ಬ್ರಹ್ಮ ಹಾಗೂ ವಿಷ್ಣು ಇಬ್ಬರಲ್ಲೂ ಒಮ್ಮೆ ಯಾರು ಸರ್ವಶ್ರೇಷ್ಠರು ಎಂಬ ವಾದವು ತಲೆದೋರಿ ಪರಿಹಾರವಿಲ್ಲದಾಯಿತು. ಆಗ ಪರಶಿವನು ಅನಂತ ಜ್ಯೋತಿ ಸ್ವರೂಪಿಯಾಗಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡನು.ಯಾರು ಆ ದಿವ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಯ ಆದಿ ಅಥವಾ ಅಂತ್ಯವನ್ನು ತಲುಪಬಲ್ಲರೋ ಅವರೇ ಸರ್ವಶ್ರೇಷ್ಠರೆನಿಸುವರೆಂದು ತೀರ್ಮಾನವಾಯಿತು. ಬ್ರಹ್ಮನು ಹಂಸ ರೂಪಿಯಾಗಿ ಜ್ಯೋತಿಯ ಆದಿಯನ್ನು ಅರಸುತ್ತಾ ಮೇಲೆ ಹಾರಿದನು.ವಿಷ್ಣುವು ವರಾಹ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಆ ಜ್ಯೋತಿಯ ಅಂತ್ಯವನ್ನು ಹುಡುಕುತ್ತಾ ಭೂಮಿಯನ್ನು ಹೊಕ್ಕನು. ಎಷ್ಟು ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದರೂ ಇಬ್ಬರಿಗೂ ಆದಿ ಹಾಗೂ ಅಂತ್ಯಗಳ ಸುಳಿವು ಸಿಗಲಿಲ್ಲ. ಬ್ರಹ್ಮನು ಹೀಗೇ ಸಾಗುತ್ತಿರಲು, ಶಿವನ ಜಟೆಯಿಂದ ಉದುರಿದ ತಾಳೆಯ ಪುಷ್ಪವನ್ನು ಕಂಡು, ತಾನು ಜ್ಯೋತಿಯ ಆದಿಯನ್ನು ಕಂಡುದಾಗಿ ಸಾರಿದನು. ಇತ್ತ ವಿಷ್ಣುವು ತನ್ನಿಂದ ಆಗಲಿಲ್ಲವೆಂದು ಕೈ ಚೆಲ್ಲಿದನು. ಶಿವನಿಗೆ ಬ್ರಹ್ಮನು ಆಡಿದ ಅಸತ್ಯವು ಮನವರಿಕೆಯಾಗಲು, ಅವನು ಬ್ರಹ್ಮನನ್ನೂ, ತಾಳೆಯ ಹೂವನ್ನೂ ಶಪಿಸಿದನು. ಆ ಸಮಯದಿಂದ ಬ್ರಹ್ಮನಿಗೆ ಪೂಜೆಯೂ, ತಾಳೆಯ ಹೂವಿಗೆ ಶಿವಾರ್ಚನೆಯ ಭಾಗ್ಯವೂ ತಪ್ಪಿತು.
ಲಿಂಗೋದ್ಭವ ಮೂರ್ತಿಯು ನಾಲ್ಕು ಕೈಗಳಿಂದ ಶೋಭಿಸುತ್ತದೆ. ಹಿಂದಿನ ಕೈಗಳು ಪರಶು ಹಾಗೂ ಸಾರಂಗಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದಿವೆ. ಮತ್ತೆರಡು ಹಸ್ತಗಳು ಭಕ್ತರಿಗೆ ಅಭಯವನ್ನು ಪ್ರದಾನ ಮಾಡುತ್ತವೆ.ಲಿಂಗೋದ್ಭವ ಮೂರ್ತಿಯನ್ನು ಗರ್ಭಗುಡಿಯ ಹೊರ ಭಿತ್ತಿಗಳಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು.

ಈ ಛಾಯಾಚಿತ್ರವನ್ನು ತಮಿಳುನಾಡಿನ ದಾರಾಸುರಂನಲ್ಲಿರುವ UNESCO ವಿಶ್ವ ಪರಂಪರಾತಾಣದಲ್ಲಿ ಸೆರೆಹಿಡಿಯಲಾಗಿದ

