୍ୟକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପାଇଁ ସମସ୍ତ ମନର ଭିନ୍ନ-ଭିନ୍ନ ଚିନ୍ତା ଏବଂ ଭାବନାକୁ ଗୋଟିଏ ନାଦ(ଶବ୍ଦ) ଭିତରେ କେନ୍ଦ୍ରିତ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ। ତାଙ୍କର ସ୍ତୁତିରେ କୁହାଯାଇଛି, “ପିଣ୍ଡଜ ପ୍ରବରାରୁଢା ଚଣ୍ଡ-କୋପାସ୍ତ୍ର କୈର୍ୟୁତା” ଅର୍ଥାତ୍ “ବ୍ୟାଘ୍ରାରୁଢ ହୋଇ, ପାପୀମାନଙ୍କ ଉପରେ କ୍ରୋଧ ଦର୍ଶାଇ ଏବଂ ଅସ୍ତ୍ରରେ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ।” ଦେବୀ ଚନ୍ଦ୍ରଘଣ୍ଟାଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ ସମ୍ପର୍କରେ ଏକ ଭିନ୍ନ କାହାଣୀ ମଧ୍ୟ ରହିଛି।

Picture Credit: Kerala Mural by Swetha Sridharan

କୁ ଅର୍ଥ ‘ଅଳ୍ପ’, ଉଷ୍ମ ର ଅର୍ଥ ‘ତାପ’ କିମ୍ବା ‘ଶକ୍ତି’, ଏବଂ ଅଣ୍ଡା ର ଅର୍ଥ ‘ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ’। ଯେତେବେଳେ ସୃଷ୍ଟିର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ନଥିଲା ଏବଂ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗ ଅନ୍ଧକାରମୟ ଥିଲା, ମା କୁଷ୍ମାଣ୍ଡ ତାଙ୍କ ସ୍ମିତହାସ୍ୟରେ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡୀୟ ଅଣ୍ଡା ସୃଷ୍ଟି କଲେ, ଯାହା ବିଶ୍ୱକୁ ଆଲୋକ ପ୍ରଦାନ କଲା । ତାଙ୍କର ପ୍ରଖର ତେଜ ସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ତାହାର ଦୀପ୍ତି ପ୍ରଦାନ କଲା। ସଂସ୍କୃତରେ କୁଷ୍ମାଣ୍ଡ ଅର୍ଥ ‘କଖାରୁ’। ଛୋଟ ବୀଜରୁ ଏହା ବିଶାଳ ଫଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ, ଏବଂ ବିଶାଳ ଫଳରୁ ପୁଣି ବୀଜ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ସମଗ୍ର ସୃଷ୍ଟି; ଛୋଟ ଅବା ବଡ଼ ମଧ୍ୟରେ ଜାତ ଦୈବିକ ଶକ୍ତି(ପ୍ରାଣ) କୁ ସେ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରନ୍ତି ।
ତାଙ୍କର ସ୍ତୁତି ବିଶ୍ଵରେ ପ୍ରତିସ୍ପର୍ଦ୍ଧାଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ, “ସୁରା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣା କଳସମ୍ ରୁଧିରପ୍ଲୁତମେବ ଚ, ଦଧନ ହସ୍ତପଦ୍ମାଭ୍ୟଂ କୁଷ୍ମାଣ୍ଡା ସୁଭଦସ୍ତୁ ମୟେ” ଅର୍ଥାତ “ଦିବ୍ୟ ରସରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଏକ ପାତ୍ର ଏବଂ ରକ୍ତରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନ୍ୟ ଏକ ପାତ୍ର । ତାହାକୁ ସେ ତାଙ୍କ କମଳ ସଦୃଶ ହସ୍ତରେ ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି, ହେ କୁଷ୍ମାଣ୍ଡ ଦେବୀ, ମୋତେ ଦୟା କରି ଭଲରେ ରଖନ୍ତୁ।” ସେ ଅଷ୍ଟ ବାହୁ ଏବଂ ସିଂହାରୂଢ ରୂପେ ବିରାଜମାନ କରନ୍ତି।

