पहिल्या कांडात, बालकांडात तुलसी म्हणतात –
“साधु चरित सुभ चरित कपासू। निरस बिसद गुनमय फल जासू॥
जो सहि दुख परछिद्र दुरावा। बंदनीय जेहिं जग जस पावा॥”

याचा अर्थ असा –
“संतांचे आचरण शुद्ध कापसासारखे असते. जरी त्याच्या फळामध्ये चव नसली, तरी ते गुणकारी असते आणि उपयोगी ठरते. कापूस, दुःख सहन करून ही (सूत कातणे,विणकाम) शेवटी कापड रूपाने इतरांना सुख आणि उब देतो, तसेच संत स्वतःच्या त्रासाची पर्वा न करता इतरांच्या कल्याणासाठी झटतात.’

रामचरितमानस हे काव्य वाल्मिकी रामायणावर आधारित आहे, पण तुलनेने लहान आहे (सुमारे १२,००० ओळी).ते सात कांडांमध्ये विभागलेले आहे –ज्यांना ‘सप्तपदी’ म्हणतात किंवा त्यांना रामकथासरोवरासाठी चालवायची सात पवित्र पावले असेही म्हणतात.

या ग्रंथाची सुरुवातच संतांच्या गुणवर्णनाने होते.
‘मानस’मध्ये वारंवार सांगितले आहे की, वडीलधाऱ्यांचे आणि संतांचे आशीर्वाद आयुष्यात अत्यावश्यक आहेत.

तुलसीदास म्हणतात –
“पर अकाजु लगि तनु परिहरहीं। जिमि हिम उपल कृषी दलि गरहीं॥
बंदउँ खल जस सेष सरोषा। सहस बदन बरनइ पर दोषा॥”

तुलसीदास म्हणतात,
“दुसऱ्यांचे अहित करण्यासाठी जे स्वतःचे जीवनही नष्ट करायला तयार होतात, ते गारपिटीसारखे असतात,गार पीट शेतीचे नुकसान तर करतेच पण स्वतःच्या अस्तित्वाचादेखील अंत करते. (गार मग वितळून जाते) अशा दुष्टांना मी सहस्रमुख सर्पराज शेषासारखा मानतो, कारण हे लोक जणू काही त्यांना खरोखरच हजार तोंडे लाभल्यासारखे दुसऱ्यांचे दोष सांगत असतात,निंदेचे फुत्कार टाकत असतात.

कबीरही म्हणतात –
“निंदक नियेरे राखिये, आंगन कुटी छावायें।
बिन पानी साबुन बिना, निर्मल करे सुहाए॥”

मराठीत अर्थ:
“निंदकाला आपल्या जवळ ठेवा, अंगणात त्यासाठी झोपडीही बांधा. कारण तो पाणी आणि साबणाशिवायच तुमचे मन स्वच्छ करून टाकतो.”

असं म्हणतात की तुलसीदासांना रामचरितमानस हे संस्कृतमध्ये न लिहिता अवधी भाषेत लिहिल्याबद्दल खूप टीका सहन करावी लागली. त्यामुळे त्यांना अयोध्या सोडून काशीला जावं लागलं.

काशी विश्वनाथ मंदिरात एकदा रामचरितमानस या ग्रंथाची प्रत, तुलसीदासांचा अपमान करण्याच्या हेतूने, संस्कृत ग्रंथांच्या ढिगाऱ्याखाली ठेवली गेली. पण सकाळी मंदिर उघडल्यावर मानस वरच्या स्थानी सापडली – आणि तीही भगवान शिवाच्या हस्ताक्षरासह!

ही गोष्ट खरं तर एक रूपक आहे – ज्यातून हे सुचवले जाते की तुलसीदासांचे अवधी भाषेतील महाकाव्य सुरुवातीला टीकाकारांकडून नाकारले गेले, पण अखेरीस त्याचे दिव्यत्व सर्वांनाच मान्य झाले.

