पर्वतस्य अपरं नाम शैलः । तस्य पुत्री शैलपुत्री। सा हिमवतः मेनायाश्च पुत्री । पर्वतस्य पुत्री पार्वती इत्यपि आहूयते। पूर्वस्मिन् जन्मनि सा दक्षप्रजापतेः पुत्री सती। सती शिवेन सह विवाहिता परन्तु दक्षस्य यज्ञे शिवे अवमानिते सा आत्मानं दहति। तत्पश्चात् शक्तिरूपेण अवतीर्य सा शिवं लोककल्याणार्थं तपसः निवारितवती ।
वृषवाहना सा दक्षिणहस्ते शूलं वामहस्ते च पद्मं धारयति। योगमार्गे सैव चरमास्थितिः।
कस्यापि अनुभवस्य उत्तुङ्गे स्थितौ प्राप्तायाम् आत्मानुभवस्योत्पत्तिर्भवति।

Picture Credit: Kerala Mural by Swetha Sridharan

ब्रह्म इत्यस्य तपस्येत्यर्थः। तपस्यायाः अनुचारिणी ब्रह्मचारिणीति। नारदोपदेशेन शिवं पतिरूपेण प्राप्तुं देव्या पार्वत्या घोरं तपः आचर्यते। पञ्चाग्नि साधनायां पर्णमपि अन्ततः न आह्रियते। अतः अपर्णेति ख्याता। तस्याः दीनावस्था मात्रा मेनया न सह्यते। कालिदासस्य कुमारसम्भवमिति महाकाव्ये उ मा इति आहूय पार्वतीं तपसा निवारयितुं प्रायतत तस्याः माता मेना। अतः सा उमा इत्यपि ख्याता। एकस्मिन् हस्ते अक्षरमालाम् अपरस्मिन् च कमण्डलुं धृत्वा माता ब्रह्मचारिणी सौभाग्यदायिनी भूत्वा जीवने अग्रेसरणाय च प्रेरणां ददाति। सा स्पन्दमाना शक्तिः न तु स्थिरा।
देवी प्रसीदतु मयि ब्रह्मचारिण्यनुत्तमा इति श्लोके अनुपमा देवी अनुग्रहार्थं प्रार्थ्यते।

Picture Credit: Kerala Mural by Swetha Sridharan

या अर्धचन्द्रं घण्टारूपेण धरति सा चन्द्रघण्टा। शार्दूलचालनेन तस्याः उग्ररूपं चण्डिका। पार्वत्याः तपसानन्तरं शिवः तां परिणेतुमैषीत् तस्य भूतगणैः च सह तस्याः गृहमगमत्। नागमालाधारिणः व्याघ्रचर्मधारिणः च तस्य शिवस्य भीकरं रूपं दृष्ट्वा पार्वत्याः पितरौ विगतचेतनौ बभूवतुः। शिवस्य रूपानुगुणं भूत्वा पार्वती अपि चन्द्रघण्टायाः रूपं दधार। तया मातृपित्रोः स्वीकृत्यर्थं शिवं मनोहरं रूपं धारयितुमनुरुध्यते। योगशास्त्रे चन्द्रस्य तुलना मनसा सह क्रियते। मनोनिग्रहार्थं चित्तवृत्तीनां एकस्मिन् नादे एकाग्रीकरणमावश्यकम्।
तस्याः स्तुतिः एवं क्रियते ।

पिण्डजप्रवरारूढा चण्डकोपास्त्रकैर्युता।
प्रसादं तनुते मह्यं चन्द्रघण्टेति विश्रुता॥

शार्दूलारूढा अतीव कोपयुक्ता मह्यं प्रसादं तनुते इति भावार्थः।

Picture Credit: Kerala Mural by Swetha Sridharan

कूष्म इत्युक्ते ईषदूष्म। अण्डं तु ब्रह्माण्डम्। जगति अन्धकारे व्याप्ते मन्दस्मिता माता कूष्माण्डा ब्रह्माण्डमजीजनत् जगति प्रकाशं च अनैषीत्। तस्याः प्रकाशेन सूर्यः भासते। कूष्माण्डः इत्यनेन शाकमपि निर्दिश्यते। अल्पबीजात् बृहत्फलमुत्पद्यते। फलात् पुनः बीजप्राप्तिरस्ति।
कूष्माण्डा‍ प्राणरूपां दिव्यां शक्तिं निरूपयति यस्याः व्याप्तिः सम्पूर्णायां सृष्टावस्ति महद्वा भवतु ईषद्वा।
स्तुतिरेतस्याः जगतः वैलक्ष्यं प्रदर्शयति।

सुरासम्पूर्णकलशं रुधिरप्लुतमेव च।
दधाना हस्तपद्माभ्यां कूष्माण्डा शुभदास्तु मे।

एकेन हस्तपद्मेन अमृतकलशम् अपरेण रक्तपूर्णं कलशं धृत्वा मे शुभं ददातु इति भावः।
अष्टभुजा सिंहवाहना इति कूष्माण्डा निरूप्यते।

