పూరి సప్త పురులలో లేదా మోక్షాన్ని ఇచ్చే ఏడు నగరాల్లో ఒకటి కాదు. ఆ ఏడు పురులు అయోధ్య, మథుర, హరిద్వార్, ద్వారక, వారణాసి, కంచి మరియు ఉజ్జయిని. అయితే పూరి ఒక పురాతన నగరం. అందుకే ఏ నగరానికైనా సాధారణంగా వాడే పేరు, “పుర్”, పూరి కోసం ఉపయోగించబడుతోంది. ఈ క్షేత్రం గురించి మహాభారతంలో ప్రస్తావించబడింది. ఋగ్వేదంలో పూరి గురించి ప్రస్తావించబడిందనే వాదనలు కూడా ఉన్నాయి, కానీ ఆ విషయం వివాదాస్పదం. అయితే, క్రీ. శ. 7వ శతాబ్దం నుండి పూరి గురించి అనేక పురాణ ప్రస్తావనలున్నాయి.
బద్రీనాథ్, ద్వారక మరియు రామేశ్వరంతో పాటు పూరి నాలుగు ధామాల్లో ఒకటిగా పరిగణింపబడుతోంది. ప్రతి ధామం ఒక యుగాన్ని సూచిస్తుంది; పూరి కలియుగానికి సూచన అని నమ్ముతారు. ఆదిశంకరులు నాలుగు ధామాల్లోనూ ఒక మఠాన్ని స్థాపించారు.
పూరి ఒక శక్తిపీఠం కూడా! విమలాదేవి ఆలయం పూరి జగన్నాథ ఆలయం లోపల ఉంది. ఇది ఆలయ తాంత్రిక చరిత్రలో భాగమని భక్తులు నమ్ముతారు. ఈ ఆలయం ఖచ్చితమైన వైష్ణవ దేవాలయం అయినప్పటికీ, దుర్గపూజ సమయంలో విమలాదేవి అనుగ్రహం కోసం మేకబలి జరుగుతుంది.
పైన చెప్పిన వాటాన్నిటితో పాటు పూరి ఒక శైవ క్షేత్రం; అయితే ఇది జ్యోతిర్లింగం కాదు. లోకనాథాలయం జగన్నాథ ఆలయానికి రెండు కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉన్న ప్రసిద్ధ శివాలయం. అక్కడి శివలింగం నిరంతరం నీటిలో ఉంటుంది. శివరాత్రి రోజున భక్తులు దర్శనం కోసం సంవత్సరానికి ఒకసారి నీటిని ఖాళీ చేస్తారు.

పూరి జగన్నాథ ఆలయానికి చెందిన ఈ ఛాయాచిత్రం 1868ప్రాంతంలో విలియం హెన్రీ కార్నిష్ తీసినది.

జె. హెచ్. డేవ్, ఇమ్మోర్టల్ ఇండియా, 1957

ఈ ఆలయ సముదాయం సుమారు 665 అడుగులు x 640 అడుగుల విస్తీర్ణంతో అపారమైనది. దీనికి రెండు ప్రహరీ గోడలు ఉన్నాయి. ఇందులో వివిధ దేవతలకు సుమారు 120 దేవాలయాలు ఉన్నాయి. ప్రజాదరణ పొందిన నమ్మకానికి విరుద్ధంగా, గర్భగృహంలో ముగ్గురు కాదు, నలుగురు దేవతలు ఉన్నారు. స్థూపాకారపు కర్ర రూపంలో ఉన్న సుదర్శనుడు నాల్గవ దేవతగా, నిరాకారంగా పరిగణించబడుతున్నాడు. లక్ష్మి, విమల, నరసింహ, పాతాళేశ్వర, సూర్య నారాయణ, సత్య నారాయణ, భువనేశ్వరి వంటి అనేక ఇతర దేవతలకు దేవాలయాలు ఉన్నాయి.