रामचरितमानस महाकाव्य हिंदू परंपरेतील निर्गुण (गुण-रहित, निराकार) आणि सगुण (गुणसंपन्न, साकार) उपासनेतील विरोधाभासाचा अतिशय सुंदरतेने मेळ साधते. हे काव्य
जटिल तत्त्वज्ञानात्मक युक्तिवाद न करता साधेपणाने सांगतं की — भक्तांच्या प्रेमामुळे निर्गुण ब्रह्म
सगुण ईश्वर म्हणून प्रकट होतो.

बालकांडातील शिव-पार्वती संवादात असं म्हटलं आहे –
“सगुनहि अगुनहि नहिं कछु भेदा। गावहिं मुनि पुरान बुध बेदा॥
अगुन अरूप अलख अज जोई। भगत प्रेम बस सगुन सो होई॥”

“सगुण आणि निर्गुण यांच्यात काहीही फरक नाही. ऋषी, पुराणे, ज्ञानीजन आणि वेद हेच सांगतात. परमात्मा हा निर्गुण, निराकार, अव्यक्त आणि अजन्मा आहे. पण भक्तांच्या प्रेमामुळे तो सगुण रूपात प्रकट होतो.”

टीप:
“निर्गुण” या संकल्पनेला अचूक इंग्रजी प्रतिशब्द नाही — कारण ही संकल्पना मन, बुद्धी, आणि भाषेच्या पलीकडची आहे.

वेदांत तत्त्वज्ञान हे दैनंदिन जीवनातील व्यवहारातील उदाहरणे देऊन शिकवले जाते. अन्यथा त्यातील अमूर्त आणि गूढ सत्ये सहजपणे समजून येत नाहीत. वेदांताचा मुख्य संदेश असा आहे की ब्रह्मच एकमेव सत्य आहे आणि जीव म्हणजे ब्रह्मच आहे.

विशाल सागरात असंख्य लाटा उसळत असतात. प्रत्येक लाट एकमेकांपेक्षा वेगळी दिसते, आणि आपण त्या स्वतंत्रपणे पाहू शकतो. पण त्या सगळ्याच पाण्याच्या बनलेल्या असतात आणि त्या सागरापासून वेगळ्या नसतात. खऱ्या अर्थाने सर्व लाटा एकच आहेत — पाणीच.सगळं एकच आहे!

तुलसीदास बालकांडात लिहितात –
“गिरा अरथ जल बीचि सम कहिअत भिन्न न भिन्न।
बंदउँ सीता राम पद जिन्हहि परम प्रिय खिन्न॥”

जसा शब्द आणि त्याचा अर्थ, किंवा ‘पाणी आणि लाटा’ वेगवेगळे भासत असले तरीही मूलत: एकच असतात, तसेच राम आणि सीता — जरी ते दोन रूपांमध्ये भासत असले तरी खऱ्या अर्थाने तत्वतः ते एकच आहेत. मी त्या श्रीराम-सीतेच्या कमलचरणी वंदन करतो, ज्यांना दीन-दुःखी जन/ भक्त अत्यंत प्रिय आहेत.”

तुलसी म्हणतात की त्यांना रामचरितमानस लेखनाची प्रेरणा भगवान शिवांकडून मिळाली आहे, आणि ते अत्यंत नम्रतेने वाचकांना विनंती करतात की त्यांनी हा ग्रंथ शुद्ध मनाने ऐकावा आणि आवश्यक असल्यास अधिक सुशोभित करावा.

राम आणि शिव परस्परांची स्तुती करणारे अनेक श्लोक रामचरितमानसामध्ये आहेत. यामधून तुलसी सूक्ष्मपणे हेच सांगत होते की ईश्वर एकच आहे, फक्त त्याची उपासना विविध रूपांत होते. त्यांनी शैव आणि वैष्णव परंपरांतील मतभेद मिटवण्याचा प्रयत्न केला.

तुलसी हे देखील जाणून होते की काश्मिरी शैवदर्शन यासारख्या प्रभावी तत्त्वज्ञानांमध्ये शिव निर्गुण (निराकार) परमात्म्याचे सगुण रूप मानला जाते. शिव हे आदि शंकराचार्यांचेही अत्यंत आवडते दैवत होते — जे निर्गुण ब्रह्मवादाचे सर्वात महान प्रवक्ते मानले जातात.