Picture Credit: Pattachitra by Rabi Behera

स्कन्दः इति भगवतः कार्तिकेयस्य अपरं नाम। सः कुमारः मुरुगा इत्यपि आहूयते। स्कन्दस्य माता देवी पार्वती अतः स्कन्दमातेति ख्याता। पुरा तारकासुरेण महता तपसा शिवपुत्रादेव मरणमिति ब्रह्मणः वरः लेभे। शिवः तु नित्यब्रह्मचारी तस्य विवाहः असम्भवः इति तेन चिन्त्यते। निर्भयो भूत्वा विनाशकारको बभूव। नारदः पार्वतीं तपः कृत्वा शिवं प्रसादयितुं प्रार्थयत। तयोः दाम्पत्येन देवसेनापतिः स्कन्दः अजीजनत्। योगशास्त्रे यथा क्रिया ज्ञानेन नीयते तथा क्रियाशक्तिः स्कन्दः ज्ञानशक्त्या स्कन्दमात्रा नीयते।
तस्याः स्तुतिः इत्थं क्रियते।

सिंहासनगता नित्यं पद्मश्रिता करद्वया।
शुभदास्तु सदा देवी स्कन्दमाता यशस्विनी।।

करद्वयेन पद्मं धरन्ती सिंहं च सञ्चालयन्ती यशयुक्ता देवी स्कन्दमाता। सदा शुभं ददात्विति भावः।

Picture Credit: Pattachitra by Rabi Behera

रावणस्य कैलासपर्वतस्योत्थापनेन पार्वती अभैषीत्। तदा शिवेन सः निष्ठुरतया मम्रदे। रावणः शिवस्य स्तुतिमगासीत् ततः मुक्तः। चन्द्रहासः इति अनश्वरं खड्गमपि रावणः शिवेन लेभे। एषः खड्गः कालेन देव्यै तदा दीयते यदा सर्वे देवाः महिषासुरवधार्थं देव्यै शस्त्राणि प्रायच्छन्। ऋषेः कात्यायनस्य बहुकालकृतेन तपोबलेन देवी तस्य कुले जाता कात्यायनीति अभिधानमपि प्राप्तवती। उपद्रवकारकस्य महिषासुरस्य विनाशार्थं देवाः देवीं कात्यायनीं प्रार्थयामासुः। दुर्गादेव्याः उग्ररूपा कात्यायनी महिषासुरं विजयदशमीदिने पराजिगाय। क्रोधस्य शुभकार्ये कथं प्रवर्तनीयमिति देवी कात्यायनी प्रादर्शयत्। नवरात्रस्य षष्ठे दिने सा पूज्यते सर्वां भीतिं अपनुनुदे च। अनया स्तुत्या स्तूयते।
कात्यायनि शुभं दद्याद्देवि दानवघातिनी।
हे दानवानां घातिनि देवि कात्यायनि शुभं दद्यादिति भावः।

Picture Credit: Pattachitra by Rabi Behera

अज्ञानान्धकारयोः विनाशिनी देवी कालरात्रिः। जीवने नैमित्तिकं शोधनमावश्यकमिति एतेन रूपेण निदर्श्यते यथा प्रकृतिमाता महोत्पातेन सर्वं कालुष्यमपाहरत्। सा कालिका काली रौद्री भैरवीत्यादिभिः रूपैः उग्रतां प्राददर्श शुभङ्करीति रूपेण शुशुभे। रासभवाहना कृष्णा मुक्तकेशी सा तडिदिव त्रिभिः नेत्रैः भासमाना संनिधत्ते।
उत्थितेन ऊर्ध्वस्थेन दक्षिणहस्तेन सर्वेभ्यः वरान् ददाति। अधरेण दक्षिणहस्तेन भीतिमपहरति। वामहस्तौ शस्त्रान् धरतः।
वर्धन्मूर्धध्वजा कृष्णा कालरात्रिर्भयङ्करी। अनेन श्लोकार्धेन ज्ञायते यत् सा कालरात्रिः देवी कृष्णवर्णा खलानां कृते भयङ्करी अन्येभ्यः समृद्धिदायिका च भवति।

Picture Credit: Watercolour by Manohar Saini

गौरी इत्यस्य भासमाना महोज्ज्वला विमलवर्णा इत्यादयः अर्थाः गृह्यन्ते। तस्याः शिवोद्दिष्टस्य तस्यानन्तरं पार्वती कृष्णा कृशा च जाता। शिवः गङ्गाजलेन अभिषेकं कृत्वा तस्याः तेजः प्रत्यर्पयत। प्रकृतेः द्वौ परस्परविरुद्धौ पक्षौ स्तः। कालरात्रिः तु घोरा भयङ्करी च। महागौरी शुद्धा सुन्दरी च। भक्ताय तृप्तिं दत्वा जीवने अग्रगमनाय आशंसते।
नवदुर्गास्तोत्रेषु अन्यतममेतन्महागौर्याः स्तोत्रम्।

