तुलसीदासः कथयति बालकाण्डे।
साधु चरित सुभ चरित कपासू। निरस बिसद गुनमय फल जासू॥ जो सहि दुख परछिद्र दुरावा। बंदनीय जेहिं जग जस पावा॥
सज्जनस्य प्रकृतिः कर्पाससस्यमिव भवति यस्य फले यद्यपि स्वादुता तु न स्यात् किन्तु तत् महत् निस्स्वार्थम् उपकारं करोति। साधवः अपि तथैव भवन्ति तेषां कृत्यानि अमलिनानि परोपकारपूर्णानि च भवन्ति। यथा कार्पासः तन्तुकरणं वयनं सर्वं सहते येन वयं वस्त्रम् आप्नुयाम इत्थमेव साधवोऽपि कष्टानि सहन्ते अन्येषाम् उद्धरणाय।
रामचरितमानसः वाल्मीकिरामायणाधारितः अस्ति किन्तु लघुनि रूपे १२००० पङ्क्तिषु। अस्मिन्नपि सप्तकाण्डानि सन्ति सप्तपादाः पुऩ्यं रामकथासरोवरं प्रति। एषः ग्रन्थः साधूनां गुणगानेनैव आरभते। मानसः सततं कीर्तयति यत् ज्येष्ठानां साधुनां च आशीर्वादाः निश्चयेन आवश्यकाः जीवने।

तुलसीदासः निगदति।
पर अकाजु लगि तनु परिहरहीं। जिमि हिम उपल कृषी दलि गरहीं॥
बंदउँ खल जस सेष सरोषा। सहस बदन बरनइ पर दोषा॥
ते निन्दकाः स्वजीवनमेव समर्पयन्ति अन्यदुष्टमाचरितुम्। यथा वर्षोपलः स्वयं नश्यति कृषिं प्रणाश्य। अहं तान् शेषनागम् इव प्रणमामि यतः ते सततं सहस्रमुखेभ्यः
अन्यदोषान् उद्वमन्ति ।

कबीरवर्योऽपि कथयति।
निंदक नियेरे राखिये, आंगन कुटी छावायें।
बिन पानी साबुन बिना, निर्मल करे सुहाए।।
निन्दकान् स्वं निकषैव स्थापयेत् यतः ते जलं फेनकं विना च त्वां निर्मलान् कुर्वन्ति।

इत्थमपि श्रूयते यत् स्वकृतिं संस्कृतेन अपितु हिन्द्या अवधिभाषया च लिखितवान् इत्यतः तुलसीदासस्य बह्वी भर्त्सना अपि कृता अतः अयोध्यां त्यक्त्वा तेन काशीं प्रति अगम्यत।
काशीविश्वनाथमन्दिरे एकदा रामचरितमानसः अन्यसंस्कृतग्रन्थानाम् अधः स्थापितः तस्य विरोधं कर्तुं किन्तु प्रातःकाले मन्दिरे उद्घाटिते सति सः सर्वोपरि शिवनामङ्कितः आसीत्।
वृत्तान्तमिदं प्रायः उपमारूपेण स्यात् यत् तुलसीदासस्य अवधिभाषया लिखितः मानसः न निन्दकैः सहजतया स्वीकृतः इति वक्तुम्।

रामचरितमानसः उत्तमतया हिन्दुपूजनविधाने निर्गुणसगुणयोः भेदे सामञ्जस्यं करोति। सः विषयम् अवगमयितुं गूढाध्यात्मिकतर्काणाम् उपयोगं न करोति अपितु सामान्येन कथयति यत् निर्गुणब्रह्म भक्तस्य प्रेम्णा सगुणब्रह्म भवति।
बालकाण्डे शिवपार्वत्योः संवादे एवमस्ति।
सगुनहि अगुनहि नहिं कछु भेदा। गावहिं मुनि पुरान बुध बेदा॥ अगुन अरूप अलख अज जोई। भगत प्रेम बस सगुन सो होई।।
निर्गुणसगुणब्रह्मणोः नास्ति कश्चित् भेदः पण्डिताः सन्न्यासिनः पुराणानि वेदाश्च इदमेव निरूपयन्ति।
परमब्रह्म तु सांसारिकगुणेभ्यः परमस्ति रूपरहितं बुद्ध्या इन्द्रियैश्च अगम्यम् अस्ति न च तस्य जन्म भवति किन्तु भक्तस्य प्रेम्णा प्रेरितः सः मनुष्यरूपं धरति।

