ତୁଳସୀ ପ୍ରଥମ କାଣ୍ଡ, ବାଳକାଣ୍ଡରେ କହିଛନ୍ତି,
“साधु चरित सुभ चरित कपासू। निरस बिसद गुनमय फल जासू॥ जो सहि दुख परछिद्र दुरावा। बंदनीय जेहिं जग जस पावा॥(ସାଧୁ ଚରିତ ସୁଭ ଚରିତ କପାସୂ | ନିରସ ବିସଦ ଗୁନମୟ ଫଲ ଜାସୂ || ଜୋ ସହି ଦୁଖ ପରଛିଦ୍ର ଦୁରାବା | ବନ୍ଦନୀୟ ଜେହିଂ ଜଗ ଜସ ପାବା ||”
ଅର୍ଥାତ୍,
“ସାଧୁ ଲୋକଙ୍କ ସ୍ୱଭାବ ଏକ ଶୁଦ୍ଧ କପା ଗଛ ସଦୃଶ, ଯାହାର ଫଳ ସ୍ୱାଦହୀନ ହୋଇପାରେ କିନ୍ତୁ ଏହା ପ୍ରଚୁର ଏବଂ ନିସ୍ୱାର୍ଥପର ଉପକାର ପ୍ରଦାନ କରେ। ସାଧୁମାନେ କପା(ତୁଳା) ପରି, ସେମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ନିଷ୍କଳଙ୍କ ଏବଂ ସଦଭାବନାରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ। ଯେପରି କପା ଶେଷରେ ପୋଷାକ ଏବଂ ଆରାମ ପ୍ରଦାନ କରିବା ପାଇଁ କଟାକଟି ଏବଂ ବୁଣାବୁଣିର କଷ୍ଟ ସହ୍ୟ କରେ, ସେହିପରି ସାଧୁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ମାନବ ଜାତିର କଲ୍ୟାଣ ଏବଂ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଅନେକ କଷ୍ଟ ସହ୍ୟ କରନ୍ତି।”
ମାନସ ବାଲ୍ମୀକିଙ୍କ ରାମାୟଣ ଉପରେ ଆଧାରିତ କିନ୍ତୁ ଆକାରରେ ବହୁତ ଛୋଟ (୧୨୦୦୦ ଧାଡ଼ି)। ଏହା ମଧ୍ୟ ସାତଟି କାଣ୍ଡରେ ଅଛି, ସାତଟି ପାହାଚ ଯାହା ରାମକଥାର ପବିତ୍ର ହ୍ରଦକୁ ନେଇଯାଏ । ଏହା ସାଧୁ ସନ୍ଥଙ୍କ ସ୍ଵଭାବର ବିଶେଷତ୍ଵରୁ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ଜୀବନରେ ଗୁରୁଜନ ଏବଂ ସନ୍ଥମାନଙ୍କ ଆଶୀର୍ବାଦ ନିତାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ବୋଲି ମାନସରେ ନିରନ୍ତର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ।

ତୁଲସୀ କହିଛନ୍ତି,
“पर अकाजु लगि तनु परिहरहीं। जिमि हिम उपल कृषी दलि गरहीं॥ बंदउँ खल जस सेष सरोषा। सहस बदन बरनइ पर दोषा॥ (ପର ଅକାଜୁ ଲଗି ତନୁ ପରିହରହୀଂ| ଜିମି ହିମ ଉପଲ କୃଷୀ ଦଲି ଗରହୀଂ || ବଦଉଁ ଖଲ ଜସ ସେଷ ସରୋଷା | ସହସ ବଦନ ବରନଇ ପର ଦୋଷା ||)”
ଅର୍ଥାତ୍,
“ସେମାନେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କର କ୍ଷତି କରିବା ପାଇଁ ନିଜ ଜୀବନ ବଳିଦାନ ଦିଅନ୍ତି, ଯେପରି ଫସଲ ନଷ୍ଟ କରିବା ପରେ କୁଆପଥର ତରଳିଯାଏ। ମୁଁ ଏପରି ଦୁଷ୍ଟ ଆତ୍ମାମାନଙ୍କୁ ଶ୍ରଦ୍ଧାଞ୍ଜଳି ଅର୍ପଣ କରୁଛି, ସେମାନଙ୍କୁ ସହସ୍ରମୁଖୀ ସର୍ପ ଦେବତା ଶେଷଙ୍କ ସହିତ ତୁଳନା କରୁଛି, କାରଣ ସେମାନେ ନିରନ୍ତର ଅନ୍ୟମାନଙ୍କର ଦୋଷ ଦେଖନ୍ତି ଏବଂ ହଜାର ମୁଖ ଥିବା ପରି ନିରନ୍ତର ଘୃଣା ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି।”
କବୀର ମଧ୍ୟ କହିଛନ୍ତି,
“निंदक नियेरे राखिये, आंगन कुटी छावायें बिन पानी साबुन बिना, निर्मल करे सुहाए (ନିନ୍ଦକ ନିୟେରେ ରାଖିୟେ, ଆଙ୍ଗନ କୁଟୀ ଛାବାୟେ ପାନୀ ସାବୁନ ବିନା, ନିର୍ମଳ କରେ ସୁହାଏ )”
ଅର୍ଥାତ୍,
“ତୁମର ସମାଲୋଚକମାନଙ୍କୁ ପାଖରେ ରଖ, ସେମାନେ ତୁମକୁ ସାବୁନ ଏବଂ ପାଣି ବିନା ସ୍ଵଚ୍ଛ ରଖନ୍ତି।”