श्वेते वृषे समारूढा श्वेताम्बरधरा शुचिः।
महागौरी शुभं दद्यान्महादेवप्रमोददा।।

श्वेते वृषे समारूढा श्वेताम्बरधरा शुचिः महादेवप्रमोददा महागौरी शुभं दद्यादिति प्रार्थना।

Picture Credit: Watercolour by Manohar Saini

सिद्धयः दधातीति सिद्धिधात्री। सिद्धिभ्यः जीवने पूर्णता आयाति। अष्ट सिद्धयः सन्ति देवीपुराणानुसारम्। महाशक्तिं पूजयित्वा शिवः सिद्धीः प्राप्तवान्। ततः सा शिवस्य वामभागतः सिद्धिधात्र्याः रूपेण प्रादुरभवत्। शिवस्य सिद्धिधात्र्याः इत्युक्ते शक्तेः च सम्पृक्तं रूपमेव अर्धनारीश्वररूपम्। पुरुषस्य प्रकृत्याश्च अथवा प्रधानस्य सृष्टेश्च संयोगं द्योतयति अर्धनारीश्वरः।

सिद्धगन्धर्वयक्षाद्यैरसुरैरमरैरपि।
सेव्यमाना सदा भूयात् सिद्धिदा सिद्धिदायिनी॥

अनेन श्लोकेन सिद्धिदात्री स्तूयते।
सिद्धैः गन्धर्वैः यक्षैः असुरैः अमरैः सेव्यमाना सिद्धिदायिनी सदा सिद्धिदा भूयादित्यन्वेति।

Picture Credit: Watercolour by Manohar Saini

नवरात्रस्य प्रत्येकस्मै दिवसाय एकः वर्णः प्रकल्पितः। एते श्वेतरक्तनीलपीतहरितधूसरनारङ्गमायूरपाटलवर्णाः। नवरात्रोत्सवे तत्तद्वर्णस्य ग्रहणेन शुभः भवतीति मन्यते। नवरात्रे तत्तद्दिने निर्दिष्टवर्णस्य वस्त्रधारणस्य रीतिः महाराष्ट्रराज्यस्य गुजरातराज्यस्य च नारीषु प्रसिद्धा। दाण्डिया गरबा इति वा भवतु कार्यालयः वा भवतु नार्यः निर्दिष्टवर्णस्य वसनमेव धरन्ति। एतेषां वर्णानां सूची दैनिकपत्रिकासु नवरात्रोत्सवात् पूर्वमेव प्रकाश्यते। सप्ताहस्य कस्मात् दिवसात् नवरात्रोत्सवः आरभते इत्यस्मिन् आधारितः भवति प्रथमः वर्णः। ततः सुनिश्चितः वर्णचक्रः प्रवर्तिष्यते।
स्रोतः – https://www.drikpanchang.com/navratri/colors/navratri-nine-colors.html

Picture Credit: Madhubani by Jaya Tiwari

प्रत्येकस्य जीवात्मनः कुण्डलिनी शक्तिः मेरुदण्डस्य अधः मूलाधारचक्रे सुप्तास्तीति तन्त्रसिद्धान्तः प्रतिपादयति। जीवात्मनः लक्ष्यं तु एतां शक्तिं प्रजागर्य आरोप्य च शिरसः मूर्ध्नि स्थितेन सहस्रारचक्रेण सह संयोजनम्। अपराणि पञ्च चक्राणि मध्ये सन्ति। स्वाधिष्ठानचक्रं मणिपूरचक्रं हृदये स्थितम् अनाहतचक्रं कण्ठे स्थितं विशुद्धचक्रं नेत्रयोः मध्ये स्थितम् आज्ञाचक्रञ्चैतानि पञ्च चक्राणि। तान्त्रिक्याः श्रीविद्योपासनायाः अनुसारं नवदुर्गापूजनेन कुण्डलिनीं चक्रान्तरे आरोपयितुं शक्नुमः। सप्त चक्राणि सप्तभिः नवदुर्गाभिस्सह परस्परान्वितानि भवन्ति। अन्तिमरूपद्वये महागौरी साधकं पुनाति सिद्धिधात्री च सिद्धीन् प्रददाति। ततः साधकः शिवशक्तिभ्यां सह एकीभूय अर्धनारीश्वररूपम् अनुभवति।
स्रोतः – https://drapraoastrology.com/articles/blog/navadurgas-and-shatchakras

Picture Credit: Kalamkari by Swati Palekar

नवरात्रोत्सवे आदौ दिनत्रये महाकाल्याः दुर्गायाः पूजा मध्ये दिनत्रये महालक्ष्म्याः पूजा अन्ते दिनत्रये च महासरस्वत्याः पूजा प्रचलति। यदा दुर्गा शक्तिः व्याप्ता तदा निषेधात्मिका शक्तिः अस्मान् पराजेतुं न शक्नोति। लक्ष्मीः आधिभौतिकं आध्यात्मिकं क्षेमं ददाति। सरस्वती विविक्तं ज्ञानं ददाति।
स्रोतः – https://www.artofliving.org/honoring-durga-lakshmi-saraswati