ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਿਖ਼ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਨ I ਓਹਨਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਮਪਰਆਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ I ਓਹ ੧੪੬੮ ਈ ਵਿਚ ਲਾਹੋਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 90 ਕਿ ਮੀ ਪਸਚਿਮ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜਨਮੇ , ਜੋ ਹੁਣ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਕੇਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ I ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਲਗਭਗ 1600 ਈ ਵਿਚ ਬਣਇਆ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1819-20 ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਮੁਰਮਤ ਕਰਵਾਈ I ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਨਾਜ ਘਰ ਵਿਚ ਕਮ ਕਰਦੇ ਸਨ , ਪਰ ਓਹਨਾ ਦੀ ਅਧ੍ਯਾਤ੍ਮਿਕ ਸੂਝ ਨੇ ਓਹਨਾ ਨੂ ਉਦਾਸੀਆਂ ( ਧਾਰਮਿਕ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ) ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ I
ਸਰੋਤ : ਬ੍ਰਿਤ੍ਤਾਨਿਕਾ ਵਿਕਿਮੇਦਿਆ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸ਼ਾਹਜੈਬ ਡੇਮ ਕ੍ਰੂਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਹੈ I ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਜਨਮਸਥਾਨ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ.

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਵਡਾ ਹਿੱਸਾ ਉਦਾਸੀਆਂ ਵਿਚ ਬਿਤਾਯਾ ___ ਧਾਰਮਿਕ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਜਿਨਾ ਦੌਰਾਨ ਓਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਭਗਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਕੀਤਾ I ਓਹ ਸੰਵਤ 1520 ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਕਯੋੰਕੀ ਓਹਨਾ ਨੇ ਬਾਬੂਰ ਦੇ ਹੁਮ੍ਲੇਯਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ I ਓਹਨਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਲ1538 ਈ ਤਕ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਚ ਬਿਤਾਏ Iਇਥੇ ਦੋ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਹਨ – ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ( ਭਾਰਤ ਵਿਚ) ਜਿਥੇ ਓਹਨਾ ਨੇ ਧਿਆਨ ਲਗਾਯਾ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ( ਪਾਕਿਸਤਾਨ ) ਵਿਚ ਜਿਥੀ ਓਹਨਾ ਨੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਏ I ਅਜ ਵੀਜ਼ਾ ਰਹਿਤ ਕੋਰ੍ਰਿਡੋਰ ਇਹਨਾ ਦੋ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂ ਜੋੜਦਾ ਹੈ I

ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ( ਪਹਲੀ ਪੁਸਤਕ ) ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਬਾਨੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 6000 ਸ਼ਬਦ ਹਨ I ਇਸ ਦਾ ਪਿਹਲਾ ਸੰਪਾਦਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ 1604 ਈ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਕੀਤਾ I ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਰਾਮਸਰ ਓਹ ਸ੍ਤਾਂਹ ਹੈ ਜਿਥੀ ਓਹ ਇਕ ਸਾਲ ਲਈ ਆਪਣੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨਾਲ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਰਹੇ I ਓਹਨਾ ਨੇ ਪਹਲੇ ਤਿਨ ਗੁਰੁਆਂ ਦੀ ਬਾਨੀ ਇਕਠੀ ਕੀਤੀ , ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਬਾਨੀ ਜੋੜੀ I 1704 ਈ ਵਿਚ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਓਹਨਾ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦਗ੍ਰੰਥ ਨੂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਮਨੇਯਾ ਜਾਵੇ I ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਕੇਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ I ਇਹ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਜੋ ਵਾਹੀਗੁਰੂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਬਯਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਅਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ Iਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਭਾਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਯਾ ਹੈ I
ਵਿਕੀ ਮੀਡਇਆ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਥ ਲਿਖਤ ਪੰਨੇ ਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਹਨ I

ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰ ਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ 1609 ਵਿਚ ਕੀਤਾ I ਇਹ ਸਥਾਨ ਪਿਹਲਾ ਓਹਨਾ ਦਾ ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਸੀ I ਗੁਰੂ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਓਹ ਏਥੀ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਸੁਣਦੇ ਅਤੇ ਨਿਆ ਦੇਂਦੇ ਸਨ i ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਜਾਰੀ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਸਾਰੇ ਸਿਖਾਂ ਤੇ ਬੰਧਨ ਕਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ I
ਤਸਵੀਰ ਵਿਕਿਮਿਡਯਾ ਕਾਮੰਸ ਤੋਂ ਹੈ I
( ਫੋਤੋਗ੍ਰਾਫ਼ਰ ਅਮਨਜੀ )

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ (1504–1552 ਈ.)ਨੂ ਸਿਖ਼ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਸ਼੍ਰੇਯ ਜਾਂਦਾਹੈ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸੰਗਤਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ — ਹੁਣ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਾਲ ਅਖਾੜਾ ਉੱਥੇ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਮਿਆਰੀ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਬਾਣੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ। ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ — ਜੋ ਅੱਜ ਹਰ ਗੁਰੂਦ੍ਵਾਰਾ ਦੀ ਪਹਚਾਨ ਹੈ।
ਤਸਵੀਰ ਸਿੱਖਵਿਕੀ ਤੋਂ ਹੈ — ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਾਲ ਅਖਾੜਾ।

ਜ਼ਮੀਨ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਅੱਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਉਹ ਸਿੱਖ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਖੋਦਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ (ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਤੋਂ ਹੀ “ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ” ਸ਼ਬਦ ਆਇਆ)। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਇਹ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ।
ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਟੈਂਕ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਬਣੇ।
ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ਕੀਰ ਮਿਆਂ ਮੀਰ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਨੀਵ ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ। ਇਹ ਚਾਰ ਪਾਸਿਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੈ — ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਭ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾਪਣ ਅਤੇ ਸਵੀਕਾਰਤਾ।
ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਤਸਵੀਰ (ਫ਼ਲਿਕਰ ਉਪਰੋਕਤ: ਇਕਅਭਿਸ਼ੇਕ) ਸਵਰਨ ਮੰਦਰ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਰਛਾਂਵ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਅੱਠਵਾਂ ਗੁਰੂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੇ ਗੱਦੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਆਏ। ਮੀਰਜ਼ਾ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਆਂਬਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਹਾਇਸ਼ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਚਮੜੀ ਅਤੇ ਹੈਜ਼ਾ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।
ਮਿਰਜ਼ਾ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ 1665 ਈ. ਵਿੱਚ ਛੱਤ੍ਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨਾਲ ਪੁਰੰਦਰ ਦੀ ਸੰਧੀ ਕਰਵਾਈ ਸੀ।
ਤਸਵੀਰ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਕਾਮਨਜ਼ ਤੋਂ ਹੈ (ਫੋਟੋ: ਰਾਮ ਸਿੰਘ – ਕਾਮਨਜ਼ਵਿਕੀ)।

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਜੀ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ 1675 ਈ. ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਂਕ ‘ਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਥਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿਸ ਗੰਜ ਬਣਿਆ (‘ਸਿਸ’ ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਰ ਹੈ)। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੇਵਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਗੁਪਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲੈ ਗਏ ਤੇ ਓਹਨਾ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਲਖੀ ਸ਼ਾਹਤਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਰਖ ਕੇ ਅਪਨੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅਗ ਲਾ ਕੇ ਓਹਨਾ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਓਹਨਾ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਰਕਾਬਗੰਜ ਹੈ (‘ਰਕਾਬ’ ਦਾ ਅਰਥ ਧੜ ਹੈ)। ਸਿੱਖ ਸੈਨਾਪਤੀ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ 1783 ਈ. ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਫਤਿਹ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਤੋਂ ਇਹ ਦੋਨਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲਈ।
ਤਸਵੀਰ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਕਾਮਨਜ਼ ਤੋਂ (ਫੋਟੋ: ਰਵੀ ਦੁਵੇਦੀ) — ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ।