वेदान्तदर्शनं दैनिकजीवनस्य व्यावहारिकोदाहरणैः पाठितः अस्ति। इदं परमसत्यम् अन्यथा नैवावगन्तुं शक्यते। मुख्यः सारोऽपि एष एव वेदान्तस्य यत् ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्या जीवो ब्रह्मैव नापरः। अनन्ताः ऊर्मयः प्रभवन्ति सागरे प्रतिपलम्। प्रत्येकम् ऊर्मिः अपरोर्म्याः भिन्नास्ति प्रत्येकम् ऊर्म्याः अनुभवोऽपि भिन्नः भवति किन्तु सर्वाः जलमेव सन्ति सागराच्च अभिन्नाः सन्ति।
वस्तुतः सर्वासाम् एकत्वमेव अस्ति।
तुलसीदासः लिखति बालकाण्डे।
गिरा अरथ जल बीचि सम कहिअत भिन्न न भिन्न।
बंदउँ सीता राम पद जिन्हहि परम प्रिय खिन्न॥
यथा शब्दः तस्य अर्थश्च जलम् उर्मयश्च भिन्नाः दृ्श्यन्ते किन्तु सर्वत्र एकत्वमस्ति तथैव रामं सीतां च जानीहि।
ते भिन्ने दृश्येते किन्तु साररूपेण तयोः एकत्वमेवास्ति। याभ्यां विनम्रता दया च रोचेते तयोः चरणारविन्देषु प्रणामामि अहम्।

तुलसीदासः रामचरितमानसलेखनप्रेणा शिवात् प्राप्तेति विवृणोति तथा पाठकान् निवेदयति यत् परिष्करणं कुर्युः इति। नैके श्लोकाः तादृशाः सन्ति येषु रामशिवौ परस्परं गुणगानं कुरुतः। वास्तविकतायान्तु सः एनं विचारमेव पुष्टं करोति यत् ईश्वरस्तु एक एवास्ति। शैववैष्णवानां मतयोः सेतुनिर्माणकार्यं तुलसीदासेन क्रियते। सः एवमपि जानाति स्म यत् शैवसम्प्रदायस्य काश्मीरमते निर्गुणशिवपूजकाः आसन्। निर्गुणविचारविशारदस्य आचार्यशङ्करस्यपि प्रियः शिवः एव।
तुलसीदासः लिखति।
संभु प्रसाद सुमति हियँ हुलसी।
रामचरितमानस कबि तुलसी॥
करइ मनोहर मति अनुहारी।
सुजन सुचित सुनि लेहु सुधारी॥

भगवतः शम्भोः कृपयैव सुन्दरी दैवीमतिः एव तुलसीदासहृदये श्रीरामचरितमानसं लेखितुं प्रेरणां दत्तवती । कवित्वेन तुलसीदासः स्वमत्या सर्वजनसमूहस्य हृदयं तोषयितुं प्रयतते तथैव सः पण्डितान् विदुषः च निवेदयति स्वशुद्धहृदयेन विवेकेन च एतं परिशीलयेयुः तथा यदि अपेक्षा स्यात् तदा परिष्कारान् कुर्युः।

पुराणेषु दक्षः सत्याः पिता आसीत्। सम्पन्नः सः तपस्विना शिवेन साकं विवाहं कर्तुं न अनुमन्यते। तयोः अनादरं कर्तुं सः एकं विशालम् यज्ञम् आचरति किन्तु स्वजामातरं न आमन्त्रयति। न गच्छ इति शिवेन उक्तायां सत्यामपि सती यज्ञं गच्छति। यदा सती तत्र प्राप्नोति तदा दक्षः पुनः शिवं प्रति दुर्वदति असहमाना सा देहत्यागाय यज्ञं प्रविशति। अनेन शिवः क्रुद्धो भवति। शिवः सत्याः अर्धज्वलितं मृतदेहं स्वीकृत्याखिले ब्रह्माण्डे ताण्डवं कुरुते। तुलसीदासः हिन्दुपुराणादीन् सम्यक् विजानाति स्म अतः मानसे तेन तेषां सम्यक् प्रयोगः कृतः। अनया कथया सः निरूपयति यत् बलकारणेन कोऽपि अहंकारी भवितुं शक्नोति।
सः लिखति।
बड़ अधिकार दच्छ जब पावा।
अति अभिमानु हृदयँ तब आवा॥
नहिं कोउ अस जनमा जग माहीं।
प्रभुता पाइ जाहि मद नाहीं॥
यदा दक्षः पदबलैश्वर्यादिकम् लभते तस्य हृदयः मिथ्याहङ्कारपूर्णः भवति। अस्मिन् संसारे विरलः एव कश्चित् स्यात् यः मानबलप्रतिष्ठाः प्राप्यापि निरभिमानी एव तिष्ठति।

