दो धातोः क्तिच् प्रत्ययं संयोज्य दिति शब्दः सिद्ध्यति। । नञ्पूर्वको दितिः अदितिरति व्युत्पद्यते। न बध्यते इत्यर्थः।
अदितिः ऋग्वेदस्य प्रमुखा देवता अनन्तसृष्टेः प्रतीकञ्चास्ति । वेदेषु सा पापव्याधिनिवृत्त्यर्थं प्रार्थ्यते। पुराणेषु सा मातृदेवीति ज्ञायते। दक्षप्रजापतेः पुत्री काश्यपऋषेः पत्नी च सा त्रयस्त्रिंशत् वैदिकदेवताः जनयति (न तु त्रयस्त्रिंशत्कोटिदेवताः यथा सामान्यतया मन्यते)। द्वादश आदित्याः एकादश रुद्रा अष्ट वसवः अग्निः इन्द्रश्च एताः त्रयस्त्रिंशद्देवताः। वामनरूपस्य विष्णोः माता सैव। तस्याः भगिनी दितिः तेजस्विपुत्रार्थं प्रार्थ्य गर्भमधृत। सासूयायाः अदितेः आज्ञानुसारं तस्याः पुत्रः इन्द्रः छलेन दित्याः गर्भस्य एकोनपञ्चाशत् विभागान् चकार। एते मरुद्गणाः कथ्यन्ते। सन्तप्ता दितिः अदितिं पुत्रशोकयुक्तं पुनर्जन्म शशाप। श्रीकृष्णस्य मातुः देवक्याः रूपेण अदितिः जनिमलेभे। भ्रातुः कंसस्य हस्तेन स्वस्य सप्त सन्ततीनां हननं दृष्ट्वा शोकमन्वभूत्।

विवाहकाले अरुन्धतीतारां पत्न्यै पत्या दर्शयते। अरुन्धती यथा पत्यौ अनुरक्ता एवमेव त्वं मयि इत्यभिप्रायेण तद्दर्शनम्। सप्तर्षितारामण्डले अरुन्धतीवसिष्ठतारायुगलं विराजते। पाश्चात्यज्योतिषानुसारं सप्तर्षितारामण्डलं उर्सा मेजर इति नाम्ना ख्यातः। ग्रेट् बेअर इति तस्य अपरं नाम। मिजार अल्कार इति अरुन्धतीवसिष्ठयोः पाश्चात्यसंज्ञा। युगलतारायां प्रायः एका तारा द्वितीयायाः परिक्रमं करोति परन्तु अरुन्धतीवसिष्ठयोः विषये द्वेऽपि तारे अन्योन्यं प्रदक्षिणं कुरुतः। एतादृशं प्रदक्षिणं द्वयोः साम्यतां दर्शयति।
(सन्मार्गगमनं) न रुध्यते इति अरुन्धती शब्दस्य व्युत्पत्तिः।

सत्यवतः हरिश्चन्द्रस्य कथाः वेदेषु महाभारते पुराणेषु च प्राप्यते। कथायां विषमकाले सत्यस्य महत्त्वं प्रतिपादितम्। सर्वस्मात् ख्याततमा कथा मार्कण्डेयपुराणे अस्ति विश्वामित्राय दत्तं वचनं पालयितुं हरिश्चन्द्रः राज्यं त्यक्त्वा परिवारं पणित्वा दासोऽभूत्। तस्य भार्या तारामती अपि एतानि कष्टान्यसहिष्ट। सा शैव्या चन्द्रामती इत्यपि ख्याता। हरिश्चन्द्रः श्मशाने कार्यरतः सा तु दासी अभूत्। तयोः पुत्रः सर्पदंशेन मृतः परन्तु शुल्कं विना तस्य दाहं हरिश्चन्द्रः नाकार्षीत्। तारामती तस्याः वस्त्रं विदार्य शुल्कदानार्थं सज्जाभूत्। तदा देवताः आगत्य तेषां जीवनं पुनर्निर्ममुः। एषा कथा दादासाहेब फाळके इत्येतेन निर्मितस्य राजा हरिश्चन्द्रः इति भारतीयप्रथमचलच्चित्रस्य मूलम्।

भागवतपुराणे विष्णुपुराणे पद्मपुराणे च चित्रलेखायाः उषया सह मैत्री आख्यायते। दैत्यराजस्य बाणासुरस्य पुत्री उषा। चित्रलेखा तु चित्रलेखने कुशला। सौम्यस्य राजकुमारस्य स्वप्नं दृष्ट्वा उषा तं परिणेतुमैषीत्। यदा चित्रलेखया तस्य चित्रं चक्रे तदा सः प्रद्युम्नपुत्रः श्रीकृष्णस्य पौत्र अनिरुद्ध इति जज्ञे। चित्रलेखया अनिरुद्धः द्वारकातः तस्य शय्याया अपहृतः। इदं वृत्तान्तं ज्ञात्वा श्रीकृष्णः बाणासुरमाक्रम्य पराजेष्ट। उषायाः अनिरुद्धस्य च परस्परं प्रीतिं विज्ञाय श्रीकृष्णः तयोः विवाहार्थं आशीर्वचनं दत्वा द्वारकां प्रत्यनैषीत्।