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ (1563–1606 ਈ.) ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਬਣਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਪੂਰਾ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਸੰਦ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (ਸੰਗਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਣਾਲੀ) ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ 1605 ਈ. ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਖ਼ੁਸਰੌ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਅਫ਼ਵਾਹ ਫੈਲਾਈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ੁਸਰੌ ਨੂੰ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਬਾਣੀਆਂ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਨਿਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਗਾਈ ਅਤੇ ਲੰਮੇ ਸਿੱਖ–ਮੁਗਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।
ਤਸਵੀਰ 1800 ਈ. ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਹੈ (ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ)।

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 1699 ਵਿਚ ਵੈਸਾਖੀ ਦੇ ਦਿਨ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਉਹ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ?” ਸਭ ਚੁੱਪ ਰਹੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਦਇਆ ਰਾਮ ਜੀ ਉੱਠੇ, ਫਿਰ ਧਰਮ ਦਾਸ ਜੀ (ਹਸਤਿਨਾਪੁਰ), ਮੁਖਮ ਚੰਦ (ਦੁਆਰਕਾ), ਹਿਮਤ (ਜਗੰਨਾਥ), ਅਤੇ ਸਾਹਿਬ ਚੰਦ (ਬਿਦਰ)। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਸਕਾਰ) ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਸਿੰਘ” ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ, ਜੋ ਸਦੀ ਦਰ ਸਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਤਸਵੀਰ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਤੋਂ ਹੈ (ਫੋਟੋ: ਪੰਜਾਬਏਡੀਟਰਜੀ) — ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ, ਆਨੰਦਪੁਰ।

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ (1630–1661 ਈ.) ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਬਣੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਸੈਨਿਕ ਨੇਤਾ ਸਨ।
ਉਹ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸਬੰਧ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਸੰਭਵਤ: ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੀ ਜ਼ਹਰ ਦਾ ਇਲਾਜ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਦਾਰਾ ਨੂੰ ਹਰਾਕੇ ਤਖ਼ਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰnਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਇਕ ਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਮੰਨਿਆ। ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਣੀ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੋਂ ਬਹਿਸ਼ਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਮੌਤ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾ ਪੁੱਤਰ ਸ੍ਰੀ ਹਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅਗਲਾ ਗੁਰੂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੇ ਇਸ ਗੱਦੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਥ ਬਣਾਇਆ — ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਮਰਾਇਆ ਕਿਹਾ ਗਿਆ।
ਤਸਵੀਰ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਤੋਂ ਹੈ — 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਰਾਇ ਜੀ ਦੀ ਚਿੱਤਰਕਲਾ।

ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਹੈ, ਪਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਜੋਤਿ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣਾ ਦੋਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਏ।
ਓਹਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਦਸੰਬਰ 22, 1666 ਵਿੱਚ ਪਟਨਾ (ਬਿਹਾਰ) ਵਿੱਚ ਹੋਏਯਾ ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਹੈ।
ਓਹ 1708 ਈ. ਵਿੱਚ ਨਾਂਦੇੜ (ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ) ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ I ਤਖ਼ਤ ਸੱਚਖੰਡ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਅਬਚਲਨਗਰ ਸਾਹਿਬ ਉੱਥੇ 1832–1837 ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਬਣਿਆ।
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇੱਕ ਸੰਤ, ਕਵੀ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ, ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਯੋਧਾ ਸਨ — ਸਿਰਫ਼ 42 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਸਾਧਾਰਣ ਉੱਚਾਈਆਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ।
ਇਹ ਆਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ੌਰ੍ਯ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਮਿਲਾਪ ਹੈ ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘਟ ਮਿਲਦਾ ਹੈ I