तुलसीदासः लिखति।
जिन्ह कें रही भावना जैसी।
प्रभु मूरति तिन्ह देखी तैसी॥
प्रत्येकं मनुष्यः स्वेच्छितभावनानुगुणं रामरूपं मनसि पश्यति।
अयं श्लोकः तदा लिखितः यदा श्रीरामः सीतास्वयंवराय जनकप्रासादं प्रविशति। इत्थमुदित्वा आध्यात्मिकबाहुल्यम् अधिकृत्य यथा हिन्दुधर्मस्य परिभाषा कृता तां प्रति घघति। जनः स्वभावविचारानुसारेण ईश्वरस्वरूपं चिन्तयितुं शक्नोति।
हिन्दुधर्मे तु अनन्तदेवाः पूज्यन्ते वस्तुतः अयं धर्मः भक्तभावानुरूपम् ईश्वरं पूजयितुम् अनुमतिं ददाति।

अयोध्याकाण्डे निषादराजः रामस्य वनगमनं कष्टसहनं च दृष्ट्वा दुःखितो भवति तदा लक्ष्मणः तं प्रति वदति।
सपनें होइ भिखारि नृपु रंकु नाकपति होइ।
जागें लाभु न हानि कछु तिमि प्रपंच जियँ जोइ॥
यथा कश्चन राजा स्वप्ने भिक्षुको वा भवतु अकिञ्चनो वा भवतु अथवा स्वर्गाधिपः भवतु जागृते सति न किमपि तेन लब्धं न वा तस्य किमपि नष्टं तथैव एनं संसारं हृदये उत्पन्नम् मिथ्या असत्यमेव जानीयात्।
उपनिषदः अपि एनं विचारं जाग्रदवस्थां स्वप्नावस्थां सुषुप्त्यवस्थां व्याख्यातुमेव कथयन्ति यत् संसारोऽयं केवलं माया अस्ति नान्यत्।

अस्य गतजन्मनां च परिणामः अस्ति अस्मज्जीवनम् इति हिन्दुधर्मस्य एकं मूलं चिन्तनमस्ति। अयोध्याकाण्डे राजा दशरथः मन्त्रिणा सुमन्त्रेण सान्त्व्यते यदा राजा दुःखयते श्रीरामस्य वनगमनानन्तरम्।

जनम मरन सब दुख सुख भोगा।
हानि लाभु प्रिय मिलन बियोगा॥
काल करम बस होहिं गोसाईं।
बरबस राति दिवस की नाईं॥
जन्म मृत्युः सुखं दुःखं हानिः लाभः मेलनं विच्छेदः सर्वमिदं हे राजन् समयकर्मणोः एव अधीनमस्ति।
यथा दिवसस्य परं रात्रिः रात्र्याः परं दिवसः भवति तथैव सुखदुःखादिषु सततं परिवर्तनं भवति।

मैं अरु मोर तोर तैं माया।
इत्येषा पङ्क्तिः सम्यक् विलक्षणसंक्षिप्तताम् आधरति। इयं पङ्क्तिः उपनिषदां चत्वारि महावाक्यानि स्मारयति अस्मान्।
अरण्यकाण्डे वनवासकाले घनारण्ये श्रीरामः हिन्दुधर्मस्य मूलतत्वानि माया जननं जीवः ईश्वरः भक्तिः इति लक्ष्मणं बोधयति।
थोरेहि महँ सब कहउँ बुझाई।
सुनहु तात मति मन चित लाई॥
मैं अरु मोर तोर तैं माया।
जेहिं बस कीन्हे जीव निकाया॥
संक्षेपेण सर्वं त्वत्कृते वदाम्यहं हे प्रियभ्रातः स्वमनः हृदयं च स्थिरे कृत्वा शृणु अवधानेन। अहं मम त्वं तव इत्येतत् सर्वमस्ति माया या सकलं संसारं स्वाधीनं करोति।