ಶಾಪಗ್ರಸ್ತನಾದ ಚಂದ್ರನನ್ನು ವಿಮೋಚನೆಗೊಳಿಸಿ, ಅವನಿಗೆ ಸಾಂತ್ವನವನ್ನೀಯಲು ಶಿವನು ಶಿರದಲ್ಲಿ ಚಂದ್ರನನ್ನು ಮುಡಿದನು. ಬ್ರಹ್ಮನ ಪುತ್ರನಾದ ದಕ್ಷನ ೨೭ ಪುತ್ರಿಯರನ್ನು ಚಂದ್ರನು ವರಿಸಿದ್ದನು. ಇವರಲ್ಲಿ ಇಬ್ಬರಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಹೆಚ್ಚಿನ ಅನುರಾಗವನ್ನು ಹೊಂದಿದ ಚಂದ್ರನು ಇತರರನ್ನು ನಿರ್ಲಕ್ಷಿಸಿದನು. ತಂದೆಯಲ್ಲಿ ದುಃಖದಿಂದ ಇತರ ಪುತ್ರಿಯರು ತಮ್ಮ ಕಷ್ಟವನ್ನು ವಿವರಿಸಲು ಅತಿ ಕುಪಿತನಾದ ದಕ್ಷನು ಚಂದ್ರನು ಕಳಾಹೀನನಾಗುವಂತೆ ಶಪಿಸಿದನು. ಚಂದ್ರನಿಗೆ ತನ್ನ ತಪ್ಪಿನಿಂದ ಪಶ್ಚಾತ್ತಾಪ ಉಂಟಾಗಿ ಕ್ಷಮೆಯನ್ನು ಯಾಚಿಸಿದರೂ ದಕ್ಷನು ಅವನನ್ನು ಕ್ಷಮಿಸಲಿಲ್ಲ. ಶಿವನ ಮೊರೆಯನ್ನು ಹೊಕ್ಕ ಚಂದ್ರನು, ಅವನ ಮುಡಿಯಲ್ಲಿ ಆಭರಣವಾಗಿ ಶೋಭಿಸಿದನು. ಚಂದ್ರನು ಕಳಾಹೀನನಾಗುವುದನ್ನು ನಿವಾರಿಸಿದ ಶಿವನು, ಚಂದ್ರಮನು ಶುಕ್ಲ ಪಕ್ಷದಲ್ಲಿ ಹಿಗ್ಗಲು, ಕೃಷ್ಣ ಪಕ್ಷದಲ್ಲಿ ಕುಗ್ಗಲು ಕಾರಣನಾದನು.

ಇಲ್ಲಿ ಕಾಣುತ್ತಿರುವ ಕಂಚಿನ ಸುಂದರ ಮೂರ್ತಿಯು ದುರ್ದೈವದಿಂದಾಗಿ ಬ್ರೂಕ್ ಲಿನ್ ಸಂಗ್ರಹಾಲಯದಲ್ಲಿದೆ.

ಒಮ್ಮೆ ಮಹಾ ವಿಷ್ಣುವು ವೈಕುಂಠದಲ್ಲಿ ವಿರಮಿಸುತ್ತಿರಲು, ನಾಲ್ವರು ಋಷಿಗಳು ಅವನನ್ನು ಕಾಣಲು ಅಲ್ಲಿಗೆ ಬಂದರು. ಒಳಗೆ ಬಿಟ್ಟರೆ ತಮ್ಮ ಸ್ವಾಮಿಯ ವಿಶ್ರಾಂತಿಗೆ ಭಂಗ ಬರುವುದು, ಇತ್ತ ಬ್ರಹ್ಮನ ಮಾನಸ ಪುತ್ರರಿಗೆ ಇಲ್ಲವೆನ್ನಲೂ ಮನಸ್ಸಿಲ್ಲದೆ, ಕಾರ್ಯ ನಿಷ್ಠರಾದ ದ್ವಾರಪಾಲಕರು ಕಡೆಗೂ ಅವರಿಗೆ ವೈಕುಂಠ ಪ್ರವೇಶಕ್ಕೆ ಅಡ್ಡಿ ಮಾಡಿದರು. ಅತಿ ನಿರಾಶರಾದ ಮುನಿಗಳು ಆ ದ್ವಾರಪಾಲಕರನ್ನು ಮರ್ತ್ಯರಾಗಿ ೧೦೦ ಜನ್ಮಗಳನ್ನು ಎತ್ತುವಂತೆ ಶಪಿಸಿದರು. ವಿಷ್ಣುವು ಇದನ್ನರಿಯಲು, ದ್ವಾರಪಾಲಕರನ್ನು ಕ್ಷಮಿಸಿ ಅವರಿಗೆ ಮೂರೇ ಜನ್ಮದಲ್ಲಿ ಶಾಪ ಪರಿಹಾರವಾಗುವಂತೆ ಮಾಡಿದನು. ಈ ಪ್ರಕರಣದಿಂದ ಜ್ಞಾನಿಗಳಾದ ಋಷಿಗಳು ಸಾಮಾನ್ಯ ವಿಚಾರಕ್ಕೆ ಕ್ರುದ್ಧರಾದದ್ದನ್ನು ಕಂಡು ಖೇದಗೊಂಡ ವಿಷ್ಣುವು, ಆ ಋಷಿಗಳು ಭೂಲೋಕದಲ್ಲಿ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯನ್ನು ಸೇವಿಸಬೇಕೆಂದು ಆಜ್ಞಾಪಿಸಿದನು. ಸುಜ್ಞಾನಮೂರ್ತಿಯೂ, ಜಿತೇಂದ್ರಿಯನೂ, ಲೋಕ ಗುರುವಾದ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ ಸ್ವಾಮಿಯನ್ನು ಆ ಋಷಿಗಳು ಆಶ್ರಯಿಸಲು ಅವರುಗಳು ಆತ್ಮಜ್ಞಾನವನ್ನು ಪಡೆದರು.
ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯ ಗುಡಿಯು ದಕ್ಷಿಣಾಭಿಮುಖವಾಗಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತವಾಗಿರುವುದನ್ನು ಹಲವಾರು ಶಿವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು. ತರುಣನಾದ ಗುರುವು ಆಲದ ಮರದಡಿಯಲ್ಲಿ ಕುಳಿತು, ಋಷಿಗಳಿಗೆ ಬೋಧಿಸುತ್ತಿರುವುದನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ನಾಲ್ಕು ಭುಜಗಳಿಂದ ಕಂಗೊಳಿಸುವ ಆ ಸುಂದರ ಶಿಲ್ಪವು, ಬಲಗಾಲಿನಿಂದ ಅಪಸ್ಮಾರನನ್ನು ತುಳಿದಿರುವುದನ್ನೂ, ಎಡಗಾಲು ಬಲದ ತೊಡೆಯಮೇಲೆ ಇಟ್ಟುಕೊಂಡಿರುವುದನ್ನೂ ಕಾಣಬಹುದು. ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯ ಹಿಂದಿನ ಕೈಗಳು ಸರ್ಪ ಹಾಗೂ ತ್ರಿಶೂಲವನ್ನು ಧರಿಸಿದರೆ, ಮುಂಚಾಚಿದ ಬಲಗೈ ಚಿನ್ಮುದ್ರೆಯಲ್ಲಿದ್ದು ಜೀವ ಹಾಗೂ ಬ್ರಹ್ಮವನ್ನು ಸಂಕೇತಿಸುತ್ತದೆ. ಅವನ ಎಡದ ಕೈ ತಾಳೆಗರಿಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದಿರುವುದು. ಪರಮ ಕರುಣಾಮಯನಾದ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯು ಶಾಂತಚಿತ್ತನು. ದಿವ್ಯ ಮೌನದಿಂದಲೇ ಜ್ಞಾನವನ್ನು ಬೋಧಿಸುವ ವಿಶ್ವಗುರು.
ಛಾಯಾಚಿತ್ರ ಕೃಪೆ: ಶ್ರೀನಿವಾಸನ್ ಜಿ ಎಸ್ ಫ್ಲಿಕರ್