କୁହାଯାଏ ଯେ ତୁଳସୀ ତାଙ୍କର ମହାକାବ୍ୟ ସଂସ୍କୃତରେ ନୁହେଁ ବରଂ ଲୋକପ୍ରିୟ ଭାଷା ଅବଧିରେ ଲେଖିଥିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ସମାଲୋଚନା କରାଯାଇଥିଲା। ତାଙ୍କୁ ଅଯୋଧ୍ୟା ଛାଡି କାଶୀ ଯିବାକୁ ପଡିଲା। କାଶୀ ବିଶ୍ଵନାଥ ମନ୍ଦିରରେ, ତାଙ୍କୁ ନୀଚ ଦେଖାଇବା ପାଇଁ ଥରେ ମାନସକୁ ସଂସ୍କୃତ ପୁସ୍ତକର ଗଦା ତଳେ ରଖାଯାଇଥିଲା। ସକାଳେ ଯେତେବେଳେ ମନ୍ଦିର ଖୋଲିଲା, ସେତେବେଳେ ମାନସ ଗଦା ଉପରେ ଶିବଙ୍କ ସ୍ୱାକ୍ଷର ସହିତ ମିଳିଥିଲା। ଏହି କାହାଣୀଟି ହୁଏତ ତୁଳସୀଙ୍କ ଅବଧି ମହାକାବ୍ୟକୁ ତାଙ୍କ ସମାଲୋଚକମାନେ କିପରି ସହଜରେ ଗ୍ରହଣ କରିନଥିଲେ ତାହାର ଏକ ସାଙ୍କେତିକ ଅନୁରୂପ।

ମାନସ ହିନ୍ଦୁ ପରମ୍ପରାର ନିର୍ଗୁଣ (ନିରାକାର) ଏବଂ ସଗୁଣ (ସାକାର) ପୂଜା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବିରୋଧାଭାସ ମଧ୍ୟରେ ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ସମନ୍ୱୟ ସ୍ଥାପନ କରେ। ଏହା ଜଟିଳ ଆଧିଭୌତିକ ଯୁକ୍ତି ବ୍ୟବହାର କରେ ନାହିଁ। ଏହା ସରଳ ଭାବରେ ବୁଝାଏ ଯେ , ନିର୍ଗୁଣ ବ୍ରହ୍ମ ଭକ୍ତଙ୍କ ପ୍ରେମକୁ ସମ୍ମାନ ଦେବା ପାଇଁ ଓ ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଈଶ୍ୱର (ସଗୁଣ ବା ସାକାର) ରୂପ ନେଇଥାନ୍ତି। ବାଳକାଣ୍ଡରେ ଶିବ ଓ ପାର୍ବତୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂଳାପ କହେ,
“सगुनहि अगुनहि नहिं कछु भेदा। गावहिं मुनि पुरान बुध बेदा॥ अगुन अरूप अलख अज जोई। भगत प्रेम बस सगुन सो होई॥ (ସଗୁନହି ଅଗୁନହି ନହିଂ କଛୁ ଭେଦା | ଗାବହିଂ ମୁନି ପୁରାନ ବୁଧ ବେଦା॥ ଅଗୁନ ଅରୁପ ଅଲଖ ଅଜ ଜୋଈ | ଭଗତ ପ୍ରେମ ବସ ସଗୁନ ସୋ ହୋଈ||)
ଅର୍ଥାତ୍,
ସାକାର(ଆକାର ସହିତ) ଏବଂ ନିରାକାର ଈଶ୍ବରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପାର୍ଥକ୍ୟ ନାହିଁ। ଋଷିଗଣ, ପୁରାଣ, ସମ୍ମାନିତ ବିଦ୍ୱାନ ମାନେ ଏବଂ ବେଦ ସମସ୍ତେ ଏହି ସତ୍ୟକୁ ପ୍ରଚାର କରନ୍ତି। ସର୍ବଶକ୍ତିମାନ (ବ୍ରହ୍ମ) ଭୌତିକ ଗୁଣ ଉପରେ, ନିରାକାର, ମନ ଏବଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେ ଏବଂ ଅଜାତ। ତଥାପି, ତାଙ୍କ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ଅସୀମ ପ୍ରେମରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ, ସେ ମାନବ ରୂପରେ ପ୍ରକଟ ହୁଅନ୍ତି। ଦୟାକରି ଧ୍ୟାନ ଦିଅନ୍ତୁ ଯେ “ନିର୍ଗୁଣ” ଶବ୍ଦର ଇଂରାଜୀରେ କୌଣସି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମକକ୍ଷ ଶବ୍ଦ ନାହିଁ।