ఈ చిత్రం జగన్నాథ్ ధామ్, ఫేస్బుక్ వారి ద్వారా పూరి ఆలయ సముదాయం యొక్క ఆకాశ వీక్షణం.

మనో మోహన్ గంగూలీ. ఒరిస్సా అండ్ హర్ రిమెయిన్స్- ఏన్షియంట్ అండ్ మిడీవల్ . 1912. . 1912

జగన్నాథ ఆలయం ఒక ప్రసిద్ధ తీర్థయాత్రా స్థలం; అనేక మంది రాజులు ఈ ఆలయానికి నిధులను సమకూర్చారు. అందువలన, దురాక్రమణదారులు ఆలయాన్ని అపవిత్రం చేయాలనే ఉద్దేశ్యంతోనూ, నిధులను దోపిడీ చేసేందుకు గానూ పూనుకున్నారు. ఈ ఆలయంపై 18 దండయాత్రలకు సంబంధించిన సాక్ష్యాధారాలున్నాయి. మాదలా పంజీ అనేది 11వ శతాబ్దం ప్రారంభం నుండి ఆలయ చరిత్రకు సంబంధించిన సమాచారానికి విలువైన మూలం. ఇది రాష్ట్రకూట రాజు రక్తవాహును పూరిపై మొదటి ఆక్రమణదారుడిగా పేర్కొంటుంది. ఆ సమయంలో ఈ దేవతలను గోపాలికి తీసుకువెళ్లి, 146 సంవత్సరాల తర్వాత తిరిగి తెచ్చారు. 14వ శతాబ్దం నుండి బెంగాల్ సుల్తాన్ల దాడులు ప్రారంభమయ్యాయి. క్రీ. శ. 1360 లో ఫిరోజ్ షా తుగ్లక్ పూరిపై దాడి చేశాడని కూడా కొందరు నమ్ముతారు. అయితే, బెంగాల్ సుల్తాన్, కరని యొక్క సైన్యాధిపతి అయిన ఆఫ్ఘన్ ఆక్రమణదారుడు కాలా పహాడ్ ఈ అలయంపై అత్యంత విధ్వంసక దాడిని నిర్వహించాడు. ఆయన పూరిని ధ్వంసం చేసి, ఆలయాన్ని దోచుకుని, దేవతలవిగ్రహాలకు నిప్పు పెట్టి, సగం కాలిపోయిన విగ్రహాలను సముద్రంలో పడేశాడు. ముస్లిం సుబేదార్‌ల ఆధ్వర్యంలో పనిచేస్తున్న హిందూ జాగీర్దార్లు (ఉదాః కేసోదాస్ మరు, తోడర్ మల్ కుమారుడైన కల్యాణ మల్లుడు), వారి సుబేదార్ల మెప్పు కోసం పూరి ఆలయ సంపదను దోచుకున్నారు.

ఈ దాడులు జరిగిన కాలంలో పూరి ప్రజలు చిల్కా సహా విగ్రహాలను అనేక ప్రదేశాలలో దాచారు. విగ్రహాల బ్రహ్మం చెక్కుచెదరకుండా ఉందనీ, కొత్త విగ్రహాలలో ఆవహిస్తుందనీ భక్తులు భావిస్తారు. అయోధ్య, మథుర, కాశీ నగరాల్లోని ఆలయాలు దాడుల్లో విధ్వంసం అవగా, పూరిలో మాత్రం ఆలయ ప్రాంగణం, నిర్మాణం బాగానే సంరక్షింపబడ్డాయి. అయితే, శిల్పాలు మాత్రం నష్టానికి గురయ్యాయి. మరాఠాలు ఆ ప్రదేశాన్ని ఆక్రమించుకున్న తరువాత, పూరి దేవలయం యొక్క విధ్వంసం ఆగిపోయింది.