Picture Credit: Pattachitra by Rabi Behera

ସ୍କନ୍ଦ’ ହେଉଛି କାର୍ତ୍ତିକେୟ (ଯାହାକୁ କୁମାର ଏବଂ ମୁରୁଗ ନାମରେ ମଧ୍ୟ ଜଣାଯାଏ) ଙ୍କୁ ଦିଆଯାଇଥିବା ନାମ। ଦେବୀ ପାର୍ବତୀ ସ୍କନ୍ଦଙ୍କ ମାତା ଏବଂ ତେଣୁ ତାଙ୍କୁ ‘ସ୍କନ୍ଦମାତା’ ନାମରେ ପୂଜ୍ୟ କରାଯାଏ। ଥରେ, ତାରକାସୁର ରାକ୍ଷସ କଠୋର ତପସ୍ୟା କରିଥିଲେ ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କଠାରୁ ଏକ ବର ପାଇଥିଲେ ଯେ ତାଙ୍କୁ କେବଳ ଶିବଙ୍କ ପୁତ୍ର ଦ୍ୱାରା ହତ୍ୟା କରାଯାଇପାରିବ। ସେ ଭାବିଥିଲେ ଯେ ଶିବ ଜଣେ ଦୃଢ଼ ତପସ୍ୱୀ ଏବଂ ସେ କେବେ ବିବାହ କରିବେ ନାହିଁ। ସେ ନିଜକୁ ନିରାପଦ ଅନୁଭବ କରି ଘୋର ଉତ୍ପାତ କରିଚାଲିଲା । ନାରଦ ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ତପସ୍ୟା କରି ଶିବଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବା ନିମନ୍ତେ ରାଜି କରାଇବାକୁ ମନ୍ତ୍ରଣା ଦେଲେ। ସେମାନଙ୍କ ମିଳନରୁ ଦେବତାମାନଙ୍କ ସେନାପତି ସ୍କନ୍ଦ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲେ। ଯୋଗ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ, କର୍ମ (ସ୍କନ୍ଦ) ଜ୍ଞାନ (ସ୍କନ୍ଦମାତା) ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ହେବା ଉଚିତ।
ତାଙ୍କର ସ୍ତୁତିରେ କୁହାଯାଇଛି, “ସିଂହାସନା-ଗତ ନିତ୍ୟମ୍ ପଦ୍ମଶ୍ରୀତା କର-ଦ୍ୱୟ, ଶୁଭଦାସ୍ତୁ ସଦା ଦେବୀ ସ୍କନ୍ଦମାତା ଯଶସ୍ୱିନୀ” ଅର୍ଥାତ୍ “ଯିଏ ସିଂହ ଉପରେ ବସି ଆରୋହଣ କରୁଛନ୍ତି, ଯିଏ ଅନନ୍ତ, ଯାହାଙ୍କ କର ଦ୍ୱୟ ପଦ୍ମ ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି, ଦୟାକରି ମୋତେ ସର୍ବଦା ସୌଭାଗ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତୁ, ଦେବୀ ସ୍କନ୍ଦମାତା, ତୁମେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ।”