ಉಮಾ ಹಾಗೂ ಸ್ಕಂದನನ್ನು ಒಡಗೂಡಿದ ಶಿವನನ್ನು ಸೋಮಸ್ಕಂದನೆಂದು ಪೂಜಿಸುತ್ತಾರೆ. ಈ ವಿಶಿಷ್ಟ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಸ್ಕಂದನು ಪಾರ್ವತಿ ಪರಶಿವರ ನಡುವೆ ನಿಂದಿರುವನು. ಸುರಪದ್ಮನೆಂಬ ಅಸುರನು ಒಮ್ಮೆ ದೇವಲೋಕದಲ್ಲಿ ಅತಿಯಾದ ಆತಂಕವನ್ನುುಂಟುಮಾಡಿ, ಆತನ ಉಪಟಳವನ್ನು ತಾಳಲಾರದೆ ಸಕಲ ದೇವತೆಗಳೂ ಶಿವನನ್ನು ಸಹಾಯಕ್ಕಾಗಿ ಕೋರಿದರು. ಯೋಗ ಸಮಾಧಿಯಲ್ಲಿದ್ದ ಶಿವನು ತನ್ನ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುವನ್ನು ತೆರೆಯಲು, ಆರು ಜ್ಯೋತಿಗಳು ಹೊರಹೊಮ್ಮಿದವು. ಆಗ ವಾಯುವು ಅವುಗಳನ್ನು ಹೊತ್ತೊಯ್ದು ಶರವಣ ಪೊಯ್ಗೈಗೆ ಕೊಂಡೊಯ್ದನು. ಆ ದಿವ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಗಳು ಆರು ಶಿಶುಗಳಾಗಿ ಪರಿವರ್ತಿತವಾದುವು. ಉಮೆಯು ಒಟ್ಟಾಗಿ ಅವುಗಳನ್ನು ತಬ್ಬಲು, ಅವೆಲ್ಲವೂ ಐಕ್ಯವಾಗಿ ಸ್ಕಂದನ ರೂಪವು ಹೊಮ್ಮಿತು. ಉಮೆಯು ಸ್ಕಂದನನ್ನು ತನ್ನ ಹಾಗೂ ಶಿವನ ನಡುವೆ ನಿಲ್ಲಿಸಿದಳು. ಸ್ಕಂದನು ಸುರಪದ್ಮನ ಪರಿವಾರವನ್ನೇ ತೊಡೆದುಹಾಕಿದನು.
ಈ ಸುಂದರ ಸೋಮಸ್ಕಂದ ಶಿಲ್ಪವು ಹೈದರಾಬಾದಿನ ಸಲಾರ್ ಜಂಗ್ ವಸ್ತುಸಂಗ್ರಹಾಲಯದಲ್ಲಿದೆ.
ಛಾಯಾಚಿತ್ರ ಕೊಡುಗೆ : ಸೈಕೊ ವಿಕಿಮೀಡಿಯಾ ಕಾಮನ್ಸ್.

