અદિતિ = “અ (નહી/ વગર) + દિતિ (સીમા/ હદ)” – એટલેકે અમર્યાદિત / અસીમ / અનહદ. ઋગ્વેદમાં અદિતિ એક અતિ મહત્વની દેવી છે અને અસીમતાનું પ્રતીક છે. પાપ અને રોગોથી મુક્ત થવા, પ્રજા વૈદિક શ્લોકો દ્વારા એમની પ્રાર્થના કરે છે. પુરાણોમાં એમને માતા દેવી તરીકે વર્ણવ્યા છે.
તેઓ ઋષિ દક્ષ પ્રજાપતિના પુત્રી અને ઋષિ કશ્યપના પત્ની છે.
“12 આદિત્ય + 11 રૂદ્ર + 8 વસુ + અગ્નિ + ઇન્દ્ર” એમ 33 વૈદિક દેવો એમનાં સંતાન છે (સામાન્ય ધારણા મુજબના 33 કરોડ નહીં). એઓ ભગવાન વિષ્ણુનાં વામન સ્વરૂપના પણ માતા છે.
એમની બહેન દિતિ સ્વસ્થ અને બળવાન સંતાન માટે તપ કરે છે અને ગર્ભધારણ કરે છે. અદિતિને એની અદેખાઈ આવે છે. ઇન્દ્ર છુપી રીતે દિતિના ગર્ભના 49 ટુકડા કરે છે જે મરુત બને છે (તોફાની વાયરા, અતિવૃષ્ટિ વિ. વિ.). દુઃખી દિતિ, અદિતિને શ્રાપ આપે છે કે, એ આગળના ભવમાં એવી માતા બનશે જે પોતાના સંતાનોમાટે હંમેશા ઉદ્વિગ્ન રહેશે. અદિતિ એના આગલા જન્મમાં ભગવાન કૃષ્ણની જનેતા દેવકી બને છે, અને ભાઈ કંસ દ્વારા એની પહેલી સાત સંતાનોના વધ માટે પીડાતી રહે છે.

હિન્દુ લગ્નવીધીમાં, પુરોહિત, વર વધુને અરુંધતીના તારાનાં દર્શન કરાવે છે. સપ્તર્ષિ નક્ષત્રના (આંગ્લ ભાષામાં અર્સા મેજર) જોડિયા તારાના નામ વશિષ્ટ અને અરુંધતી છે. જોડિયા તારામાં એક અવિચળ અને બીજો ગતિમાન હોય છે, પરંતુ અહીં બન્ને સાથે ચાલે છે, બન્ને સાથિનું એક સમાન મહત્વ દર્શાવે છે. અરુંધતી એટલે કે જેને સદમાર્ગે પ્રગતિ કરતાં રોકી નશકાય.

સત્યવાદી હરિષચંદ્રની વાર્તા વેદ, મહાભારત અને ઘણાં પુરાણોમાં છે – વિકટ સંયોગોમાં પણ સત્યપ્રિયતાનું મહત્વ દર્શાવે છે. માર્કન્ડેય પુરાણમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે, ઋષિ વિશ્વામીત્રને આપેલ વચનના પાલન માટે, રાજા હરિષચંદ્ર પોતાનું રાજ્ય ત્યજી દે છે, કુટુંબીજનોને વેચી દે છે અને પોતે એક દાસ બને છે. એની પત્ની તારામતી (શૈવ્યા કે ચન્દ્રામતી પણ કહેવાય છે) એની વિપદામાં સાથ આપે છે. એ સ્મશાનભૂમિમાં ડોમ છે, તારામતિ દાસી તરીકે જીવે છે. એમનાં પુત્રનું સર્પદંશથી મોત થાય છે. જ્યાં સુધી તારામતિ સ્મશાન શુલ્ક ન આપે ત્યાં સુધી હરિષચંદ્ર એની અંતિમ વિધી કરવા ના પાડી દે છે. તારામતી એની પાસેના એક માત્ર વસ્ત્રનો અડધો ભાગ શુલ્ક રૂપે આપે છે. ત્યારે પ્રભુ પ્રગટ થઈને એમની જિંદગી યથાવત કરે છે.
દાદાસાહેબ ફાળકે નિર્મિત, પહેલું ભારતીય ચલચિત્ર (ફિલ્મ) રાજા હરિષચંદ્ર આ વાર્તા પર આધારિત છે.