Picture Credit: Pattachitra by Rabi Behera

ଯେତେବେଳେ ରାବଣ କୈଳାସ ପର୍ବତକୁ ଉଠାଇ ନେଇ ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ଭୟଭୀତ କଲେ, ଶିବ ତାଙ୍କୁ ନିଷ୍ଠୁର ଭାବରେ ଚାପି ଦେଲେ। ସେ ଶିବଙ୍କ ସ୍ତୁତି ଗାନ କଲେ ଏବଂ ମୁକ୍ତ ହେଲେ। ଶିବ ତାଙ୍କୁ ଚନ୍ଦ୍ରହାସ, ‘ଚନ୍ଦ୍ରର ହସ’ – ଏକ ଅବିନାଶୀ ଖଣ୍ଡା ମଧ୍ୟ ଦେଇଥିଲେ। ସମସ୍ତ ଦେବତା ମହିଷାସୁରକୁ ପରାସ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଦେବୀଙ୍କୁ ଅସ୍ତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରୁଥିବା ସମୟରେ କାଳ (ସମୟ) ଏହି ଖଣ୍ଡା ଦେବୀଙ୍କୁ ଉପହାର ଦେଇଥିଲେ। ଋଷି କାତ୍ୟାୟନ ଅନେକ ବର୍ଷ ଧରି କଠୋର ତପସ୍ୟା କରିଥିଲେ ଏବଂ ଦେବୀ ତାଙ୍କ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମ ନେଇଥିଲେ, ତେଣୁ ତାଙ୍କୁ କାତ୍ୟାୟନୀ କୁହାଯାଏ। ଦେବତାମାନେ ତାଙ୍କୁ ଅତିଷ୍ଠ କରୁଥିବା ରାକ୍ଷସ ମହିଷାସୁରକୁ ବିନାଶ କରିବା ପାଇଁ ଦେବୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରିଥିଲେ। ମା କାତ୍ୟାୟନୀ ହେଉଛନ୍ତି ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ଉଗ୍ର ରୂପ ଯିଏ ବିଜୟା ଦଶମୀ ଦିନ ମହିଷାସୁରକୁ ବଧ କରିଥିଲେ। କ୍ରୋଧକୁ କିପରି ସମସ୍ତଙ୍କ କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ସଦୁପଯୋଗ କରାଯାଇପାରିବ, ତାହା ସେ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି । ନବରାତ୍ରିର ଷଷ୍ଠ ଦିନରେ ତାଙ୍କୁ ପୂଜା କରାଯାଏ ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତ ଭୟ ଦୂର କରନ୍ତି।
ତାଙ୍କ ସ୍ତୁତିରେ କୁହାଯାଇଛି, “କାତ୍ୟାୟନୀ ଶୁଭମ୍ ଦଦ୍ୟାଦେବୀ ଦାନବ ଘାତିନୀ” ଅର୍ଥାତ୍ “ହେ ଦେବୀ କାତ୍ୟାୟନୀ, ଦାନବମାନଙ୍କ ସଂହାରକାରୀ, ଦେବୀ, ଦୟାକରି ସମସ୍ତଙ୍କ ମଙ୍ଗଳ କରନ୍ତୁ ।”

Picture Credit: Pattachitra by Rabi Behera

କାଳରାତ୍ରି ହେଉଛନ୍ତି ଅଜ୍ଞାନତାକୁ ନଷ୍ଟ କରୁଥିବା ଏବଂ ଅନ୍ଧକାର ଦୂର କରୁଥିବା ଦେବୀ । ଏହି ରୂପଟି ମୁଖ୍ୟତଃ ଦର୍ଶାଏ ଯେ ଜୀବନକୁ ସମୟାନୁସାରେ ଶୁଦ୍ଧତା ଆବଶ୍ୟକ – ପ୍ରକୃତି ମାତା ବିନାଶ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ଏବଂ ସମସ୍ତ ପାପ ଦୂର କରନ୍ତି। ମାତା ଉଭୟ ଭୟଙ୍କର (କାଳିକା, କାଳୀ, ରୌଦ୍ରୀ, ଭୈରବୀ) ଏବଂ ଶୁଭ (ଶୁଭଙ୍କରୀ)। ସେ କଳା, ବିକ୍ଷିପ୍ତ କେଶ ଏବଂ ବିଜୁଳି ପରି ଝଲସୁଥିବା ତ୍ରିନେତ୍ର ସହ ଏକ ଗଧ ପିଠିରେ ବସି ଆସିଥାନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଉପର ଡାହାଣ ହସ୍ତ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵକୁ ଉଠାଇ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆଶୀର୍ବାଦ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି, ତାଙ୍କର ତଳ ଡାହାଣ ହସ୍ତ ଭୟ ଦୂର କରେ ଏବଂ ବାମ ହସ୍ତରେ ଭୟଙ୍କର ଅସ୍ତ୍ର ଧାରଣ କରିଥାନ୍ତି ।
ତାଙ୍କ ସ୍ତୁତିରେ କୁହାଯାଇଛି, “ବର୍ଦ୍ଧନା ମୂର୍ଧ୍ଵଜା କୃଷ୍ଣ କଳାରାତ୍ରିର୍-ଭୟଙ୍କରୀ” ଅର୍ଥାତ୍ “ଯିଏ ସମୃଦ୍ଧି ବୃଦ୍ଧି କରନ୍ତି, ଯିଏ ଗାଢ଼ ନୀଳ ରଙ୍ଗର, ସେହି ଦେବୀ କାଳରାତ୍ରି, ଦୁଷ୍ଟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଭୟଙ୍କରୀ ।”