ಅರ್ಧನಾರೀಶ್ವರ ತತ್ವವು ಜಗತ್ ಸೃಷ್ಟಿಕಾರಕವಾದ ಪುರುಷ ಹಾಗೂ ಪ್ರಕೃತಿಯ ಏಕೀಭಾವವನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತದೆ. ಪುರುಷ ಹಾಗೂ ಪ್ರಕೃತಿ ಒಂದಕ್ಕೊಂದು ಪೂರಕವೇ ಹೊರತು ಪ್ರತಿಪಕ್ಷವಲ್ಲ.
ಭೃಂಗವು ಅರ್ಧನಾರೀಶ್ವರ ತತ್ವ ಪ್ರಕಟಗೊಳ್ಳಲು ಕಾರಣವಾಯಿತೆಂದು ಪುರಾಣಗಳು ತಿಳಿಸುತ್ತವೆ. ಒಮ್ಮೆ ಒಬ್ಬ ಉತ್ಕಟ ಶಿವ ಭಕ್ತನಾಗಿದ್ದ ಮುನಿಯು ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಪೂಜಿಸಲು ನಿರಾಕರಿಸಿದನು. ಶಿವನಿಗೆ ಅವನನ್ನು ತಿದ್ದಬೇಕೆನಿಸಿತು. ಅವನು ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಅತಿ ಹತ್ತಿರದಲ್ಲಿ ಕುಳ್ಳಿರಿಸಿಕೊಂಡನು. ಹಾಗಾದರೂ ಮುನಿಯು ಇಬ್ಬರನ್ನೂ ಪೂಜಿಸುವನು ಎಂದು. ಚುರುಕು ಬುದ್ಧಿಯ ಮುನಿಯು ಭೃಂಗದ ರೂಪವನ್ನು ಧರಿಸಿ ಶಿವ ಶಕ್ತಿಯರಲ್ಲಿದ್ದ ಸಣ್ಣ ಬಿರುಕಿನಲ್ಲೂ ತೂರಿಕೊಂಡು ಶಿವನಿಗೆ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣೆ ಬಂದನು. ಆಗ ಶಿವನು ತನ್ನ ದೇಹವನ್ನೇ ಶಕ್ತಿಯೊಂದಿಗೆ ಹಂಚಿಕೊಂಡುಬಿಟ್ಟನು. ಆಗ ಆ ಮುನಿಗೆ ಶಿವ-ಶಕ್ತಿಯರಲ್ಲಿ ಏಕಭಾವ ಮೂಡಿತು.ಶಿವನಲ್ಲಿ ತಾನು ಮಾಡಿದ ತಪ್ಪಿಗಾಗಿ ಕ್ಷಮೆ ಯಾಚಿಸಿದನು. ಶಿವ-ಶಕ್ತಿಯರು ಅವನನ್ನು ಕೈಲಾಸದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಗೊಳಿಸಿದರು. ಆ ಮುನಿಯು ಭೃಂಗದ ರೂಪವನ್ನು ಧಾರಣೆ ಮಾಡಿದ್ದರಿಂದ ಭೃಂಗಿ ಎಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಯಾದನು.

ಈ ಸುಂದರವಾದ ಕಂಚಿನ ಮೂರ್ತಿಯು ಚೆನ್ನೈನ ಎಗ್ ಮೋರ್ ಸಂಗ್ರಹಾಲಯದಲ್ಲಿದೆ.

ಭಗೀರಥನ ಅಪ್ರತಿಮ ತಪಸ್ಸಿಗೆ ಮಣಿದು ಶಿವನು ಗಂಗಾಧರನಾದನು. ಭಗೀರಥನ ಪೂರ್ವಿಕರು, ದೇವೇಂದ್ರನು ಕದ್ದೊಯ್ದ ತಮ್ಮ ಯಾಗದ ಕುದುರೆಯನ್ನು ಕಪಿಲ ಮಹರ್ಷಿಯು ಕದ್ದನೆಂದು ತಿಳಿದು ಅವನ ಕೋಪಕ್ಕೆ ತುತ್ತಾಗಿದ್ದರು. ಕಪಿಲ ಮಹರ್ಷಿಯ ಕ್ರೋಧಕ್ಕೆ ಸಿಲುಕಿ ಭಸ್ಮೀಭೂತರಾದ ಅವರಿಗೆ ಮುಕ್ತಿಯನ್ನು ದೊರಕಿಸಲು ಭಗೀರಥನು ತನ್ನ ಉಗ್ರ ತಪಸ್ಸಿನಿಂದ ಬ್ರಹ್ಮನನ್ನು ಒಲಿಸಿಕೊಂಡು ದೇವಗಂಗೆಯನ್ನು ಇಳೆಗೆ ತಂದನು. ದೇವಗಂಗೆಯ ಅವತರಣದ ರಭಸಕ್ಕೆ ಭೂಮಿಯು ತತ್ತರಿಸುವುದೆಂದು ಅರಿತ ಅವನು ಶಿವನನ್ನೂ ಒಲಿಸಿಕೊಂಡನು. ಭೀಮಾಕಾರನಾಗಿ ದೃಢವಾಗಿ ನಿಂತ ಶಿವನು, ಗಂಗೆಯನ್ನು ತನ್ನ ಜಟಾಜೂಟದಲ್ಲಿ ಧರಿಸಿ, ಬಂಧಿಸಿದನು. ಭೋರ್ಗರೆಯುತ್ತಿದ್ದ ಗಂಗೆಯು ವೇಗವನ್ನು ತಗ್ಗಿಸಿಕೊಂಡು ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಹರಿದಳು. ಭಗೀರಥನ ಕಷ್ಟಗಳು ಇಷ್ಟಕ್ಕೇ ನಿಲ್ಲದೇ, ಗಂಗೆಯು ಹರಿಯುವಾಗ ಮಹರ್ಷಿ ಜಹ್ನುವಿನ ಆಶ್ರಮವು ಪ್ರವಾಹಕ್ಕೆ ಸಿಲುಕಿ ನಾಶವಾಯಿತು. ಸಿಟ್ಟುಗೊಂಡ ಮಹರ್ಷಿಯು ಗಂಗೆಯನ್ನೇ ಆಪೋಶನ ತೆಗೆದುಕೊಂಡು ಬಿಟ್ಟನು. ಪುನಃ ಭಗೀರಥನು ಅವಿರತವಾಗಿ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿದ ನಂತರ ಸುಪ್ರೀತನಾದ ಜಹ್ನು ಮಹರ್ಷಿಯು ಗಂಗೆಯನ್ನು ತನ್ನ ಕಿವಿಯಿಂದ ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಿದನು. ಕಡೆಗೂ ಗಂಗೆಯು ಭಗೀರಥನ ಪೂರ್ವಜರ ಭಸ್ಮದ ಮೇಲೆ ಹರಿದು, ಅವರು ಮುಕ್ತಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿದರು . ಭಗೀರಥನು ಮಾನವ ಪ್ರಯತ್ನ, ದಾರ್ಢ್ಯ, ಆತ್ಮಸ್ಥೈರ್ಯ, ಸಹನಶೀಲತೆ, ಉದ್ದೇಶ, ದೂರದರ್ಶಿತ್ವಕ್ಕೆ ಸ್ಫೂರ್ತಿಯಾಗಿ, ಆದರ್ಶವಾಗಿ ನಿಲ್ಲುತ್ತಾನೆ. ಶುದ್ಧಚಾರಿತ್ರ್ಯದ ನಾಯಕನಾಗಿ ಎಲ್ಲರ ಮನದಲ್ಲಿ ಅಚ್ಚೊತ್ತಿದ್ದಾನೆ.