तुलसी लिहितात –
“संभु प्रसाद सुमति हियँ हुलसी। रामचरितमानस कबि तुलसी॥
करइ मनोहर मति अनुहारी। सुजन सुचित सुनि लेहु सुधारी॥”

भगवान शंभूच्या कृपेने तुलसीदासांच्या हृदयात सुंदर व दिव्य प्रज्ञेचा उदय झाला,ज्यामुळे त्यांनी श्रीरामचरितमानसाची रचना केली. कवी तुलसीने आपल्या आकलनानुसार हा मनोहर ग्रंथ रचला पण तरीही ते सज्जनांना विनंती करतात की त्यांनी शुद्ध मनाने ते ऐकावे आणि आवश्यक असल्यास त्यात सुधारणा करावी.

पुराणांमध्ये दक्ष हा सतीचा पिता आहे. तो अत्यंत समृद्ध आणि प्रतिष्ठित असतो. त्यामुळेच तो सतीने एका विरक्त, साधू असलेल्या शिवाशी लग्न केल्याला विरोध करतो. शिवाचा आणि सतीचा अपमान करण्यासाठी दक्ष एक भव्य यज्ञ आयोजित करतो — पण आपल्या जावयाला, म्हणजेच शिवाला, तो त्या यज्ञासाठी आमंत्रित करत नाही.

शिव तिला जाऊ नको असे सांगत असतानाही सती त्या यज्ञात जाते. यज्ञस्थळी पोहोचल्यावर दक्ष पुन्हा एकदा शिवाचा अवमान करतो. तो अपमान सहन न करू शकल्याने सती यज्ञकुंडात उडी घेऊन प्राणत्याग करते.

हे पाहून शिव अत्यंत क्रोधित होतो आणि सतीच्या अर्धवट जळालेल्या देहासह तो साऱ्या ब्रह्मांडात तांडव करू लागतो.

तुलसीदास हे अशा आधीच्या हिंदू कथितांविषयी पूर्णपणे परिचित होते आणि त्यांनी त्या आपल्या लेखनात कौशल्याने गुंफल्या. या कथेद्वारे ते सावध करतात की — सत्तेने, अधिकाराने कोणालाही गर्व येऊ शकतो.

तुलसी लिहितात –
“बड़ अधिकार दच्छ जब पावा। अति अभिमानु हृदयँ तब आवा॥
नहिं कोउ अस जनमा जग माहीं। प्रभुता पाइ जाहि मद नाहीं॥”

“जेव्हा दक्षाला सत्ता व अधिकार मिळाला, तेव्हा त्याच्या मनात गर्व उत्पन्न झाला .या जगात असा कोणी माणूस नाही, जो सत्ता मिळाल्यावर गर्वोन्मत्त होत नाही?’

तुलसी लिहितात –
“जिन्ह कें रही भावना जैसी। प्रभु मूरति तिन्ह देखी तैसी॥”

“ज्याच्या ज्या मनात जशी भावना होती, त्याला प्रभू राम तसाच दिसला.”

हे वर्णन त्या वेळेचे आहे, जेव्हा श्रीराम जनकाच्या दरबारात सीतेच्या स्वयंवरासाठी प्रवेश करतात. पण या ओळींमधून तुलसीदास एक खोल अध्यात्मिक सत्य मांडतात — हिंदू धर्मातील अध्यात्मिक बहुविधता
(spiritual pluralism).

ईश्वराला प्रत्येकजण आपल्या भावना, श्रद्धा आणि गरजेनुसार जसा पाहतो, तसा अनुभवतो.
हिंदू धर्माला कधी कधी ,अनेक देवांची उपासना करणारा धर्म,बहु इश्वरवादी (polytheism) म्हणून संबोधले जाते.
मात्र प्रत्यक्षात, हा धर्म एकाच ईश्वराची विविध रूपांत जी भक्ताच्या मनोवृत्तीप्रमाणे असतात

अर्थात, भक्त ज्या रूपात ईश्वराला आवाहन करतो, तसेच त्याला प्रभू दर्शन देतात.