उत्तरकाण्डे तुलसीदासः वितनुते रामराज्यगुणान्। रामराज्ये भीतिः आधिः व्याधिः हिंसा इत्येतत् सर्वं न विद्यते सर्वत्र शान्तिः एव। तुलसीदासः कथयति यत् रामराज्ये जनाः अन्येषु विजयं प्राप्तुं न दत्तचित्ताः आसन् अपितु स्वमनः एव जितं स्यादिति सततं प्रयासः तेषाम्।
सत्प्रवृत्तिः प्रबला भवति प्राकृतिकम्पत्तिः अपरिमिता भवति। गान्धीवर्यस्य सुराज्यचिन्तनम् अस्मिन्नेव आधारितम् आसीत्। एवमुद्यते यत् तेन स्वजीवने केवलं विजयभट्टवर्यनिर्मितं रामराज्यम् इत्येव चलचित्रं दृष्टम्।
भारतीयसंस्कृतौ स्वस्मिन् विजयप्राप्तिः सदैव उच्चतमं लक्ष्यमस्ति। जैनाः स्वस्य प्रसिद्धतमं तीर्थङ्करं महावीर इति संज्ञा दत्ता यतः सः स्वस्मिन् विजयं प्रापणस्य प्रतीकः इव आसीत्।
तुलसीदासः लिखति।
दंड जतिन्ह कर भेद जहँ नर्तक नृत्य समाज।
जीतहु मनहि सुनिअ अस रामचंद्र कें राज॥
भगवतः रामस्य राज्ये केनापि दण्डस्य प्रयोगः न कृतः तपस्वीन् विहाय ये आध्यात्मिप्रतीकत्वेन तस्य उपयोगं कृतवन्तः।
जनाः परस्परं सद्भावेन जीवितवन्तः भेदस्तु केवलं सङ्गीतनृत्यविधानेषु दश्यते स्म। भगवतः श्रीरामस्य राज्ये अन्येषु विजयप्राप्तिः इति केवलं स्वेन्द्रिणामुपरि जयविषयत्वेन उपयुज्यते स्म।

विचित्रायाम् अस्यां तुलनायां तुलसीदासः दुष्टजनेभ्यः सुन्दरस्य मयूरस्य उपमां ददाति। लिखतीत्थं स उत्तरकाण्डे।
झूठइ लेना झूठइ देना।
झूठइ भोजन झूठ चबेना।।
बोलहिं मधुर बचन जिमि मोरा।
खाइ महा अहि हृदय कठोरा॥

दुष्टाः सर्वत्र दुष्टाचरणं कुर्वन्ति भवतु नाम गृहे व्यापारे भोजने वा। तेषां वचनानि मयूरवत् मधुरताम् आधरन्ति यथा यद्यपि मयूरः बहुः सुन्दरः दृश्यते तथापि कठोरहृदयेन सः विषवतः सर्पान् अपि भुङ्क्ते।
सामान्यतः मयूरस्य सन्दर्भः सौन्दर्येण ऐश्वर्येण च योज्यते। कार्तिकेयस्य वाहनत्वेन तथा तत्पक्षोपयोगकर्ता कृष्णः अस्ति तथापि तस्य विख्यातिः वर्तते। किन्तु इदमपि उल्लेखनीयं यत् स एव सुन्दरः मयूरः सर्पं हत्वा
खादति। तुलसीदासः एनमेव विषयं स्वीकृत्य एकां व्यवहारिकीं तुलनां करोति।
तुलसीदासः सामान्याः गृहाधारिताः उपमाः प्रयुनक्ति। किन्तु काश्चन महिलासु वर्णविशेषे कृताः उपमाः द्विधा अर्थवत्यः सन्ति विद्वद्भिः तासु स्वटिप्पण्यः अपि प्रदत्ताः।
महाकविना तुलसीदासेन विनम्रतया उत्तर यत्
सुजन सुचित सुनि लेहु सुधारी।
अर्थात् विद्वासः विचिन्त्य अर्थनिर्णयं पुनः कर्तुं शक्नुवन्ति।