ବେଦାନ୍ତ ଦର୍ଶନ ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନର ବ୍ୟବହାରିକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ମାଧ୍ୟମରେ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଏ। ଏହାର ନିଗୁଢ଼ ସତ୍ୟ ଅନ୍ୟଥା ସହଜରେ ବୁଝିହେବ ନାହିଁ । ବେଦାନ୍ତର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତାବ ହେଉଛି ଯେ କେବଳ ବ୍ରହ୍ମ ସତ୍ୟ ଏବଂ ଜୀବ ସ୍ୱୟଂ ବ୍ରହ୍ମ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କିଛି ନୁହେଁ। ବିଶାଳ ସମୁଦ୍ରରେ ଅଗଣିତ ତରଙ୍ଗ ଘୂରି ବୁଲୁଛି। ପ୍ରତ୍ୟେକ ତରଙ୍ଗ ଅନ୍ୟଠାରୁ ପୃଥକ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ତରଙ୍ଗକୁ ଗୋଟିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ କରି ପୃଥକ ଭାବରେ ଅନୁଭବ କରାଯାଇପାରିବ। କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତ ତରଙ୍ଗ କେବଳ ଜଳ ଏବଂ ଏହି ତରଙ୍ଗ ଗୁଡିକ ମହାସାଗରଠାରୁ ପୃଥକ ନୁହଁନ୍ତି । ବାସ୍ତବରେ ସମସ୍ତେ ଏକ ବ୍ରହ୍ମ। ତୁଳସୀ ବାଳକାଣ୍ଡରେ ଲେଖିଛନ୍ତି,
“गिरा अरथ जल बीचि सम कहिअत भिन्न न भिन्न। बंदउँ सीता राम पद जिन्हहि परम प्रिय खिन्न॥ (ଗିରା ଅରଥ ଜଲ ବୀଚି ସମ କହିଅତ ଭିନ୍ନ ନ ଭିନ୍ନ| ବଦଉଁ ସୀତା ରାମ ପଦ ଜିନ୍ହହି ପରମ ପ୍ରିଯ ଖିନ୍ନ||)”
ଅର୍ଥାତ୍,
“ଯେପରି ଶବ୍ଦ ଏବଂ ଏହାର ଅର୍ଥ, କିମ୍ବା ଜଳ ଏବଂ ଏହାର ତରଙ୍ଗ, ସ୍ପଷ୍ଟ ଦେଖାଯାଏ କିନ୍ତୁ ସ୍ୱାଭାବିକ ଭାବରେ ସମାନ, ସେହିପରି ରାମ ଏବଂ ସୀତା ମଧ୍ୟ ଏକ ଆଉ ଅଭିନ୍ନ । ଯଦିଓ ସେମାନେ ପୃଥକ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି, ସେମାନେ ମୂଳତଃ ଏକ। ମୁଁ ସେମାନଙ୍କର ଚରଣ କମଳକୁ ପ୍ରଣାମ କରେ, ଯାହାଙ୍କ ନିକଟରେ ନମ୍ର ଏବଂ ଦୟାଳୁମାନେ ସବୁଠାରୁ ପ୍ରିୟ।”