ఈ చిత్రంలో అఫ్ఘానులపై విజయం సాధించిన రాజా మాన్ సింగ్‌ను పూరిలో చూడవచ్చు. దీనిని కృత్రిమ మేధ సహాయంతో ట్విటర్‌లో సృష్టించినవారు, ఇంజనీర్ హూ.

అభిమన్యు దాష్, ఒరిస్సా రివ్యూ

జగన్నాథ ఆలయ తూర్పు ద్వారం ముందు 25 అడుగుల ఎత్తులో అందమైన క్లోరైట్ ఖనిజ ఏకశిలా స్తంభం ఉంది. ఆ స్తంభం ఒక అద్భుతమైన పీఠంపై ఉంది. స్తంభం పైన సూర్యుని రథసారథి అయిన అరుణుడి విగ్రహం ఉంది. ఈ స్తంభం మొదట కోణార్క్ ఆలయంలో ఉండేది. దీనిని 18వ శతాబ్దంలో మరాఠా గురువైన బాబా బ్రహ్మచారి పూరికి తీసుకువచ్చారు. ఒరిస్సాపై మరాఠా పాలన వలన పూరికి చాలా ఉపయోగదాయకమయ్యింది. బెంగాల్ సుల్తాన్లు విధించిన యాత్రికుల పన్నును వారు తగ్గించారు. వారు సత్తాయీస్ హజారీ మహల్‌ను అలయపరం చేశారు. ఆలయానికి దాని వలన, పేరుకు తగ్గట్టు, వార్షిక అద్దె సుమారు 27,000 రూపాయలు వచ్చేది.

ఇది 1877లో లూయీ రూసెలే అరుణ స్తంభంతోపాటు పూరి ఆలయన్ని రూపొందించిన చిత్రం .

చింతామణి ఆచార్య, పూరి, 1949

ఆలయ పరిక్రమ లోపలి ప్రాంగణ ప్రవేశానికి ముందు, ఉత్తరాన, ఆనందబజార్ అనే విపణి ఉంది. బియ్యం, పప్పు, కూరలు మరియు వివిధ తీపిపాదార్థాలతో కూడిన జగన్నాథుడి మహాప్రసాదం ఆనందబజార్లో విక్రయించబడుతుంది. దర్శనం తరువాత, భక్తులు మహాప్రసాదం కొనుగోలు చేయడానికి ఆనందబజార్ ద్వారా తిరిగి వస్తారు. ఆలయ వంటశాలలలో మహాప్రసాదం తయారీని లక్ష్మీదేవి స్వయంగా పర్యవేక్షిస్తుందని భక్తుల నమ్మకం. దీనిని మొదట బాలభద్ర-సుభద్ర-జగన్నాథులకు సమర్పించి, తరువాత ప్రాంగణంలో ఉన్న విమలాదేవికి నివేస్తారు. విమలాదేవికి ప్రసాదం సమర్పించిన తర్వాతే అది మహాప్రసాదంగా మారుతుందని నమ్ముతారు.

ఈ పూరి ఆలయ చిత్రం, జగన్నాథ్ ధామ్ అనే ఫేస్బుక్ పుట నుండి సేకరింపబడినది.

చింతామణి ఆచార్య, పూరి, 1949

దేవతలు, వారికి చేయించిన స్నానము నుండి కోలుకుంటారు. రథయాత్రకు 15/16 రోజుల ముందు, స్నాన యాత్ర జరుగుతుంది. ఆలయంలోనున్న బావి నుండి తీసిన 108 కాలశాల నీటితో దేవతలకు స్నానం చేయిస్తారు. ఈ సంవత్సరం స్నాన యాత్ర జూన్ 11న జరిగింది. ఆ తరువాత చల్లటి నీటి కారణంగా దేవతలు అనారోగ్యానికి గురవుతారని నమ్ముతారు. వారిని ఆలయం లోపల ఒక ఆవరణలో ఉంచుతారు. నూనె మరియు జిగురును పూయడంతో దేవతలు చైతన్యవంతులవుతారు. ఈ కాలంలో విగ్రహాలకు రంగులు పూస్తారు. ఈ 15 రోజులలో దర్శనం సాధ్యం కాదు. దేవతలు చైతన్యవంతులైన తరువాత, రథయాత్రకు ముందు రోజు, నేత్రోత్సవం (దేవతలు కళ్ళు తెరిచే ఉత్సవం) జరుగుతుంది. నేత్రోత్సవం తరువాత, దేవతలు యాత్రికులకు దర్శనం ఇవ్వడానికి సిద్ధంగా ఉంటారు. అనబసర్ కాలంలో, ఆలయంలో దేవతల పట్టచిత్రపటాలను పూజిస్తారు.