ભગવત, વિષ્ણુ અને પદ્મ પુરાણમાં ચિત્રલેખા અને ઉષા ગાઢ સહેલીઓ છે. ઉષા, રાક્ષસ/ અસુર રાજા બાણાસુરની પુત્રી હતી. ચિત્રલેખા એક પ્રવીણ ચિત્રકાર હતી. ઉષા સ્વપ્નમાં એક સુંદર રાજકુમાર પર મોહિત થઇ અને એની સાથે લગ્ન કરવા ઈચ્છતિ હતી. ચિત્રલેખાએ એનું ચિત્ર બનાવ્યું તો બન્નેને સમજાયું કે એ તો અનિરુદ્ધ હતો – પ્રદ્યુમ્નનો પુત્ર અને શ્રીકૃષ્ણનો પૌત્ર. ચિત્રલેખાએ દ્વારકામાંથી અનિરુદ્ધનું એની ઊંઘમાંજ અપહરણ કર્યું. હકીકતની જાણ થતાં શ્રીકૃષ્ણએ હુમલો કરીને બાણાસુરને હરાવ્યો. જયારે શ્રીકૃષ્ણને અનિરુદ્ધ અને ઉષાના પ્રેમ વિષે જાણ થઇ તો, તેમણે તેમના વિવાહ આશીર્વાદ પૂર્વક સ્વીકાર્યા અને તેમને દ્વારકા લઇ આવ્યા.

નળ દમયંતીની વાર્તા, મહાભારતના વન પર્વ માં આવે છે. યુધિષ્ઠિર એક સંતને પૂછે છે કે, શું કોઈ રાજા એનાથી પણ વધુ અભાગી હતો. સંત, રાજા નળની કથા વર્ણવે છે કે જે અન્ય ઘણાં પુરાણોમાં પણ કહેવામાં આવી છે. એ કથા જુગટું ન રમવા સાવચેત કરે છે.
નિશાદનો રાજા નળ સુંદર અને ઉમદા છે. વિદર્ભના રાજાની કુંવરી રૂપ અને ગુણમાં એની સમોવડી છે. પોતાનો પ્રેમ પ્રદર્શિત કરવા રાજા નળ સુવર્ણ હંસ ભેટ કરે છે.
આકાશી દેવો પણ દમયંતીને પસંદ કરે છે – તેઓ નળ પર દબાણ લાવે છે કે તે, તેઓની ભાવના દમયંતીને કહે. દમયંતી તેમનો અસ્વીકાર કરી નળ સાથે વિવાહ કરે છે.
સમય જતાં રાજા નળ કળિયુગના પ્રભાવમાં આવે છે. એનો ભાઈ એને સોગટાં/ ચોપાટ રમવા માટે પડકારે છે અને રાજા નળ પરાજિત થાય છે. એ દમયંતીને છોડી, રાજપાટ ત્યાગી ભટકતો ફરે છે, રસોઈયા તરીકે કામ કરે છે. આખરે દમયંતીની ભક્તિશક્તિની મદદથી નળ, કળીને હરાવે છે.

પ્રાચીન ભારતના રાજાઓ યા તો સૂર્યવંશી હતાં અથવા ચંદ્રવંશી.
રામના પૂર્વજ ઇક્ષ્વાકુએ સૂર્યવંશ સ્થાપ્યો હતો. એ જ રીતે ભીષ્મના પૂર્વજ ઈલાએ ચંદ્રવંશ સ્થાપેલો.
ઇક્ષ્વાકુ અને ઈલા ભાઈબહેન હતાં અને વૈવસ્વતા મનુના સંતાન. પુરાણમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ઈલાના જન્મ બાદ, એના માતપિતાએ ઋષિ વશિષ્ટ પાસે પુત્રની ઈચ્છા જણાવી. એમણે વ્યવસ્થા કરીકે, ઈલા દર મહિને સ્વરૂપ બદલી નર (સુદ્યુમ્ન) અને નારી રૂપ ધારણ કરે. સ્ત્રી તરીકે ઈલાના વિવાહ બુધ સાથે થયાં અને એનો પુત્ર થયો પુરુરવ કે જેણે ચંદ્રવંશ સ્થાપ્યો.
હિન્દુ શાસ્ત્રોમાં ઉભયલિંગી કથાનકનો આ કદાચ પહેલો ઉલ્લેખ છે. ઘણાં કથાનક પ્રમાણે એ બુધ જ હતો જેણે ઈલાના ચાકરોને ઉભયલિંગી બનાવી દીધાં હતાં.