नलदमयन्त्योः कथा महाभारतस्य वनपर्वणि विद्यते। युधिष्ठिरः कञ्चन मुनिं पप्रच्छ किं कोऽप्यन्यः राजा मत्तः दुर्भाग्यशाली अभूदिति। मुनिः बहुषु पुराणेषु लब्धां नलस्य कथामवादीत्। कथैषा द्यूतक्रीडायाः निवारयति। निषाधाधिपतिः नलः सुदर्शनः सुशीलश्च। विदर्भराजस्य पुत्री दमयन्ती नलस्यानुगुणा बभूव। नलः स्वस्य प्रीतिं प्रदर्शयितुं काञ्चनवर्णं हंसमेकं प्रैषीत्। इन्द्रादिदेवताः अपि दमयन्तीमैषिषुः बलेन च नलं तेषां प्रीतिं दमयन्तीं प्रति वक्तुं चोदयाञ्चक्रुः। दमयन्ती देवताः त्यक्त्वा नलेन सह विवाहं चकार। कञ्चित्कालानन्तरं कलिना बाधितं नलं तस्य भ्राता द्यूतार्थमह्वत्। पराजितः नलः दमयन्तीं त्यक्त्वा पाचकरूपेणाभ्रमत्। दमयन्त्याः श्रद्धया सः कलिं पराजैषीत्।

पुरातनाः राजानः सूर्यवंशीयाः चन्द्रवंशीयाः वा। श्रीरामस्य पूर्वजः इक्ष्वाकुः सूर्यवंशीय आदिराजः। भीष्मस्य पूर्वजा इला चन्द्रवंशं प्रारेभे। उभावपि वैवस्वतमनोः सन्तती। इलायाः जन्मादनन्तरं तस्याः पितरौ पुत्रार्थं ऋषिं वसिष्ठं प्रार्थयामास। सः इलां पुंरूपं दत्वा सुद्युम्नं ससर्ज। पर्यायेण एकं मासं इलारूपेण अपरं मासं सुद्युम्नरूपेण जीवनं ययौ। स्त्रीरूपा इला बुधेन सह विवाहं कृत्वा पुरूरवा इति पुत्रमजनि। पुरूरवा चन्द्रवंशस्यादिराजः। प्रायः अस्यां कथायां द्विलिङ्गत्वस्य प्रागुच्चारणं भवेत्। पाठभेदानुसारं बुधः इलायाः परिचारकान् किम्पुरुषरूपे परिवर्तनं चकार।

देवताः दैत्यान् पराजैषुः। दैत्यगुरुः शुक्राचार्यः दैत्यानां बलवर्धनाय शिवं प्रार्थयामास। शुक्राचार्यस्य तपोभङ्गाय अप्सरसः विहाय स्वस्य पुत्रीं जयन्तीमप्रैषीदिन्द्रः। जयन्ती कपटमस्वीकृत्य शुक्राचार्यं समीचीनतया सिषेवे। तपसानन्तरं सा विवाहार्थं शुक्राचार्यं प्रार्थयत। कथैषा भागवतपुराणे कथिता।

विदर्भराज्यस्य राजकुमारी पद्मावती मथुराधिपमुग्रसेनं व्यवहत्। यदा सा पितुः गृहमागता तदा कुबेरस्य दूतः गोभिलः तस्याः सुन्दरतां दृष्ट्वा तया सह विवाहं कर्तुमैषीत्। तया परित्यक्तः सः उग्रसेनस्य रूपं धृत्वा पद्मावतीं ववञ्च। स्वदोषं ज्ञात्वा सा गर्भस्रावं कर्तुं प्रयेते। परन्तु सः भ्रूणः श्रीविष्णोः स्वस्य च वैरं निवर्तयितुं गर्भमध्युवास इत्युवाच। पद्मावती तं शिशुं सन्दधार। तस्याः पित्रा पत्या च शिशुः प्रत्यग्रहीत्। बालकः कंसरूपेण वर्धमानः स्वपरिवारं राज्यञ्च त्रासयन्नभूत्। अन्ते श्रीकृष्णः तम् कंसमहन्।