ତୁଳସୀ ଦାବି କରନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ଏବଂ ଏହାକୁ ଆହୁରି ଶୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ତାଙ୍କ ଶ୍ରୋତାମାନଙ୍କୁ ବିନମ୍ରତାର ସହିତ ଅନୁରୋଧ କରନ୍ତି। ଅନେକ ଶ୍ଲୋକ ଅଛି ଯେଉଁଠାରେ ରାମ ଏବଂ ଶିବ ପରସ୍ପରର ସ୍ତୁତି ଗାନ କରନ୍ତି। ସୂକ୍ଷ୍ମ ଭାବରେ, ସେ ଏହି ଧାରଣା ଉପସ୍ଥାପନ କରୁଥିଲେ ଯେ ଈଶ୍ୱର ଏକ ଏବଂ ଅଭିନ୍ନ। ସେ ଶୈବ ଏବଂ ବୈଷ୍ଣବଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମନ୍ୱୟ ସ୍ଥାପନ କରୁଥିଲେ। ତୁଳସୀ ଏହା ମଧ୍ୟ ଜାଣିଥିଲେ ଯେ କାଶ୍ମୀରୀ ଶୈବ ଧର୍ମ ଭଳି ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଦର୍ଶନରେ, ଶିବ ହେଉଛନ୍ତି ନିର୍ଗୁଣ (ନିରାକାର ଈଶ୍ୱର) ଆତ୍ମାର ପ୍ରକାଶ। ନିର୍ଗୁଣ ଚେତନାର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ପ୍ରବକ୍ତା ଶଙ୍କରଙ୍କର ଭଗବାନ ଶିବ ପ୍ରିୟ ଥିଲେ।
ତୁଳସୀ ଲେଖିଛନ୍ତି,
“संभु प्रसाद सुमति हियँ हुलसी। रामचरितमानस कबि तुलसी॥ करइ मनोहर मति अनुहारी। सुजन सुचित सुनि लेहु सुधारी॥(ସଂଭୁ ପ୍ରସାଦ ସୁମତି ହିୟ ହୁଲସୀ| ରାମଚରିତମାନସ କବି ତୁଲସୀ||
କରଇ ମନୋହର ମତି ଅନୁହାରୀ| ସୁଜନ ସୁଚିତ ସୁନି ଲେହୁ ସୁଧାରୀ||)
ଅର୍ଥାତ୍,
ପ୍ରଭୁ ଶମ୍ଭୁଙ୍କ କୃପାରୁ, ତୁଳସୀଦାସଜୀଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଏକ ସୁନ୍ଦର ଏବଂ ଦିବ୍ୟ ଚେତନା ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ତାଙ୍କୁ ଶ୍ରୀ ରାମଚରିତମାନସ ରଚନା କରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥିଲା। ଜଣେ କବି ଭାବରେ ତୁଳସୀଦାସଜୀ ଏହାକୁ ସମସ୍ତଙ୍କ ହୃଦୟକୁ ନିଜସ୍ୱ ବୁଝାମଣା ଅନୁସାରେ ଆନନ୍ଦଦାୟକ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିବା ବେଳେ, ସେ ମହାନ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ପବିତ୍ର ଏବଂ ସୂକ୍ଷ୍ମଦର୍ଶୀ ବୁଦ୍ଧି ସହିତ ଏହାକୁ ଶୁଣିବାକୁ ଏବଂ ଆବଶ୍ୟକ ହେଲେ ଏହାକୁ ଆହୁରି ଶୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ବିନମ୍ର ଅନୁରୋଧ କରିଛନ୍ତି।”