દેવોનો દાનવો પર વિજય થયો. દાનવોના ગુરુ શુક્રાચાર્ય, તેમની શક્તિ/ તાકાત પાછી મેળવવા શિવનું તપ માંડ્યું. એમનું તપ ભંગ કરવા, ઇંદ્રદેવે અપ્સરાના બદલે પોતાની પુત્રી જયંતીને મોકલી. જયંતીએ છેતરામણી ન કરતાં શુક્રાચાર્યની સારી સેવા કરી. તપ પૂર્ણ થતાં જયંતીએ શુક્રાચાર્ય સાથે વિવાહ કરવા માંગણી કરી. આ કથાનક ભગવત પુરાણમાં છે.

વિદર્ભની રાજકુમારી પદ્માવતી, મથુરાના રાજા ઉગ્રસેનને પરણી હતી. કુબેરનો સંદેશક ગોભીલા એના રૂપથી પ્રભાવીત થઇ એની સાથે વિવાહ કરવા માંગતો હતો. લાગણીનો અસ્વીકાર થતાં એણે ઉગ્રસેનનું રૂપ ધારણ કરી પદ્માવતી સાથે લીલા રચી.
ભુલ સમજાતા પદ્માવતીએ ગર્ભપાતનું વિચાર્યું. પણ ગર્ભમાંથી કહેવાયું કે તે વિષ્ણુ સાથેની દુશ્મનાવટ સમાપ્ત કરવાના હેતુ થી ગર્ભાશયમાં આવ્યો છે. એટલે પદ્માવતીએ બાળક રાખ્યું અને એના પિતા તેમ જ પતીએ સ્વીકૃતિ આપી. કંસ એ બાળક રૂપે આવ્યો અને જ્યાં સુધી શ્રીકૃષ્ણે વધ ના કર્યો ત્યાં સુધી, કુટુંબ અને રાજ્ય પર ભયનો ઓથાર બનીને જીવ્યો.

વિદર્ભની રાજકુમારી રુકમિણી, શ્રીકૃષ્ણ સાથે વિવાહ કરવા ઈચ્છતી હતી. એનો ભાઈ રુકમી, તેના વિવાહ તેના ગાઢ મિત્ર અને છેદીના રાજા શિશુપાલ સાથે કરાવવા માંગતો હતો. રુકમિણીએ શ્રીકૃષ્ણને પત્ર લખી ભાગી જવાનો માર્ગ બતાવ્યો. શ્રીકૃષ્ણ સંમત થયાં અને ભાઈ બલરામ અને એની સેના સાથે આવી પહોંચ્યા. રુકમિણીના પિતાએ મુક સંમતી થી ટેકો આપ્યો. લગ્ન પ્રારંભના રિવાજ પ્રમાણે રુકમિણી, દેવી અંબિકાના દર્શને ગયા, જ્યાં શ્રીકૃષ્ણ એમનો માર્ગ જોતાં હતાં. રુકમિણી શ્રીકૃષ્ણ સાથે રથમાં બેઠાં. રુકમી અને શિશુપાલે એમનો પીછો કર્યો પરંતુ શ્રીકૃષ્ણએ એમને હરાવ્યા. શ્રીકૃષ્ણએ
રુકમીને જવા દીધો પણ એનું નીચાજોણું કરવા એની અડધી મૂછ અને અડધાં વાળ મુંડાવી નાંખ્યા. રુકમી આ ઘટનાથી એવો દ્રવિત થયો કે મહાભારતના યુદ્ધમાં એ ન તો પાંડવ કે ન તો કૌરવ પક્ષે લડ્યો. આમ મહાભારત યુદ્ધમાં ન લડનારા માત્ર બલરામ અને રુકમી હતાં.