ಇಲ್ಲಿ ಕಾಣುವ ಚಿತ್ರವು ಮುಂಬೈ ಹತ್ತಿರದ ಎಲಿಫೆಂಟಾ ಗುಹೆಗಳದ್ದು.
ಛಾಯಾಚಿತ್ರ ಕೃಪೆ: ರಂಗನ್ ದತ್ತ

ದಾರುಕಾ ವನದ ಮುನಿಗಳು ಅತಿ ಗರ್ವಿತರಾಗಿದ್ದರು. ಕರ್ಮದ ಪಾರಮ್ಯವನ್ನು ನಂಬಿದ್ದ ಅವರಿಗೆ ಭಗವಂತನೇ ಅವಶ್ಯಕವಾಗಿರಲಿಲ್ಲ. ಅವರ ಅಹಂಕಾರವನ್ನು ಇಳಿಸಲು ಶಿವನು ಅತ್ಯಂತ ಸ್ಫುರದ್ರೂಪಿಯಾಗಿ ಬಂದು ಆ ಮುನಿಗಳ ಹೆಂಡತಿಯರ ಗಮನವನ್ನು ಸೆಳೆಯಲು, ಆ ಋಷಿಗಳು ಕ್ರೋಧಗೊಂಡರು. ಶಿವನನ್ನು ಬಗ್ಗು ಬಡಿಯಲು ಅಭಿಚಾರ ಯಜ್ಞವನ್ನು ಕೈಗೊಂಡರು. ಜಗಕ್ಕೇ ಕಂಟಕವೆನಿಸುವಂಥ ದಾವಾಗ್ನಿಯನ್ನು ಸೃಜಿಸಿದರು.ಆ ದಾವಾಗ್ನಿಯಿಂದ ಹಲವಾರು ಭೂತಗಳೂ, ರಕ್ಕಸರೂ ಸೇರಿದಂತೆ ಸರ್ಪಗಳೂ ಬೃಹದಾಕಾರದ ಪ್ರಾಣಿಗಳೂ ಹೊರಬಂದವು. ಇವನ್ನು ಹಿಂಬಾಲಿಸಿ ಘೋರ ಹುಲಿಯೂ, ಬೃಹತ್ತಾದ ಗಜವೂ, ಕೃಷ್ಣ ಮೃಗವೂ ಹೊರಬಂದುವು. ಆ ಮಹಾಗಜವು ಯೋಗೀಶ್ವರನಾದ ಶಿವನತ್ತ ದಾಳಿಯಿಡಲು, ಸಮಾಧಾನಿಯಾದ ಶಿವನು ಅಣು ಸ್ವರೂಪಿಯಾಗಿ ಅದರ ದೇಹವನ್ನು ಹೊಕ್ಕನು. ಒಳಗಿನಿಂದ ಆ ಗಜದ ದೇಹವನ್ನು ಛಿದ್ರಗೊಳಿಸಿ, ಅದರ ತಲೆಯಮೇಲೆ ನಿಂದು, ಬರಿದೆ ಅದರ ಚರ್ಮವನ್ನು ಸುಲಿದು ಕೈಲಿ ಹಿಡಿದನು. ಮಿಕ್ಕ ಮೃಗಗಳನ್ನು ಆಭರಣಗಳನ್ನಾಗಿಸಿಕೊಂಡು, ಸರ್ಪಗಳನ್ನು ಮಾಲೆಯಂತೆ ಧರಿಸಿದನು. ದಾರುಕಾವನದ ಋಷಿಗಳಿಗೆ ಅರಿವು ಮೂಡಿ ಪರಮಾತ್ಮನ ಪಾರಮ್ಯವನ್ನು ಮನಗಂಡರು.
ಗಜ ಸಂಹಾರಮೂರ್ತಿ ಶಿಲ್ಪವು ಈ ವೃತ್ತಾಂತವನ್ನು ತೋರುತ್ತದೆ. ಶಂಕರಾಚಾರ್ಯರು ತಮ್ಮ ಶಿವಾನಂದಲಹರಿ ಸ್ತೋತ್ರದಲ್ಲಿ ಗಜ ಸಂಹಾರಮೂರ್ತಿಯ ಮಹಿಮೆಯನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ಆ ಸ್ತೋತ್ರದಲ್ಲಿ ಆಚಾರ್ಯರು ಮನುಷ್ಯನ ಹತೋಟಿಗೆ ಸಿಲುಕದ ಮನವನ್ನು ದುಷ್ಟ ಗಜಕ್ಕೆ ಹೋಲಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಆ ಮನವನ್ನು, ಮಾವುತನು ಗಜವನ್ನು ಪಳಗಿಸುವಂತೆ ಹದ್ದುಬಸ್ತಿನಲ್ಲಿಡಬೇಕು. ಈ ಸತ್ಯವನ್ನು ಗಜಸಂಹಾರಮೂರ್ತಿ ಸ್ವರೂಪವು ಸಾರುತ್ತದೆ.