ఈ చిత్రం దేవతల స్నానానికి సంబంధించి, సుదర్శన్ పట్నాయక్ రూపొందించిన సైకతశిల్పం .

కె. సి. మిశ్రా, ద కల్ట్ ఆఫ్ జగన్నాథ, 1971

నబకళేబర’ అనేది కొత్త విగ్రహాలను సృష్టించే ఆచారం. జగన్నాథ, బలభద్ర, సుభద్ర దేవతలతో పాటు సుదర్శనుడి విగ్రహాలు వేపచెక్కతో తయారు చేయబడతాయి. అందువల్ల, అవి క్రమానుగతంగా పునర్నిర్మించబడతాయి. ఈ ఆచారాన్ని ‘నబకళేబర’ అని పిలుస్తారు. ఆషాడ మాసంలో రెండు పున్నములున్న సంవత్సరంలో దీనిని నిర్వహిస్తారు. ఇది ప్రతి 8 లేదా 19 సంవత్సరాలకు ఒకసారి జరగవచ్చు మరియు ఇది స్థిరమైన వ్యవధి కాదు. చివరిసారిగా 2015లో ‘నబకళేబర’ జరిగింది.

జాగ్రత్తగా వెతికిన తర్వాత, అనేక షరతులకు అనుగుణంగా ఉండే ఒక చెట్టు ఈ ప్రక్రియకై గుర్తింపబడుతుంది. ఆ తరువాత ప్రజల దృష్టికి దూరంగా జాగ్రత్తగా ఒక పద్ధతి ప్రకారం దేవతలు చెక్కబడతారు. బ్రహ్మాన్ని పాత దేవతల నుండి సేకరించి కొత్త దేవతలకు బదిలీ చేస్తారు. బ్రహ్మాన్ని చూడకూడదన్న నియమాన్ని అనుసరించి, పూజారులు కళ్లకు గంతలు కట్టుకుని, ఈ విధిని నిర్వహిస్తారు. రథయాత్ర కోసం కొత్తదేవతలకు రంగులద్ది, బయటకు తీసుకువస్తారు. ఆ తరువాత పాతదేవతా విగ్రహాలను ఖననం చేస్తారు.

ఈ చిత్రం ‘నబకళేబర’ను పురస్కరించుకుని, సుదర్శన్ పట్నాయక్ రూపొందించిన సైకతశిల్పానిది.

కె. సి. మిశ్రా, ద కల్ట్ ఆఫ్ జగన్నాథ, 1971

కొత్త రథాలు ప్రతి సంవత్సరం తయారు చేయబడతాయి. రథాల నిర్మాణం అక్షయ తృతీయ రోజున ప్రారంభమవుతుంది. ప్రతి రథానికి ఒక పేరు ఉంటుంది. జగన్నాథుని రథాన్ని ‘నందిఘోష’ అనీ, బలభద్రుని రథాన్ని ‘తాళధ్వజ’ అనీ , సుభద్ర రథాన్ని ‘దర్పదళన’ అనీ పిలుస్తారు. రథయాత్ర పూర్తయిన తర్వాత వేలం వేసిన రథచక్రాలను ప్రదర్శన కోసం అనేక హోటళ్ళు కొనుగోలు చేస్తాయి. మిగిలిన కలపను వంటగదిలో భోగ్ (ప్రసాదం) తయారీకి ఉపయోగిస్తారు.
అక్షయ తృతీయ రోజున రథాల తయారీ ప్రారంభాన్ని సూచిస్తూ సుదర్శన్ పట్నాయక్ రూపొందించిన సైకతశిల్పం ఈ చిత్రం.