ପୁରାଣରେ, ଦକ୍ଷ ସତୀଙ୍କ ପିତା । ସେ ସମୃଦ୍ଧ। ତେଣୁ ସେ ଶିବଙ୍କ ପରି ଜଣେ ତପସ୍ୱୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବା ପାଇଁ ସତୀଙ୍କୁ ବିରୋଧ କରନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କୁ ଅପମାନିତ କରିବା ପାଇଁ, ଦକ୍ଷ ଏକ ବଡ଼ ଯଜ୍ଞ ଆୟୋଜନ କରନ୍ତି କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ଜ୍ୱାଇଁ, ଶିବଙ୍କୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ। ଶିବ ସତୀଙ୍କୁ ଯଜ୍ଞକୁ ନ ଯିବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଲେ ମଧ୍ୟ ସତୀ ଯଜ୍ଞକୁ ଯିବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଅନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ ସତୀ ଯଜ୍ଞରେ ପହଞ୍ଚନ୍ତି, ଦକ୍ଷ ପୁଣି ଶିବଙ୍କୁ ଅସମ୍ମାନ କରନ୍ତି। ଅପମାନ ସହ୍ୟ କରି ନ ପାରି, ସତୀ ଯଜ୍ଞରେ ପ୍ରବେଶ କରି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରନ୍ତି। ଏହା ଶିବଙ୍କୁ କ୍ରୋଧିତ କରେ। ସେ ସତୀଙ୍କର ଅର୍ଦ୍ଧଦଗ୍ଧ ଶରୀର ସହିତ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ନୃତ୍ୟ କରନ୍ତି। ତୁଳସୀ ତାଙ୍କ ପୂର୍ବରୁ ହିନ୍ଦୁ ଐତିହ୍ୟ ବିଷୟରେ ଜାଣିଥିଲେ ଏବଂ କୁଶଳତାର ସହିତ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସାମିଲ କରିଥିଲେ। ଏହି କାହାଣୀ ସହିତ, ସେ ଚେତାବନୀ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ ଯେ କେହି ଶକ୍ତି ଦ୍ୱାରା ଅହଂକାରୀ ହୋଇପାରନ୍ତି।
ତୁଳସୀ ଲେଖିଛନ୍ତି,
“बड़ अधिकार दच्छ जब पावा। अति अभिमानु हृदयँ तब आवा॥ नहिं कोउ अस जनमा जग माहीं। प्रभुता पाइ जाहि मद नाहीं॥(ବଡ଼ ଅଧିକାର ଦଚ୍ଛ ଜବ ପାବା| ଅତି ଅଭିମାନୁ ହୃଦୟ ତବ ଆବା||
ନହିଂ କୋଉ ଅସ ଜନମା ଜଗ ମାହୀଂ| ପ୍ରଭୁତା ପାଇ ଜାହି ମଦ ନାହୀଂ||)
ଅର୍ଥାତ୍,
ଯେତେବେଳେ ଦକ୍ଷ ଏହି ଉଚ୍ଚ ପଦବୀ ଏବଂ କର୍ତ୍ତୃତ୍ୱ ହାସଲ କଲେ, ତାଙ୍କର ହୃଦୟ ମିଥ୍ୟା ଗର୍ବରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଗଲା । ଏହି ଦୁନିଆରେ, କ୍ଷମତା ପ୍ରାପ୍ତ ହେବା ପରେ ଅହଂକାରରେ ମତ୍ତ ନ ହେଉଥିବା ଲୋକ ବହୁତ କମ୍ ଅଛନ୍ତି।”

ତୁଲସୀ ଲେଖିଛନ୍ତି, “जिन्ह कें रही भावना जैसी। प्रभु मूरति तिन्ह देखी तैसी॥(ଜିନ୍ହ କେଂ ରହୀ ଭାବନା ଜୈସୀ| ପ୍ରଭୁ ମୂରତି ତିନ୍ହ ଦେଖୀ ତୈସୀ||)
ଅର୍ଥାତ୍,
“ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରଭୁ ରାମଙ୍କୁ ସେହି ରୂପରେ ଦେଖିଥିଲେ ଯାହାକୁ ସେମାନେ ନିଜ ହୃଦୟରେ ଅଧିକ ପସନ୍ଦ କରୁଥିଲେ। ”

ଏହା ସେତେବେଳେ ଲେଖାଯାଇଥିଲା ଯେତେବେଳେ ରାମ ସୀତା ସ୍ୱୟଂବର ପାଇଁ ଜନକଙ୍କ ପ୍ରାସାଦରେ ପ୍ରବେଶ କରନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ଏହା ସହିତ, ତୁଳସୀ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମକୁ ପରିଭାଷିତ କରୁଥିବା ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଅନେକତା ବା ବହୁଳତା ବୁଝାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛନ୍ତି । ଜଣେ ନିଜ ଭାବନା ଏବଂ ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁସାରେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କୁ କଳ୍ପନା କରିପାରିବ। ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମକୁ କେତେକ ସମୟରେ ବହୁଦେବତାବାଦ (ଅନେକ ଦେବତାଙ୍କ ପୂଜା) ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ପ୍ରକୃତରେ ଏହା ଭକ୍ତଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁସାରେ ବିଭିନ୍ନ ରୂପରେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପୂଜାକୁ ଓ ଆରାଧନାକୁ ସମର୍ଥନ କରେ।