ಈ ಶಿಲ್ಪವು ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಬೇಲೂರಿನಲ್ಲಿದೆ.

ಚತುರ್ಮುಖ ಬ್ರಹ್ಮನ ಪುತ್ರನಾದ ದಕ್ಷ ಪ್ರಜಾಪತಿಯ ಮಗಳಾದ ಸತಿಯು, ಶಿವನ ಪತ್ನಿ. ದಕ್ಷಬ್ರಹ್ಮನಿಗೆ ಶಿವನು ಗೌರವವನ್ನು ಸಲ್ಲಿಸಲಿಲ್ಲವೆಂದೆನಿಸಿ, ತಾನು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದ ಬೃಹತ್ ಯಜ್ಞಕ್ಕೆ ಸಕಲ ದೇವತೆಗಳನ್ನು ಆಹ್ವಾನಿಸಿದರೂ ಶಿವನನ್ನು ಆಹ್ವಾನಿಸಲಿಲ್ಲ. ತಂದೆಯ ಮನೆಯ ಸಂಭ್ರಮದಲ್ಲಿ ಪಾಲ್ಗೊಳ್ಳಲು ಸತಿಯು ಶಿವನ ವಿರೋಧವಿದ್ದರೂ ತೆರಳಿದಳು. ಅಲ್ಲಿ ಸತಿಯನ್ನು ಕಂಡು ದಕ್ಷನು ಆದರಿಸದೇ ಅವಮಾನಿಸಿದನು. ಶಿವನು ಅವಘಡವನ್ನು ಎಣಿಸಿದಂತೆ, ನೊಂದ ಸತಿಯು ಯಜ್ಞಕುಂಡಕ್ಕೆ ಹಾರಿ ಪ್ರಾಣವನ್ನು ನೀಗಿದಳು. ಇದನ್ನು ತಿಳಿದ ಶಿವನು ಅತಿಕ್ರೋಧಗೊಂಡು, ವೀರಭದ್ರನಾದನು. ಆಕಾಶದೆತ್ತರಕ್ಕೆ ಬೆಳೆದ ಆ ರುದ್ರಮೂರ್ತಿಯು ರುಂಡಮಾಲಾಧರನಾಗಿ, ಮೂರು ಸೂರ್ಯಗಳೋ ಎಂಬಂತೆ ಭಾಸವಾಗುತ್ತಿದ್ದ ಮುಕ್ಕಣ್ಣನಾಗಿ,ಯಜ್ಞವನ್ನೂ ಯಜ್ಞಕ್ಷೇತ್ರವನ್ನೂ ಧ್ವಂಸ ಮಾಡಿದನು. ದಕ್ಷನ ತಲೆಯನ್ನು ತರಿದನು. ಸತಿಯ ದೇಹವನ್ನು ಹೊತ್ತು, ಸಕಲ ಲೋಕ ವಿನಾಶಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗುವ ರುದ್ರತಾಂಡವವನ್ನು ಆರಂಭಿಸಿದನು. ದೇವತೆಗಳೆಲ್ಲರೂ ವಿಷ್ಣುವಿನ ಮೊರೆ ಹೋದರು. ಶಿವನ ರುದ್ರ ತಾಂಡವವನ್ನು ನಿಲ್ಲಿಸಲು, ವಿಷ್ಣುವು, ತನ್ನ ಸುದರ್ಶನ ಚಕ್ರದಿಂದ ಸತಿಯ ದೇಹವನ್ನು ಹಲವು ಚೂರುಗಳಾಗಿ ಕತ್ತರಿಸಿದನು. ಅವಳ ದೇಹದ ಭಾಗಗಳು ಭಾರತದ ನಾನಾ ಕಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಚದುರಿ ಬೀಳಲು, ೫೧ ತೀರ್ಥಕ್ಷೇತ್ರಗಳಾದುವು. ಅವೇ ಶಕ್ತಿ ಪೀಠಗಳು.
ಉತ್ತರಾಖಂಡ ರಾಜ್ಯದ ಹರಿದ್ವಾರದ ಬಳಿಯಿರುವ ಕಂಖಾಲ್, ದಕ್ಷನು ನೆರವೇರಿಸಿದ ಯಜ್ಞ ಕ್ಷೇತ್ರ. ಇಲ್ಲಿ ಕಾಣುತ್ತಿರುವ ಚಿತ್ರವು ಕಂಖಾಲ್ ನಲ್ಲಿರುವ ದಕ್ಷೇಶ್ವರನ ದೇವಾಲಯ.