Picture Credit: Watercolour by Manohar Saini

ଗୌରୀ ଅର୍ଥ “ଦୀପ୍ତିମାନ,” “ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ,” ତଥା “ସୁନ୍ଦର”। ଯେତେବେଳେ ପାର୍ବତୀ ଶିବଙ୍କୁ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରିବା ପାଇଁ କଠୋର ତପସ୍ୟା କଲେ, ସେ କଳା ଏବଂ କ୍ଷୀଣ ହୋଇଗଲେ। ଶିବ ତାଙ୍କ ଉପରେ ଗଙ୍ଗା ଜଳ ଢାଳି ତାଙ୍କର ତେଜ ପୁନଃସ୍ଥାପିତ କଲେ। ପ୍ରକୃତିର ଦୁଇଟି ଚରମ ଗୁଣ ଅଛି – କାଳରାତ୍ରି, ଯାହା ଉଗ୍ର ଓ ଭୟଙ୍କର, ଏବଂ ମହାଗୌରୀ, ଯାହା ପବିତ୍ର ଓ ସୁନ୍ଦର। ସେ ଭକ୍ତଙ୍କୁ ଆତ୍ମସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କରି ଜୀବନରେ ଆଗକୁ ବଢିବା ପାଇଁ ଆଶୀର୍ବାଦ ଦିଅନ୍ତି।
ତାଙ୍କର ସ୍ତୁତିରେ କୁହାଯାଇଛି, “ସ୍ୱେଥେ ବୃଷେ ସମୃଦ୍ଧ ସ୍ୱେତାମ୍ଭର-ଧର ସୂଚୀହି, ମହାଗୌରୀ ଶୁଭମ୍ ଦଦ୍ୟାନ ମହାଦେବ ପ୍ରମୋଦଦା” ଅର୍ଥାତ୍ “ଶ୍ଵେତବର୍ଣ୍ଣା, ବୃଷ ଉପରେ ଆରୋହଣ କରିଥିବା, ଶ୍ଵେତ ବସ୍ତ୍ର ପିନ୍ଧିଥିବା, ପବିତ୍ର ଦେବୀ ମହାଗୌରୀ, ଦୟାକରି ମୋତେ ଆପଣଙ୍କ ଆଶୀର୍ବାଦ ସହିତ ମଙ୍ଗଳ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତୁ, ଯିଏ ମହାଦେବଙ୍କୁ ପ୍ରସନ୍ନ କରନ୍ତି।”

Picture Credit: Watercolour by Manohar Saini

ସିଦ୍ଧିଧାତ୍ରୀ ହେଉଛନ୍ତି ଅସାଧାରଣ କ୍ଷମତା(ସିଦ୍ଧି)ର ଅଧିକାରୀ(ଧାତ୍ରୀ)। ସିଦ୍ଧି ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣତା ଏବଂ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଆଣିଥାଏ। ଦେବୀ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ, ଆଠଟି ସିଦ୍ଧି ଅଛି। ଶିବ ମହାଶକ୍ତିଙ୍କୁ ପୂଜା କରି ଏହି ସିଦ୍ଧି ପାଇଥିଲେ, ଯିଏ ସେତେବେଳେ ଶିବଙ୍କ ବାମ ପାର୍ଶ୍ୱରୁ ସିଦ୍ଧିଧାତ୍ରୀ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲେ। ଶିବ ଏବଂ ସିଦ୍ଧିଧାତ୍ରୀ(ଶକ୍ତି)ର ମିଳିତ ରୂପ ହେଉଛି ଅର୍ଦ୍ଧନାରୀଶ୍ୱର, ଯାହା ପୁରୁଷ (ଚେତନା) ଏବଂ ପ୍ରକୃତି (ସୃଷ୍ଟି)ର ମିଶ୍ରଣକୁ ସୂଚିତ କରେ।
ତାଙ୍କର ସ୍ତୁତିରେ କୁହାଯାଇଛି, “ସିଦ୍ଧ ଗନ୍ଧର୍ବ ଯଖାଦ୍ୟୈର (ଅ)ସୁରୈର ଅମରୈର ଅପି, ସେବ୍ୟାମାନା ସଦା ଭୂୟାତ୍ ସିଦ୍ଧିଧା ସିଦ୍ଧିଦାୟିନୀ” ଅର୍ଥାତ୍ “ସିଦ୍ଧ, ଗନ୍ଧର୍ବ, ଯକ୍ଷ, ଅଧ୍ୟ, ଅସୁର ଏବଂ ଅମର (ଦେବତା)ଙ୍କଠାରୁ, ଯିଏ ସର୍ବଦା ଏହି ସମସ୍ତଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସେବା ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ହେ ସିଦ୍ଧିଦାତା, ଦୟାକରି ଆପଣଙ୍କର କୃପାରୁ ମୋତେ ସେହି ସିଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ ହେଉ।”