विदर्भदेशस्य राजकुमारी रुक्मिणी श्रीकृष्णेन सह विवाहं कर्तुमैषीत्। तस्याः भ्राता रुक्मिः तु चेदिदेशस्य राज्ञा शिशुपालेन सह तस्याः विवाहस्य युक्तिमकार्षीत्। रुक्मिणी श्रीकृष्णं प्रति गूढविवाहार्थं पलायनस्योपायं पत्रे अलेखीत्। श्रीकृष्णः उपायमनुसृत्य सेनायुक्तेन बलरामेण सह आयासीत्। रुक्मिण्याः पिता तस्याः उपायं रहसि अन्वग्रहीत्। विवाहपूर्वस्य विधेः समये रुक्मिणी अम्बिकादेव्याः दर्शनार्थं मन्दिरमगमत्। तत्र श्रीकृष्णः प्रतीक्षन्नभूत्। सा श्रीकृष्णस्य रथमारुक्षत्। रुक्मिः शिशुपालश्च तं रथमन्वसरताम् परन्तु श्रीकृष्णेन पराजिग्यतुः। रुक्मिं श्रीकृष्णः मुमुचे तस्य श्मश्रुं केशं च अर्धं मुण्डित्वैव। अस्याः घटनायाः पश्चात् रुक्मिः निष्टुरः जातः महाभारतयुद्धात् पाण्डवैः कौरवैरपि बहिष्कृतः। रुक्मिः बलरामश्च द्वावेव योद्धारौ यौमहाभारतयुद्धे न सम्मिलितौ।

सत्यवान् सावित्री इत्येतयोः कथा महाभारते स्कन्दपुराणे च विद्यते। मद्रनरेशस्य पुत्री सावित्री वने वसन्तं वराकं राजकुमारं सत्यवन्तं पतिरूपेणाचैषीत्। सत्यवतः एकसमात्मकस्य जीवनस्य विषये महर्षिणा नारदेन ज्ञापयित्वापि सा तमेव परिनिनाय। यदा कालदेवः यमः सत्यवतः प्राणहरणाय प्राकटीत् तदा सावित्री ज्ञानपूर्वकं तर्कं प्रास्तावीत्। यमसमक्षं कृतः सावित्रीसंवादः नीतिपूर्णः ज्ञानयुक्तश्चाभूत्। तुष्टः यमः तां चतुरः वरानदात्। कुलस्य क्षेमं शतपुत्रान् चेति द्वौ वरौ सावित्री यमादयाचिष्ट। वरसम्पादनार्थं सत्यवतः जीवनमपि आवश्यकम् यतः सा पुनर्विवाहं कर्तुं नैषीत्। यमः अनुमुमुदे। सामान्येन सावित्री अबलेति मन्यते परन्तु कथायां तु सा अतीव समर्था। वटवृक्षस्य सावित्र्या सह कः सम्बन्धः इति तु अस्पष्टम्।

पुराणकथासु प्रायः कुलस्त्रीणां कौटुम्बिकभूमिकाः वर्ण्यन्ते। काचन कथाः तेजस्विनीनां विदुषीणामपि आख्यायन्ते।
सुमना वेदविज्ञात्री आसीत् । तस्याः पतिः सोमशर्मा धनं सन्ततिः वा नास्तीति आक्रोशितवान् । सुमना तस्मै वेदान्तं बोधयित्वा तस्य ज्ञानमवर्धिष्ट। अनन्तरं सा विशिष्टाध्ययनार्थं तं वशिष्ठमुनिमुपाजीगमत्। कथानुसारं तयोः सुव्रतः इति पुत्रः अभूत्। सुखदं पारिवारिकं जीवनञ्च निरूहिरे।

स्वायम्भुवमनोर्पुत्री देवहूतिः प्रजापतिं कर्दममुनिं पर्यणयत्। देवहूतिः कर्दमश्च वैवाहिकं विधिं समतिष्ठिपताम्। विद्वत्तापूर्णयोः तयोः नव तेजस्विन्यः कन्याः अभूवन्। तयोरुत्कृष्टं ज्ञानं दृष्ट्वा विष्णुः कपिलः इति तयोः पुत्ररूपेण जनिमलब्ध। कपिलः प्राचीनतमं साङ्ख्यदर्शनं देवहूतिमुपादिक्षत्। अद्यत्वे सांख्यदर्शनस्य अनुयायिनः अल्पाः परन्तु तस्य पुरुषः प्रकृतिः त्रयः गुणाः इत्यादयः विचाराः गीता इत्यादीन् ग्रन्थान् प्रभावितवन्तः। सांख्यदर्शनम् ईश्वरे न विश्वसिति। तथापि तस्य संस्थापकः कपिलः विष्णुः इति पूज्यते । मकरसंक्रान्तिकाले बङ्गालस्य गङ्गसागरमेलायां सः सम्मानितः भवति । ऐतिहासिकः कपिलः भारतस्य पूर्वदिशि ५५० ई.पू. काले अजीवीत्।