अयोध्या कांडात, निषादराज रामाला वनवासात पाठवण्यात आल्याबद्दल आणि मोठ्या दुःखाचा सामना करत असल्याबद्दल शोक व्यक्त करतो. लक्ष्मण शांतपणे उत्तर देतात, “सपनें होइ भिखारि नृपु रंकु नाकपति होइ। जागें लाभु न हानि कछु तिमि प्रपंच जियँ जोइ ॥ म्हणजेच

ज्याप्रमाणे राजा भिकारी बनू शकतो आणि एक दरिद्री स्वप्नात स्वर्गावर राज्य करू शकतो, परंतु जागे झाल्यावर तोटा किंवा फायदा उरत नाही, त्याचप्रमाणे, एखाद्याने या भौतिक जगाला आभासी, हृदयात ठेवलेला एक भ्रम मानला पाहिजे.”
उपनिषदांमध्ये जागृती, स्वप्न आणि गाढ झोपेच्या अवस्थांचा उपयोग करून हे भौतिक जग म्हणजे माया (आभासी)आहे हे दाखवले आहे.

आपले जीवन हे आपल्या सद्य जन्मातील आणि पूर्वजन्मातील कर्मांचे फल आहे — ही हिंदू नीतिशास्त्रातील एक अत्यंत महत्त्वाची संकल्पना आहे.

अयोध्याकांडात, जेव्हा श्रीरामांना वनवास दिला गेला, तेव्हा राजा दशरथ फार दु:खी होते. त्यावेळी त्याचा मंत्री सुमंत्र त्याला समजावतो:

“जनम मरन सब दुख सुख भोगा।
हानि लाभु प्रिय मिलन बियोगा॥
काल करम बस होहिं गोसाईं।
बरबस राति दिवस की नाईं॥”

हे प्रभो! जन्म-मरण, सुख-दुःख, लाभ-हानी, प्रियजनांचा मिलन-वियोग — हे सर्व फक्त ‘काल’ (वेळ) आणि ‘कर्मा’च्या आधीन असतात. जसं रात्र आणि दिवस आपोआप बदलतात, तसंच हे सर्व बदलत राहतात.”

मैं अरु मोर तोर तैं माया’ — म्हणजे ‘मी’ आणि ‘माझं’, ‘तू’ आणि ‘तुझं’ हे सर्व माया आहे” — ही ओळ आपल्या थोडक्याच पण अत्यंत प्रभावी मांडणीसाठी विशेष उठून दिसते. ती आपल्याला उपनिषदांतील महावाक्यांची आठवण करून देते.

अरण्यकांडात, वनवासादरम्यान, घनदाट जंगलात श्रीराम लक्ष्मणाला हिंदू परंपरेतील मूलभूत तत्त्वज्ञानसमजावून सांगतात. ते माया, ज्ञान, जीव, ईश्वर, आणि भक्ती — यांचं सुंदर आणि शांतपणे विश्लेषण करतात.

श्रीराम म्हणतात:
“थोरेहि महँ सब कहउँ बुझाई।
सुनहु तात मति मन चित लाई॥
मैं अरु मोर तोर तैं माया।
जेहिं बस कीन्हे जीव निकाया॥”

“मी तुला सर्व काही थोडक्यात समजावतो, हे भ्राता (लक्ष्मण), तू मन, बुध्दी आणि चित्त एकवटून ऐक. ‘मी’, ‘माझं’, ‘तू’, ‘तुझं’ — ही जी द्वैती भावना आहे, ती सर्व माया आहे,जी सर्व जीवसृष्टीवर प्रभाव टाकते.

उत्तरकांडात, तुलसीदास रामराज्याच्या गुणवैशिष्ट्यांबाबत अतिशय सुंदर आणि प्रभावी भाष्य करतात. त्या राज्यात ना रोगभय आहे, ना हिंसेचा धोका, आणि सर्वत्र पूर्ण समता आणि सौहार्द आहे.

