మొదటి కాండయైన బాలకాండలో తులసి ఇలా అంటాడు: “సాధుజనుల స్వభావం, దాని పళ్ళకు రుచిలేకపోయినా, అపారమైన, నిస్వార్థమైన ప్రయోజనాలను ఇచ్చే స్వచ్ఛమైన దూదిమొక్కవంటిది. మచ్చలేని మంచితనంతో కార్యాలు చేసే సాధువులు దూదివంటివారు. ఎలాగైతే దూది, రాట్నంలో నలిగి, నేతకు సంబంధించిన కష్టాలకి గురవుతుందో, అలాగే ఇతరుల సంక్షేమం, ఉద్ధరణ కోసం సాధువులు కష్టాలను భరిస్తారు. “

వాల్మీకి రామాయణంపై ఆధారపడిన మానస్ నిడివిలో మరింత చిన్నది (12,000 పంక్తులు); అయినా, ఇందులో ఏడు అడుగులనే ఏడు కాండలు రామకథా పవిత్రసరోవరాన్ని చేరుకునేందుకు దోహదపడతాయి. సాధువుల లక్షణాలను కీర్తిస్తూ మానస్ ఆరంభమవుతుంది. పెద్దలు, సాధవుల ఆశీస్సులు జీవితంలో తప్పనిసరిగా ఉండాలని పదేపదే ఆ గ్రంథం ప్రస్తావిస్తుంది.

“ఎలాగైతే వడగళ్ళు పంటలను నాశనం చేసి కరిగిపోతాయో, వాళ్ళు ఇతరులకు హాని చేయడానికి తమ జీవితాలను త్యాగం చేస్తారు. వేయి పడగలున్న నాగదేవుడైన శేషుడితో పోల్చి, అట్టి దుష్టులకు నేను నమస్కరిస్తాను. ఎందుకంటే, వారు అనునిత్యమూ ఇతరుల తప్పులెన్నుతూ, వేయినాలుకలతో ద్వేషాన్ని వెదజల్లుతారు.”

“సబ్బూ, నీరూ లేకుండా శుద్ధిచేసేందుకు విమర్శకులను అక్కున చేర్చుకో” మని కబీర్ అన్నాడు.

సంస్కృతంలో కాకుండా ప్రజల భాషైన అవధీలో ఈ ఇతిహాసన్ని రచించినందుకు తులసి విమర్శలకు గురయ్యడాని అంటారు. అందుకే అతడు అయోధ్య వదిలి కాశీకి వెళ్ళవలసి వచ్చిందట. అక్కడ కూడా అతణ్ణి కించపరుచడానికి మానస్‌ను అనేక సంస్కృత గ్రంథముల క్రింద పెట్టారట. అయినా, మరుసటి రోజులు ఆలయం తెరిచే సమయంలో శివుని హస్తాక్షరాలతోపాటు ఉన్న ఆ గ్రంథం అన్నింటిపైనా కనిపించిందట! అవధీలో వ్రాయబడిన ఈ ఇతిహాసన్ని విమర్శకులు అంత సుళువుగా అంగీకరించలేదన్న విషయాన్ని అర్థం చేసుకునేందుకు ఈ కథను ఒక ఉత్ప్రేక్షగా భావించవచ్చు.

క్లిష్టమైన అధిభౌతిక వాగ్వివాదాలను ఉపయోగించకుండా హిందూ సంప్రదాయం ప్రకారం నిర్గుణ-సగుణ పూజా విధానాలలో ఉన్న వైరుధ్యాల మధ్య సామరస్యం మానస్ చేకూర్చింది. నిర్గుణ బ్రహ్మం భక్తుల ప్రేమను నెరవేర్చడానికి వ్యక్తిగతమైన సగుణబ్రహ్మంగా పరివర్తన చెందుతాడని సులభంగా చెప్తుంది మానస్. బాలకాండలో శివపార్వతుల సంభాషణలో ఇలా ఉంది:
“సగుణ-నిర్గుణ బ్రహ్మములలో భేదం లేదు. ఋషులు, పురాణాలు, గౌరప్రదులైన పండితులు, వేదాలు ఈ నిజాన్ని చాటిచెప్తాయి. బ్రహ్మం లక్షణాలకు అతీతమైనది, నిరూపమైనది, మనసు-ఇంద్రియాలకు అందనిది మరియు ఇంకా జన్మించనిది అయినప్పటికీ, భక్తుల అంతులేని ప్రేమ వలన ద్రవించి, భగవంతుడు మనవాకృతిని పొందుతాడు.”