ଅଯୋଧ୍ୟାକାଣ୍ଡରେ ନିଶଦରାଜ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ଯେ ରାମ ନିର୍ବାସିତ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ବହୁ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଭୋଗୁଥିଲେ। ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଶାନ୍ତ ଭାବରେ ଉତ୍ତର ଦିଅନ୍ତି,“सपनें होइ भिखारि नृपु रंकु नाकपति होइ। जागें लाभु न हानि कछु तिमि प्रपंच जियँ जोइ॥(ସପନେ ହୋଇ ଭିଖାରି ନୂପୁ ରଂକୁ ନାକପତି ହୋଇ । ଜାଗେଁ ଲାଭୁ ନ ହାନି କଛୁ ତିମି ପ୍ରପଂଚ ଜିୟଁ ଜୋଇ ॥)
ଅର୍ଥାତ୍,
ଯେପରି ଜଣେ ରାଜା ଭିକାରୀ ହୋଇପାରନ୍ତି, ଏବଂ ଜଣେ ଦରିଦ୍ର ସ୍ୱପ୍ନରେ ସ୍ୱର୍ଗକୁ ଶାସନ କରିପାରେ, ତଥାପି ଜାଗ୍ରତ ହେବା ପରେ, କୌଣସି କ୍ଷତି କିମ୍ବା ଲାଭ ରହେ ନାହିଁ, ସେହିପରି ଏହି ଭୌତିକ ଜଗତକୁ ଅବାସ୍ତବ, ହୃଦୟରେ ବସାଯାଇଥିବା ଏକ ଭ୍ରମ ବୋଲି ଭାବିବା ଉଚିତ। “
ଉପନିଷଦ ମଧ୍ୟ ଜାଗ୍ରତ ହେବା, ସ୍ୱପ୍ନ ଏବଂ ଗଭୀର ନିଦ୍ରାର ଅବସ୍ଥାର ଧାରଣାକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ଦର୍ଶାଇଥାଏ ଯେ ଭୌତିକ ଜଗତ କେବଳ ମାୟା ମାତ୍ର (କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ)।

ଆମର ଜୀବନ ଏହି ଜନ୍ମ ଏବଂ ପୂର୍ବ ଜନ୍ମରେ ଆମର ନିଜସ୍ୱ କର୍ମର ପରିଣାମ – ଏହା ହିନ୍ଦୁ ନୈତିକତାର ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଂଶ। ଅଯୋଧ୍ୟାକାଣ୍ଡରେ, ରାଜା ଦଶରଥଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ପରାମର୍ଶଦାତା ସୁମନ୍ତ୍ର ସାନ୍ତ୍ୱନା ଦିଅନ୍ତି, ରାଜା ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ବନବାସ ବିଷୟରେ ବିଳାପ କରିବା ସମୟରେ, “जनम मरन सब दुख सुख भोगा। हानि लाभु प्रिय मिलन बियोगा॥
काल करम बस होहिं गोसाईं। बरबस राति दिवस की नाईं॥ (ଜନମ ମରନ ସବ ଦୁଃଖ ସୁଖ ଭୋଗ| | ହାନି ଲ|ଭୁ ପ୍ରିୟ ମିଲନ ବିୟୋଗ| || କାଲ କରମ ବସ ହୋହିଁ ଗୋସାଈ| ବରବସ ରାତି ଦିବସ କି ନାଇଁ ||)
ଅର୍ଥାତ୍,
ଜନ୍ମ ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁ, ଆନନ୍ଦ ଏବଂ ଦୁଃଖ, କ୍ଷତି ଏବଂ ଲାଭ, ପ୍ରିୟଜନଙ୍କଠାରୁ ମିଳନ ଏବଂ ବିଚ୍ଛେଦ, ହେ ପ୍ରଭୁ, ଏସବୁ କେବଳ ସମୟ ଏବଂ କର୍ମ ଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ। ଦିନ ରାତି ଏବଂ ରାତି ଦିନରେ ପରିଣତ ହେବା ପରି ଏଗୁଡ଼ିକ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ।”

ଏହି ବାକ୍ୟ “मैं अरु मोर तोर तैं माया (ମୈ ଅରୁ ମୋର ତୋର ତୈ ମାୟା )’ ଅର୍ଥାତ୍ “ମୁଁ” ଏବଂ “ମୋର,” “ତୁମେ” ଏବଂ “ତୁମର” ସବୁ ମାୟା’ ଧାଡିଟି ଏହାର ଚମତ୍କାର ସଂକ୍ଷିପ୍ତତା ପାଇଁ ବିଖ୍ୟାତ। ଏହା ଆମକୁ ଉପନିଷଦର ମହାବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ମନେ ପକାଇ ଦିଏ।