ಛಾಯಾಚಿತ್ರ ಕೃಪೆ: ಎಸ್ ಆರ್ ರಾಮಾನುಜಂ

ಉಗ್ರ ಸ್ವರೂಪಿಯಾದ ಭೈರವನು ಕೆಂಡದಂತಹ ಕಣ್ಣುಗಳು, ಕೋರೆ ದಾಡೆಗಳಿಂದಾಗಿ ಎಲ್ಲರಲ್ಲೂ ಭಯ ಮಿಶ್ರಿತ ಗೌರವವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವನು. ಅವನನ್ನು ಗ್ರಾಮವನ್ನು ಕಾಯುವ ದೇವನಾಗಿ ಜನರು ಆರಾಧಿಸುತ್ತಾರೆ. ಅವನು ಡಮರು, ಅಂಕುಶ ಹಾಗೂ ಕಪಾಲದೊಂದಿಗಿರುವನು. ನಾಯಿ ಅವನ ಅನುಚರ. ಅವನನ್ನು ಕ್ಷೇತ್ರಪಾಲನೆಂದೂ ಪೂಜಿಸುವರು . ರಕ್ತವರ್ಣದ ಈ ದೇವನು ರುಂಡಮಾಲೆ ಹಾಗೂ ಸರ್ಪಮಾಲಾಧರನಾಗಿ, ಜಟೆಗಳಿಂದ ಕೂಡಿರುವನು.
ಶಿವನ ಪರಮ ಭಕ್ತನಾದ ಹಿರಣ್ಯಾಕ್ಷನ ಮಗನಾದ ಅಂಧಕನು, ಶಿವನು ಕೊಟ್ಟ ವರಗಳಿಂದ ಅಜೇಯನೆನಿಸಿದ್ದನು. ಹಾಗಾಗಿ ಸಕಲ ಜೀವ ಪೀಡಕನಾದನು. ದೇವತೆಗಳಿಗೂ ಅವನ ಕಿರುಕುಳ ತಾಳಿಕೊಳ್ಳಲಾಗದೆ ಶಿವನನ್ನು ಅಂಗಲಾಚಿದರು. ಇದನ್ನು ಮನಗಂಡ ಶಿವನು ಕ್ರುದ್ಧನಾಗಿ ತನ್ನ ಮೂರನೆಯ ಕಣ್ಣನ್ನು ತೆರೆದನು. ಆ ಜ್ವಾಲೆಯಿಂದ ಭೈರವನು ಉದಿಸಿದನು. ಭೈರವನೊಡನೆ ಅಂಧಕನು ಯುದ್ಧಕ್ಕೆ ತೊಡಗಿಕೊಂಡನು. ಆ ಸೆಣಸಾಟದಲ್ಲಿ ಭೈರವನು ತನ್ನ ತ್ರಿಶೂಲವನ್ನು ಅಂಧಕನ ತಲೆಯೊಳಕ್ಕೆ ನಾಟಿಬಿಟ್ಟನು. ಅಂಧಕನು ಜೀವವನ್ನು ತ್ಯಜಿಸಲು, ಭೈರವನು ತಾನು ಮಾಡಿದ ಘೋರ ಕೃತ್ಯದಿಂದ ಬೇಸರಪಟ್ಟನು. ಹಾಗಾಗಿ ಶಿವನು ಅಂಧಕನನ್ನು ಗಣಗಳ ಬಣಕ್ಕೆ ನಾಯಕನನ್ನಾಗಿಸಿದನು.
ಕಾಶಿಯಲ್ಲಿ ಎಂಟು ಬಗೆಯ ಭೈರವ ರೂಪಗಳನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ಭೈರವ ರೂಪಿ ಶಿವನು ಕರ್ನಾಟಕ ಹಾಗೂ ಆಂಧ್ರದ ಪ್ರಾಂತಗಳಲ್ಲಿ ಜನಪ್ರಿಯನು.
ಈ ಚಿತ್ರದಲ್ಲಿರುವ ಭೈರವನು ಶೃಂಗೇರಿಯ ಕ್ಷೇತ್ರ ಪಾಲಕನು.
ಛಾಯಾಚಿತ್ರ : ಶೃಂಗೇರಿ ಮಠ