వేదాంతం దైనందిన జీవితపు అనుభవాత్మక ఉదాహరణల ద్వారా బోధింపబడుతుంది. ఎందుకంటే, అమూర్తసత్యాలు ఇతరత్రా అర్థం కావు కాబట్టి. బ్రహ్మమొక్కటే సత్యమనీ, జీవుడూ బ్రహ్మమూ ఒకటేననీ వేదాంతపు సారాంశం. సముద్రంలో లెక్కలేనన్ని అలలుంటాయి. ఏ రెండు అలలూ ఒకేలాగ ఉండవు. పైగా, ప్రతీ అలనీ వేర్వేరుగా ఒకటొకటిగా అవగతం చేసుకోవచ్చు. కానీ, అవన్నీ నీరే కదా! అవీ, మహాసముద్రమూ ఒకటే కదా! నిజానికి అన్నీ ఒకటే! అందుకే తులసి బాలకాండలో ఇలా అంటాడు:

“ఏ విధంగానైతే పదాలు-వాటి అర్థాలు, నీరు-అలలు వేర్వేరుగా అనిపించినా స్వాభావికంగా ఒకటిగానే ఉంటాయో, రాముడు-సీత కూడా ఒకటే! వారు వేర్వేరుగా అనిపించినా, వారి సారాంశం ఒక్కటే! ఎవరైతే అణగద్రొక్కబడిన వారినీ, దీనులనూ ప్రియముగా భావిస్తారో, వారి పాదపద్మములకు నేను మొక్కుతాను (వారే సీతారాములు!).”

తన రచనకు స్ఫూర్తి శివుడని పేర్కొంటూ, దానిని మెరుగుపరచమని సవినయంగా తులసి శ్రోతలను కోరాడు. రాముడు, శివుడు ఒకరినొకారు పరస్పరం స్తుతించుకునే శ్లోకాలనేకం ఈ రచనలో కనిపిస్తాయి. దేవుడొక్కడేనన్న విషయాన్ని సున్నితంగా తెలిపాడు తులసి. శైవులు-వైష్ణవులమధ్య విభేదాలను తగ్గించే ప్రయత్నమని కూడా అనుకోవచ్చు. ప్రభావవంతమైన కాశ్మీరు శైవంలో శివుడు నిర్గుణుడైన భగవంతుని వ్యక్తీకరణ అని తులసికి తెలుసు. అది కాకుండా, నిర్గుణవాద సమర్థకుడైన (ఆది)శంకరుడు కూడా శివోపాసకుడే!తులసి ఇలా వ్రాశాడు:

“ఆ శంభుడు దయతో దైవికమైన తెలివితేటలనిచ్చి, తులసీదాసుని రామచరితమానస్ వ్రాయమని ప్రేరేపించాడు. తులసీదాసు కవిగా తన శక్తి మేరకు అందరినీ మెప్పించడానికి కృషి చేసినా, అతడు ఉదాత్తులను వారి స్వచ్ఛమైన, వివేకవంతమైన మనసులతో తన కవిత్వాన్ని విని, దానిని అవసరమైతే మెరుగుపరచమని కోరుతున్నాడు.” (ఇక్కడ కవి తనని ప్రథమపురుషలో సంబోధించుకున్నాడు)

పురాణాల ప్రకారం దక్షుడు సతీదేవి తండ్రి. సంపన్నుడైన అతడు, తన కుమార్తె సన్యాసియైన శివుని వివాహం చేసుకునేందుకు ససేమిరా ఒప్పుకోలేదు. వారిద్దరినీ కించపరచేందుకు ఒక యజ్ఞాన్ని ఏర్పాటు చేసి, తన జామాతకు ఆహ్వానం పంపలేదు. శివుని సలహా పాటించకుండా సతీదేవి యజ్ఞానికి వెళ్ళింది. అక్కడ తన తండ్రి శివుని తూలనాడడం భరించలేక, ఆవిడ యజ్ఞంలోకి దూకి ఆత్మహత్య చేసుకుంది. కుపితుడైన శివుడు సగం కాలిన ఆవిడ శరీరంతో విశ్వమంతటా తిరుగుతూ నాట్యం చేశాడు. తన ముందు రచింపబడిన హిందూ శాస్త్రాల గురించి అవగాహన ఉన్న తులసి, ఈ విషయాన్ని తన రచనలో చాకచక్యంగా జోడించాడు. అతడు ఇలా అంటాడు:

“దక్షుడు ఉన్నత స్థానాన్ని, అధికారాన్ని పొందిన తరువాత మాయాగర్వంతో విర్రవీగాడు. ఈ ప్రపంచంలో అధికారం వలన గర్వలాహిరిలో తేలియాడనివారు ఉండరు.”