ଅରଣ୍ୟକାଣ୍ଡରେ, ନିର୍ବାସନ ସମୟରେ, ଜଙ୍ଗଲରେ ରାମ ହିନ୍ଦୁ ପରମ୍ପରାର କେତେକ ମୌଳିକ ଧାରଣା ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ କହିଥିଲେ – ମାୟା, ଜ୍ଞାନ , ଜୀବ, ଇଶ୍ୱର ଏବଂ ଭକ୍ତିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥିଲେ।
ସିଏ କହିଥିଲେ
“थोरेहि महँ सब कहउँ बुझाई। सुनहु तात मति मन चित लाई॥ मैं अरु मोर तोर तैं माया। जेहिं बस कीन्हे जीव निकाया॥(ଥୋରେହି ମହଁ ସବ କହଉଁ ବୁଝାଇ। ସୁନହୂ ତାତ ମତି ମନ ଚିତ ଲାଇ ॥ମୈ ଅରୁ ମୋର ତୋର ତୈ ମାୟା । ଜେହିଁ ବସ କୀହ୍ମେ ଜୀୱ ନିକାୟା॥
ଅର୍ଥାତ୍,
ମୁଁ ତୁମକୁ ସଂକ୍ଷେପରେ ସବୁକିଛି ବୁଝାଇ ଦେବି। ପ୍ରିୟ ଭାଇ, ତୁମର ହୃଦୟ ଏବଂ ମନକୁ ସ୍ଥିର କରି ଧ୍ୟାନ ଦେଇ ଶୁଣ। “ମୁଁ” ଏବଂ “ମୋର,” “ତୁମେ” ଏବଂ “ତୁମର” ଭାବନା ହେଉଛି ସମସ୍ତ ମାୟା (ଭ୍ରମାତ୍ମକ ଶକ୍ତି) ଯାହା ସମସ୍ତ ଜୀବଜଗତ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ।”

ଉତ୍ତରକାଣ୍ଡରେ, ତୁଳସୀ ରାମରାଜ୍ୟର ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ବିଷୟରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଆଲୋକପାତ କରିଛନ୍ତି, ଯେଉଁଠାରେ ରୋଗର ଭୟ ନାହିଁ, ହିଂସାର ଭୟ ନାହିଁ ଏବଂ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମନ୍ୱୟ ରହିଥାଏ । ତୁଳସୀ କୁହନ୍ତି ଯେ ରାମରାଜ୍ୟରେ ଲୋକମାନେ କାହା ଉପରେ ବିଜୟ ପାଇବା ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ ବରଂ ନିଜ ମନ ଉପରେ ବିଜୟ ପାଇବା ଉପରେ ବା ମନକୁ ନିଜ ନିୟତ୍ରଣାଧିନ କରିବା ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦିଅନ୍ତି। ସଦ୍ଗୁଣର ବା ସତ୍ୟର ଜୟ ହୁଏ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଦାନ ପ୍ରଚୁର ହୋଇଥାଏ। ଏହି ବର୍ଣ୍ଣନା ଉପରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କର ସୁଶାସନର ଧାରଣା ଆଧାରିତ କରିଥିଲେ। କୁହାଯାଏ ଯେ ସେ ତାଙ୍କ ଜୀବନରେ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଦେଖିଥିଲେ, ବିଜୟ ଭଟ୍ଟଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ‘ରାମରାଜ୍ୟ’।
ଭାରତୀୟ ପରମ୍ପରାରେ, ନିଜକୁ ଜୟ କରିବା ସର୍ବଦା ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସଫଳତା ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଉଥିଲା। ଜୈନମାନେ ସେମାନଙ୍କର ସବୁଠାରୁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ତୀର୍ଥଙ୍କର (ଶିକ୍ଷକ)ଙ୍କୁ ‘ମହାବୀର’ (‘ମହାନ ଯୋଦ୍ଧା’) ଉପାଧିରେ ସମ୍ମାନିତ କରୁଥିଲେ, କାରଣ ସେ ନିଜକୁ କିପରି ଜୟ କରିବେ ତାହାର ପ୍ରତୀକ ଥିଲେ।
ତୁଲସୀ ଲେଖିଛନ୍ତି ““दंड जतिन्ह कर भेद जहँ नर्तक नृत्य समाज। जीतहु मनहि सुनिअ अस रामचंद्र कें राज॥(ଦଣ୍ଡ ଜତିହ୍ନ କର ଭେଦ ଜହଁ ନର୍ତକ ନୃତ୍ୟ ସମାଜ | ଜୀତହୁ ମନହି ସୁନିଅ ଅସ ରାମଚଂଦ୍ର କେଁ ରାଜ॥)