Picture Credit: Watercolour by Manohar Saini

ନବରାତ୍ରିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦିନ ପାଇଁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରଙ୍ଗ ନିରୂପଣ କରାଯାଇଛି, ଯଥା ଧଳା, ଲାଲ, ରାଜକୀୟ ନୀଳ, ହଳଦିଆ, ସବୁଜ, ଧୂସର, କମଳା, ମୟୂର ସବୁଜ ଏବଂ ଗୋଲାପୀ। ନବରାତ୍ରି ସମୟରେ ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରଙ୍ଗକୁ ନିଜ ଜୀବନରେ ସାମିଲ କରିବା ଶୁଭ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ। ନବରାତ୍ରି ସମୟରେ, ନବରାତ୍ରି ଦିନର ରଙ୍ଗ ସହିତ ସମାନ ରଙ୍ଗର ପୋଷାକ ପିନ୍ଧିବା ମହିଳାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ବିଶେଷକରି ଗୁଜରାଟ ଏବଂ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରରେ ପ୍ରଚଳିତ। କାମ କରିବାକୁ ଯାଆନ୍ତୁ କିମ୍ବା ଦାଣ୍ଡିଆ ଏବଂ ଗରବା ପାଇଁ ଯାଆନ୍ତୁ, ମହିଳାମାନେ ନବରାତ୍ରିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦିନ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରଙ୍ଗର ପୋଷାକ ପିନ୍ଧିବାକୁ ଅପେକ୍ଷା କରନ୍ତି। ଦୈନିକ ଖବରକାଗଜଗୁଡ଼ିକ ନବରାତ୍ରି ଋତୁ ପୂର୍ବରୁ ନବରାତ୍ରିର ରଙ୍ଗ ଉପରେ ଏକ ପୃଥକ ଲେଖା ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି।
ନବରାତ୍ରିର ପ୍ରଥମ ରଙ୍ଗ ସପ୍ତାହର ଦିନ ଆଧାରରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ଯେତେବେଳେ ନବରାତ୍ରି ଆରମ୍ଭ ହୁଏ ଏବଂ ବାକି ଦିନଗୁଡ଼ିକ ରଙ୍ଗର ଏକ ସ୍ଥିରୀକୃତ ଚକ୍ର ଅନୁସରଣ କରନ୍ତି।
ଉତ୍ସ: https://www.drikpanchang.com/navratri/colors/navratri-nine-colors.html