ಪುತ್ರ ಸಂತಾನಕ್ಕಾಗಿ ಶಿವನನ್ನು ತಪಸ್ಸು ಮಾಡಿ ಅವನ ಅನುಗ್ರಹವನ್ನು ಪಡೆದ ಮೃಕಂಡು ಮುನಿ ಹಾಗೂ ಮರುತ್ವತಿ ದಂಪತಿಗಳು ಅನೂಹ್ಯವಾದ ಕಷ್ಟವೊಂದಕ್ಕೆ ಸಿಲುಕಬೇಕಾಯಿತು. ಪುತ್ರನ ಜನ್ಮವಾಗುವುದಾದರೂ, ದೀರ್ಘಾಯುಷಿಯಾದಲ್ಲಿ ದುರಾಚಾರಿಯಾಗಿಯೂ, ಸದಾಚಾರಿಯಾದಲ್ಲಿ ೧೬ ವರ್ಷಗಳ ಅಲ್ಪಾಯುಷ್ಯದ ಮಗನು ಜನ್ಮಿಸುವನು. ಆಯ್ಕೆಯನ್ನು ಮಾಡಬೇಕಾಗಿ ಶಿವನು ಹೇಳಲು, ದೈವಭಕ್ತನಾದ ಸದಾಚಾರಿಯಾದ ಮಗನನ್ನೇ ಕರುಣಿಸಬೇಕೆಂದು ಮುನಿ ದಂಪತಿಗಳು ಬೇಡಿದರು. ಹೀಗೆ ಮಾರ್ಕಂಡೇಯನ ಜನನವಾಯಿತು. ವರ್ಷಗಳು ಉರುಳಿದಂತೆ ಮಾರ್ಕಂಡೇಯನು ೧೬ರ ತಾರುಣ್ಯವನ್ನು ತಲುಪಿದನು. ವಿಷಯವನ್ನು ಅರಿತಿದ್ದ ಅವನು ತಂದೆ-ತಾಯ್ಗಳನ್ನು ಒಪ್ಪಿಸಿ ಶಿವನ ದೇವಾಲಯಕ್ಕೆ ನಡೆದು ದೀರ್ಘ ತಪಸ್ಸಿನಲ್ಲಿರಲು, ಯಮನು ಪಾಶವನ್ನು ಬೀಸಿದನು. ಮಾರ್ಕಂಡೇಯನು ಶಿವಲಿಂಗವನ್ನು ತಬ್ಬಿಹಿಡಿದು ತಪದಲ್ಲಿದ್ದರೂ, ಯಮನು ಬಿಡದೇ ಪಾಶದಿಂದ ಜೀವವನ್ನು ಎಳೆಯಲು ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದನು. ಆ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಭಕ್ತನನ್ನು ಕಾಯಲು ಶಿವನು ಕಾಲಸಂಹಾರಮೂರ್ತಿಯಾಗಿ ಪ್ರಕಟಗೊಂಡು ಮಾರ್ಕಂಡೇಯನನ್ನು ಕಾಪಾಡಿದನು. ಯಮನು ಕೈ ಚೆಲ್ಲಬೇಕಾಯಿತು. ಮಾರ್ಕಂಡೇಯನು ಚಿರಂಜೀವಿಯಾದನು.
ತ್ರಿನೇತ್ರಗಳೊಡನೆ ಶೋಭಿಸುವ ಕಾಲಸಂಹಾರಮೂರ್ತಿಯನ್ನು ತಮಿಳುನಾಡಿನ ತಿರುಕಡೈಯೂರ್ ನಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು.
ಇಲ್ಲಿ ಕಾಣುತ್ತಿರುವುದು ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿನ ನಂಜನಗೂಡಿನಲ್ಲಿರುವ ಕಾಲಸಂಹಾರಮೂರ್ತಿ.

ಛಾಯಾಚಿತ್ರ ಕೃಪೆ: ಉಗ್ರ ಟ್ವಿಟ್ಟರ್

ಮಹಾದೇವ ಶಿವನ ಅನುಪಮ ರೂಪಗಳಲ್ಲಿ ನಟರಾಜ ಸ್ವರೂಪವೂ ಒಂದು. ಅದು ಸೃಷ್ಟಿ, ಸ್ಥಿತಿ, ಲಯಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುವುದು. ಹಾಗೆಯೇ ಶಿವನು ಋತ ಸ್ವರೂಪನೆಂಬುದಕ್ಕೂ ಅವನ ನಾಟ್ಯ ಭಂಗಿಯು ರೂಪಕವಾಗಿದೆ. ಭರತನಾಟ್ಯದ ಅಭಿಮಾನಿ ದೈವ ಶಿವ. ಅವನು ೧೦೮ ಕರಣಗಳನ್ನೂ ನರ್ತಿಸಿರುವಂತೆ ಶಾಸ್ತ್ರವೇ ಹೇಳುತ್ತದೆ. ನಟರಾಜನ ಅತ್ಯಂತ ಮನೋಹರವಾದ ದೇವಾಲಯವು ಚಿದಂಬರಂನಲ್ಲಿ ಇದೆ. ನಟರಾಜನ ಸುಂದರ ಶಿಲ್ಪಗಳನ್ನು ಕಾಂಚೀಪುರಂನ ಆಸು ಪಾಸಿನಲ್ಲೂ ಕಾಣಬಹುದು. ತಮಿಳುನಾಡಿನ ಹಲವು ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ನಟರಾಜನಿಗೆ ಮೀಸಲಾದ ಗುಡಿಗಳನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ನಟರಾಜನ ಈ ಕಂಚಿನ ಮೂರ್ತಿಯು ಚೆನ್ನೈನ ಎಗ್ ಮೋರ್ ಸಂಗ್ರಹಾಲಯದಲ್ಲಿದೆ. ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡದ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ಇರಿಸಲಾಗಿದೆ.
ಛಾಯಾಚಿತ್ರ ಸಂಪನ್ಮೂಲ : ಎಸ್ ಆರ್ ರಾಮಾನುಜಮ್