సూర్య సారథి రాయ్, సంగం టాక్స్ ఉపన్యాసం

రథయాత్ర ప్రారంభమైన తొమ్మిదవ రోజున దేవతలు ఆలయ ప్రాంగణానికి తిరిగి వస్తారు. ముందుకు వెళ్లే యాత్రను ‘గుండీచ యాత్ర’ అని, తిరిగి వచ్చే ప్రయాణాన్ని ‘బహుద యాత్ర’ అని పిలుస్తారు. తిరిగి వచ్చిన తర్వాత దేవతలు వెంటనే ఆలయ ప్రాంగణంలోకి ప్రవేశించరు. బలభద్ర-సుభద్రల రథాలు సింహద్వార సమీపంలో నిలబడి ఉంటాయి. జగన్నాథుడి రథం శ్రీనహర సమీపంలో నిలబడి ఉంటుంది, అక్కడ ఆయన లక్ష్మీదేవిని కలుస్తాడు. మరుసటి రోజు దేవతలను బంగారు ఆభరణాలతో (సునా బేషా) అలంకరిస్తారు; ఆ తరువాతి రోజు వారికి ‘అధర పానా’న్ని సమర్పిస్తారు. రథయాత్ర రోజు నుండి ప్రారంభమయ్యే 12వ రోజున, దేవతలను రత్నవేది లేదా ఆలయంలో మణులు పొదిగున్న వేదికకు తీసుకువెళతారు.

ఈ చిత్రం రథయాత్రకు సంబంధించి, ఒడిశా టూరిజం వారు ప్రచురించినది.

Ratha Yatra

గుండీచ ఇంద్రద్యుమ్నుని రాణి, ఆమె వాసుదేవుని ఆదేశాల మేరకు ఈ ఆలయాన్ని నిర్మించిందని ఇక్కడి నమ్మకం. పూరీ దేవతల కథలో రాణి గుండీచ ప్రత్యేక పాత్ర పోషించింది. ఇంద్రద్యుమ్నుడు భగవంతుడైన వాసుదేవుని ఆదేశాల మేరకు, పూరి సముద్రంలో ఒక దారు(చెక్కముక్క)ను చూశాడు. ఈ దారు నుండి దేవతలను చెక్కాల్సి ఉంది, కానీ ఆ కాలపు వడ్రంగులెవరూ అలా చేయలేకపోయారు. 21 రోజుల పాటు తనకు ఇబ్బంది కలగకుండా వదిలేస్తే, విశ్వకర్మ దేవతలను చెక్కడానికి ముందుకొచ్చాడు. 15వ రోజున, చెక్కడం జరుగుతున్న గది నుండి శబ్దం రాకపోవడం వల్ల రాణి గుండీచ కలత చెందింది. ఆమె పట్టుబట్టడంతో ఇంద్రద్యుమ్నుడు గదిని పగులగొట్టి తెరిచాడు. వాగ్దానం విచ్ఛిన్నం కావడంతో, విశ్వకర్మ పూర్తిగా ఏర్పడని దేవతలను వదిలి అదృశ్యమయ్యాడు. కాళ్ళు, చెవులు లేకుండా మొండి చేతులున్న విగ్రహాలు దర్శనమిచ్చాయి. వాసుదేవుడు, ఇంద్రద్యుమ్నుడి ముందు ప్రత్యక్షమై, తాను పూజించబడాలని కోరుకునే రూపం ఇదే అని అతనికి అభయమిచ్చాడు. రాణి దేవతలను దర్శించుకునే అవకాశాన్ని కల్పించేందుకు వీలుగా ఇంద్రద్యుమ్నుడు గుండీచాలయాన్ని నిర్మించాడు, ఇక్కడ దేవతలు ఒక వారం పాటు బస చేస్తారు. గుండీచాలయం జగన్నాథ ఆలయానికి సుమారు మూడు కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉంది. సంవత్సరంలో మిగిలిన సమయంలో గుండీచాలయం ఖాళీగా ఉంటుంది.