रामराज्यातील लोक कोणावरही विजय मिळवण्याचा प्रयत्न करत नाहीत, तर फक्त स्वतःच्या मनावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी झटतात.
तेथे नीती आणि सद्गुणाचे राज्य असते, आणि निसर्गाची कृपा भरभरून लाभते.

महात्मा गांधींच्या ‘रामराज्य’ या चांगल्या प्रशासनाच्या कल्पना याच तुलसीदासाच्या ह्या वर्णनावर आधारलेल्या होत्या.
असं म्हटलं जातं की गांधीजींनी आपल्या आयुष्यात फक्त एकच चित्रपट पाहिला — विजय भट्ट दिग्दर्शित ‘रामराज्य’!

भारतीय परंपरेत स्वतःवर विजय मिळवणे हेच सर्वात मोठं यश मानलं गेलं आहे.
जैन धर्मात, महावीर तीर्थंकरांना ‘महावीर’ — म्हणजेच ‘महान योद्धा’ — ही पदवी दिली गेली, कारण त्यांनी स्वतःवर आपल्या वासनांवर आणि इंद्रियांवर संपूर्ण विजय मिळवला होता.

तुलसी लिहितात –
“दंड जतिन्ह कर भेद जहँ नर्तक नृत्य समाज।
जीतहु मनहि सुनिअ अस रामचंद्र कें राज॥”

“श्रीरामांच्या राज्यात केवळ संन्याशांच्या हातातच दंड (काठी) असतो — तोही धार्मिक चिन्ह म्हणून, शिक्षा देण्यासाठी नव्हे. समाजात कुठलाही मतभेद नसतो; जे काही भिन्न असतं, ते फक्त नृत्य-संगीताच्या लयींमध्ये. ‘विजय मिळवा’ हा शब्दप्रयोगही तिथे केवळ स्वतःच्या मनावर विजय मिळवण्याच्या संदर्भातच वापरला जातो.

या श्लोकाद्वारे तुलसीदास रामराज्य म्हणजेच आदर्श राज्य कसं असावं — याचं चित्र उभं करतात. हे केवळ धार्मिक नाही, तर सामाजिक आणि नैतिक व्यवस्थेचं दर्शन घडवतं.

एका अनपेक्षित उपमेच्या माध्यमातून, तुलसीदास वाईट लोकांची तुलना सुंदर मोराशी करतात. ते उत्तरकांडात लिहितात –
“झूठइ लेना झूठइ देना।
झूठइ भोजन झूठ चबेना।
बोलहिं मधुर बचन जिमि मोरा।
खाइ महा अहि हृदय कठोरा॥”

“त्यांचे घेणे-देणे सगळं खोटं असतं — घरात, व्यवहारात, आणि अगदी जेवतानासुद्धा. त्यांची वाणी मधुर असते, अगदी मोरासारखी. पण जसा मोर दिसायला सुंदर असूनही, त्याचं हृदय कठोर असतं आणि तो खूप विषारी सापालाही गिळतो,अगदी तसेच हे दुष्ट लोक असतात.”
सामान्यतः मोर हे सौंदर्य आणि राजसतेचे प्रतीक मानले जाते — तो कार्तिकेयाचा वाहन आहे आणि श्रीकृष्ण आपल्या मुकुटात त्याचे पीस धारण करतात. पण मोराची आणखी एक वैशिष्ट्यपूर्ण गोष्ट म्हणजे तो सापाला मारून खातो. संत तुलसीदास हाच विशेष वापरून एक थेट आणि परिणामकारक दृष्टांत देतात.
तुलसीदास बहुतेक वेळा साध्यासरळ जीवननिष्ठ उपमा वापरतात. पण काही वेळा स्त्रियांबाबत किंवा विशिष्ट समुदायांबाबत त्यांचे वर्णन द्विअर्थी आणि टीकेस पात्र ठरू शकते. यावर अनेक विद्वानांनी भाष्य केले आहे.
तथापि, हा महान कवी विनम्रतेने सांगत आहेत,
“सुजन सुचित सुनि लेहु सुधारी” — ‘सज्जन आणि विवेकी लोकांनी गरज भासल्यास या ग्रंथाचे पुनर्परीक्षण करून त्यात संपादन करावे.’