સાવિત્રી અને સત્યવાનની કથા મહાભારત અને સ્કંદ પુરાણમાં વર્ણવવામાં આવી છે. મદ્રાના રાજાની પુત્રી સાવિત્રી, જંગલમાં રહેતાં ગરીબ રાજકુમાર સત્યવાનને પતી તરીકે પસંદ કરે છે. મુની નારદ ચેતવે છે કે, સત્યવાનનું મૃત્યુ એક વર્ષમાં નિશ્ચિત છે, છતાં સાવિત્રી તેની સાથે વિવાહ કરે છે. સત્યવાનને લેવા આવેલા મૃત્યુદેવ યમરાજ સાથે સાવિત્રી ખૂબ જ ધૈર્ય અને ચતુરાઈથી વાદ કરે છે. યમરાજ સાથે એના વિધાન, નીતિ અને જ્ઞાનના પાઠ આપે છે. પ્રસન્ન થયેલાં યમરાજ એને ચાર વરદાન આપે છે. સાવિત્રી કુટુંબના ક્ષેમકુશળ અને સો પુત્ર માંગે છે. પછી એ જણાવે છે કે, આના માટે એને સત્યવાન જોઈએ કારણકે એ પુનર્વિવાહ નહીં કરી શકે. યમ એ સ્વીકારે છે. સાવિત્રીને ઘણીવાર અબળા નારી તરીકે જોવાય છે, પરંતુ આ કથાનકમાં એ મોકાનું પાત્ર છે. એની વાર્તા વટ સાવિત્રી રૂપે ઉજવાય છે. સાવિત્રી અને વડવૃક્ષના જોડાણની કડી ચોક્કસ જણાતી નથી.

પુરાણ સામાન્ય રીતે સ્ત્રીને કુટુંબના આધાર રૂપ દર્શાવે છે, પણ ક્યારેક મહાજ્ઞાની વિદુષિ સ્ત્રીઓ વિષે પણ વાત કરે છે. સુમન વેદ વિષે વિશિષ્ટ જ્ઞાન ધરાવતી હતી. એનો પતી સોમ શર્મા હંમેશા ધન અને સંતાનના અભાવના રોંદણા રડતો. સુમને એને વેદાંત શીખવ્યા જેથી અને ડહાપણ મળ્યું. આગળ જઈ એણે પતિને મુની વશિષ્ટ પાસે અભ્યાસ માટે મોકલ્યો. કથાનક કહે છે એમને એક પુત્ર સુવ્રત થયો અને તેઓ સુખી કૌટુંબિક જીવન જીવ્યા.

સ્વયંભુવ મનુની પુત્રી દેવહુતીના વિવાહ મુની કદર્મ
સાથે થયા હતાં – મુની કદર્મ માનવ જાતના પૂર્વજ કહેવાય છે. દેવહુતી અને મુની કદર્મ, લગ્નવ્યવસ્થા અને મનુષ્ય પ્રજોપ્તિના સ્થાપક ગણાય છે. બન્ને વિદ્વાન હતાં અને એમને નવ વિદુષિ દીકરીઓ હતી. એમની જ્ઞાનપીપાસને કારણે ભગવાન વિષ્ણુએ એમને ત્યાં કપિલ તરીકે જન્મ લીધો. કપિલે, સૌથી પૌરાણિક હિન્દુ શાસ્ત્ર સાંખ્ય, દેવહુતીને શીખવ્યું. વર્તમાનમાં ભાગ્યેજ કોઈ હિન્દુ, સાંખ્યને અનુસરે છે, પણ તેના આદર્શ – જેમકે પુરુષ, પ્રકૃતિ અને ત્રિગુણ – ગીતા જેવાં ઘણાં હિન્દુ શાસ્ત્રો પર અસર છોડી છે. સાંખ્ય પ્રભુમાં નથી માનતું. છતાં પણ તેના પ્રસ્થાપક કપિલ, ભગવાન વિષ્ણુનાં અવતાર મનાય છે. મકર સંક્રાંતિમાં બંગાળમાં ભરાતા ગંગાસાગર મેળામાં એમને માન પૂર્વક યાદ કરાય છે. ઐતિહાસિક કપિલ કદાચ પૂર્વ ભારતમાં ઈશુ પૂર્વ 550 માં થઇ ગયાં.