ఈ చిత్రం గుండీచాలయం ముందున్న రథాలపై సుదర్శన్ పట్నాయక్ రూపొందించిన సైకత శిల్పం.

చింతామణి ఆచార్య, పూరి, 1949

పాత రోజుల్లో, ఒక నది జగన్నాథ ఆలయాన్ని గుండీచాలయం నుండి వేరు చేసేది. అందువల్ల రెండు జతల రథాలు తయారు చేయబడేవి, ప్రతి వైపుకు ఒకటి. దేవతలను పడవలలో నదిపై తీసుకువెళ్ళేవారు. అప్పట్లో రథయాత్ర కూడా ఒక రోజులో పూర్తి కాలేదు; 2 లేదా 3 రోజులకు పైగా సాగేది. ఈ రోజుల్లో, యాత్ర కొన్ని గంటల్లో పూర్తవుతుంది.

ఈ చిత్రం సుదర్శన్ పట్నాయక్ రూపొందించిన సైకతశిల్పం.

సూర్య సారథి రాయ్, సంగం టాక్స్ ఉపన్యాసం

పూరి రాజు జగన్నాథ ఆలయ నిర్మాత వారసుడు. అతడు ప్రతి రథంలోని గచ్చును తుడుస్తాడు. రాజు తన రాజభవనం నుండి పల్లకీలో వస్తాడు. అతను దేవతలకు హారతినర్పించి, ఆపై బంగారు చీపురుతో రథాలపైనున్న గచ్చును తుడుస్తాడు. ఈ ప్రక్రియ పూరి రాజు పురుషోత్తముడి కథతో కూడా ముడిపడి ఉంది. దక్షిణ భారతదేశానికి చెందిన కంచి రాజు పురుషోత్తముడు రథాలను తుడుచుకోవడం గమనించాడు. ఈ ప్రక్రియను ఒక నీచపు పనిగా భావించి, అతను పురుషోత్తముడికి గౌరవం ఇవ్వకుండా తిరిగి వచ్చాడు. కోపంతో ఉన్న పురుషోత్తముడు కంచి మీద దాడి చేసాడు కానీ ఓడిపోయాడు. అయితే, జగన్నాథ, బలభద్రుల దైవిక సహాయంతో ఆయన కంచి రాజును ఓడించి, అతని కుమార్తె పద్మావతిని బందీగా తీసుకువచ్చాడు. అవమానానికి ప్రతీకారం తీర్చుకోవడానికి పద్మావతిని చెత్త ఊడ్చేవాడికిచ్చి వివాహం చేయమని ఆయన తన మంత్రిని ఆదేశించాడు. పద్మావతి పట్ల పురుషోత్తముడికి ఉన్న ప్రేమను అర్థం చేసుకున్న తెలివైన మంత్రి, రథయాత్ర వరకు వేచి ఉండి, పురుషోత్తముడు చేరా పఁహర చేసే వరకు ఆగి, ఆ ప్రక్రియ చేసే సమయంలో, మంత్రి, చెత్తని ఊడ్చేవాడిగా ఉన్న పురుషో త్తముడు, పద్మావతికి తగిన వరుడని ప్రకటించారు!

ఈ చిత్రం పురుషోత్తమరాజు కంచి దండయాత్రకు సంబంధించిన పట్టచిత్ర లేఖనం.

కె. సి. మిశ్రా, ద కల్ట్ ఆఫ్ జగన్నాథ, 1971. చందమామ