Picture Credit: Madhubani by Jaya Tiwari

ତନ୍ତ୍ର ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବାତ୍ମାର ମେରୁଦଣ୍ଡର ତଳ ଭାଗରେ ଥିବା ମୂଳାଧାର (ମୂଳ) ଚକ୍ରରେ ତାଙ୍କର କୁଣ୍ଡଳିନୀ (ଶକ୍ତି) ଶୋଇଥାଏ। ଏହାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଏହି ଶକ୍ତିକୁ ଜାଗ୍ରତ କରିବା ଏବଂ ମସ୍ତକର ମୁକୁଟରେ ଥିବା ସହସ୍ରାର ଚକ୍ର ସହିତ ମିଶିବା ପାଇଁ ଉପରକୁ ଯାତ୍ରା କରିବା। ଏହି ମଧ୍ୟରେ, କୁଣ୍ଡଳିନୀକୁ ପାଞ୍ଚଟି ଅନ୍ୟ ଚକ୍ର ଦେଇ ଯାତ୍ରା କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ – ସ୍ୱଧିଷ୍ଠାନ (ପବିତ୍ର), ମଣିପୁର (ସୌର ଜାଲିକା), ଅନାହତ (ହୃଦୟ), ବିଶୁଦ୍ଧ (ଗଳା) ଏବଂ ଆଜ୍ଞା (ତୃତୀୟ ଚକ୍ଷୁ)। ତନ୍ତ୍ରର ଶ୍ରୀ ବିଦ୍ୟା ପରମ୍ପରା ବିଶ୍ୱାସ କରେ ଯେ ନବଦୁର୍ଗା ପୂଜା, ଚକ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ କୁଣ୍ଡଳିନୀକୁ ଜାଗ୍ରତ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିପାରେ। ପ୍ରଥମ ସାତଟି ନବଦୁର୍ଗାର ସାତଟି ଚକ୍ର ସହିତ ଏକକ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି। ଶେଷ ଦୁଇଟି ରୂପ ମଧ୍ୟରୁ, ମହାଗୌରୀ ସାଧକ (ପୂଜକ)ଙ୍କୁ ଶୁଦ୍ଧ କରନ୍ତି ଏବଂ ସିଦ୍ଧିଧାତ୍ରୀ ସିଦ୍ଧି ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି। ତା’ପରେ ସାଧକ ଶିବ-ଶକ୍ତି ସହିତ ଏକତ୍ଵ ଅନୁଭବ କରନ୍ତି ଏବଂ ଭଗବାନଙ୍କ ଅର୍ଦ୍ଧନାରୀଶ୍ୱର (ଅଧା ପୁରୁଷ ଅଧା ନାରୀ) ରୂପ ଅନୁଭବ କରନ୍ତି।
ଉତ୍ସ: https://drapraoastrology.com/articles/blog/navadurgas-and-shatchakras

Picture Credit: Kalamkari by Swati Palekar

ନବରାତ୍ରି ସମୟରେ, ପ୍ରଥମ ତିନି ଦିନ ଦେବୀ (ଦିବ୍ୟ ମାତା)ଙ୍କୁ ଦୁର୍ଗା ରୂପରେ ପାଳନ କରାଯାଏ, ଦ୍ୱିତୀୟ ତିନି ଦିନ ଦେବୀଙ୍କୁ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଭାବରେ ଆବାହନ କରାଯାଏ ଏବଂ ଶେଷ ତିନି ଦିନ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କୁ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ। ଯେତେବେଳେ ସକାରାତ୍ମକ ଶକ୍ତି କିମ୍ବା ଦୁର୍ଗା ଶକ୍ତି ଥାଏ, ନକାରାତ୍ମକ ଶକ୍ତି ଆମକୁ ପରାସ୍ତ କରିପାରେ ନାହିଁ। ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଏବଂ ଭୌତିକ କଲ୍ୟାଣକୁ ବୁଝାଏ। ଏହା ଗତିଶୀଳତାରେ ସ୍ଥିରତାକୁ ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରେ, ଯାହା ପ୍ରଗତିର ଚରମ ସୀମାରେ ପହଞ୍ଚାଏ। ସରସ୍ୱତୀ ଭେଦଭାବର ଶକ୍ତିକୁ ପ୍ରତୀକ କରନ୍ତି, ଯାହା ବ୍ୟବହାର କରି ଆମେ ଜୀବନରେ ସକାରାତ୍ମକକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବା ଏବଂ ନକାରାତ୍ମକକୁ ତ୍ୟାଗ କରିବା ଉଚିତ। ଦୁର୍ଗା ନକାରାତ୍ମକତାକୁ ନଷ୍ଟ କରନ୍ତି, ଲକ୍ଷ୍ମୀ ସମୃଦ୍ଧି ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି, ଏବଂ ସରସ୍ୱତୀ ଜ୍ଞାନ ଦିଅନ୍ତି।
ଉତ୍ସ: https://www.artofliving.org/honoring-durga-lakshmi-saraswati