ଅର୍ଥାତ୍,
ଭଗବାନ ରାମଙ୍କ ରାଜ୍ୟରେ, କେହି ଦଣ୍ଡର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ବାଡ଼ି ଧରି ନଥିଲେ, କେବଳ ତପସ୍ୱୀମାନେ ଏହାକୁ ଏକ ଧାର୍ମିକ ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ ବହନ କରୁଥିଲେ। ଲୋକମାନେ ସମନ୍ୱୟରେ ରହୁଥିଲେ, କେବଳ ସଂଗୀତ ଏବଂ ନୃତ୍ୟ ରେ ବିବିଧତା ଏବଂ ପାର୍ଥକ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟ ଥିଲା, ଯାହା ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରଦର୍ଶନର ବିବିଧ ସ୍ୱର ଏବଂ ତାଳରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହେଉଥିଲା। ଭଗବାନ ରାମଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ, “ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ଉପରେ ବିଜୟ” ବାକ୍ୟାଂଶ କେବଳ ନିଜ ଇନ୍ଦ୍ରିୟକୁ ଜୟ କରିବା ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା।”

ଏକ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଜନକ ତୁଳନାରେ, ତୁଳସୀ ଦୁଷ୍ଟ ଲୋକଙ୍କୁ ସୁନ୍ଦର ମୟୂର ସହିତ ତୁଳନା କରିଛନ୍ତି। ସେ ଉତ୍ତର-କାଣ୍ଡରେ ଲେଖିଛନ୍ତି,
“झूठइ लेना झूठइ देना। झूठइ भोजन झूठ चबेना। बोलहिं मधुर बचन जिमि मोरा। खाइ महा अहि हृदय कठोरा॥
(ଝୁଠଇ ଲେନା ଝୁଠଇ ଦେନା । ଝୁଠଇ ଭୋଜନ ଝୁଠ ଚବେନା॥ ବୋଲହିଁ ମଧୁର ବଚନ ଜିମି ମୋରା । ଖାଇ ମହା ଅହି ହୃଦୟ କଠୋରା॥ )

ଅର୍ଥାତ୍,
ସେମାନେ ସେମାନଙ୍କର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଭୁଲ୍ କରନ୍ତି; ଘରେ ହେଉ, ବ୍ୟବସାୟରେ ହେଉ କିମ୍ବା ଭୋଜନ ସମୟରେ। ସେମାନଙ୍କର କଥା ମହୁ ପରି ମିଠା, ମୟୂର ପରି, ଯାହାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ତ୍ୱେ, ଏକ ନିଷ୍ଠୁର ହୃଦୟ ଅଛି ଏବଂ ସବୁଠାରୁ ବିଷାକ୍ତ ସାପକୁ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରାସ କରେ।”

ମୟୂର ସାଧାରଣତଃ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ରାଜକୀୟତା ସହିତ ଜଡିତ, ଏହା କାର୍ତ୍ତିକେୟଙ୍କ ବାହାନ ଏବଂ କୃଷ୍ଣ ଏହାର ପରକୁ ଏକ ଅଳଙ୍କାର ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ଏହା ମଧ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଯେ ମୟୂର ସାପକୁ ବି ବଶ କରିପାରେ। ତୁଳସୀ ଏହି ତଥ୍ୟକୁ ଏକ ମୌଳିକ ତୁଳନା କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି। ତୁଳସୀ ନିଷ୍କପଟ ଉପମା ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି, ଅଧିକାଂଶ ଲୋକପ୍ରିୟ। କିନ୍ତୁ ମହିଳା ଏବଂ ଅନ୍ୟ କିଛି ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ବିଷୟରେ କିଛି ଉପମା ବିବାଦସ୍ପଦ ହୋଇପାରେ, ଏବଂ ବିଦ୍ୱାନମାନେ ମଧ୍ୟ ଏହା ଉପରେ ମତାମତ ଦେଇଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ମହାନ କବି ବିନମ୍ରତାର ସହିତ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି, “सुजन सुचित सुनी लेहु सुधारी (ସୁଜନ ସୂଚିତ ସୁନି ଲେହୁ ସୁଧାରି )” – ଆବଶ୍ୟକ ହେଲେ ମହାନ ଲୋକମାନେ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପରିଷ୍କାର (ପୁନଃ ବ୍ୟାଖ୍ୟା) କରିପାରିବେ।