తులసి ఇలా రాస్తాడు:

“ప్రతి ఒక్క మనిషీ తన మనసుల్లో ఏ రూపులో రాముణ్ణి పొదువుకున్నారో, అదే రూపంలో వాళ్ళు ఆయనను దర్శించారు.”
ఈ వాక్యం సీతాస్వయంవర ఘట్టంలో రాములవారు జనకుని రాజమందిరంలోకి ప్రవేశించేటప్పుడు చెప్పబడింది. హిందూ మతంలో భాగమైన ఆధ్యాత్మిక బాహుళ్యాన్ని తులసి తెలియజేశాడు. మనోభావన, అవసరాల బట్టి ఎవరికి వారు భగవంతుణ్ణి ఊహించుకోవచ్చు. హిందూమతం బహుదేవతారాధనకి పెట్టింది పేరు. లోతుగా ఆలోచిస్తే, ఆ మతం భక్తుల అవసరాల మేరకు భగవంతుడి అనేక రూపాలను ఆరాధించమని ప్రతిపాదిస్తుంది.

అయోధ్యకాండలో రాముడు దేశబహిష్కరణ వలన ఎంతటి కష్టాలనుభవిస్తున్నాడో తెలుసుకుని నిషాద రాజు బాధపడినప్పుడు, లక్ష్మణుడు ఇలా అంటాడు:

“స్వప్నంలో రాజు బిచ్చగాడవవచ్చు; పేదవాడు స్వర్గాన్ని పాలించనూ వచ్చు. అయినా, మెలకువ వచ్చేసరికి లాభనష్టాలుండవు. అదే విధంగా ఈ భౌతికప్రపంచాన్ని అబద్ధంగాను, హృదయంలో ఉండే ఒక భ్రాంతిలా భావించాలి.”
ఉపనిషత్తులు మెలకువ, కల, గాఢనిద్ర అనే భావాలను ఉపయోగించి, భౌతిక ప్రపంచం ఒక మాయ అనీ, ఆశాశ్వతమనీ ప్రబోధిస్తాయి.

హిందూ నైతికతలో ముఖ్యభాగం, జీవితమంటే ఏమిటన్న ఆలోచన. ఒకరు ఈ జన్మలోను, పూర్వజన్మలలోనూ చేసిన కర్మల పర్యవసానమే వారి జీవితమట! అయోధ్యకాండలో రాముడి బహిష్కరణను తలచుకొని శోకిస్తున్న దశరథుడితో, అతడి మంత్రి సుమంత్రుడు, “ఓ రాజా, జననమరణాలు, సుఖదుఃఖాలు, లాభనష్టాలు, ప్రియమైనవారితో సంగవియోగాలు- ఇవన్నీ సమయకర్మాధీనాలు. పగలు రాత్రిగా, రేయి పవలుగా మారినంత ఖచ్చితంగా అవి మారుతుంటాయి.”

నేను-నాది,’ ‘నీవు-నీది’ అనే మాటలు ఉపనిషత్తులలో ఉండే మహాకావ్యాలను పోలిన అద్భుత సంక్షిప్తతకు నిదర్శనం. అయోధ్యకాండలో వనవాస సమయంలో, కీకారణ్యంలో విశ్రాంతి తీసుకుంటున్న రాముడు, లక్ష్మణుడికి హిందూ సాంప్రదాయాల మూల భావనలు- మాయ, జ్ఞానం, జీవుడు, ఈశ్వరుడు, భక్తి- వివరిస్తూ, ఇలా అన్నాడు:

“నీకు నేనన్నీ క్లుప్తంగా వివరిస్తాను. ఓ తమ్ముడా! హృదయాన్ని, మనస్సునూ లగ్నం చేసి శ్రద్ధగా విను. ‘నేను-నాది,’ ‘నీవు-నీది’ అనే భావన జీవులకుంటే, మాయ వారిపై పూర్తిగా పట్టుసాధించినట్టే!”

ఉత్తరకాండలో తులసి రామరాజ్యపు లక్షణాల గురించి అనర్గళంగా వివరించాడు. రామరాజ్యంలో ప్రజలు ఇతరులను కాకుండా తమ మనస్సులను జయించడానికి లగ్నమై ఉంటారని తులసి అంటాడు. ధర్మం ప్రబలి, ప్రకృతివరాలు పుష్కలంగా లభిస్తాయి. ఈ వర్ణనను ఆధారంగా చేసుకుని, గాంధీజీ తమ సుపరిపాలనాభిప్రాయాన్ని వెలిబుచ్చారు. ఆయన తమ జీవితంలో విజయ్ భట్ దర్శకత్వంలో రూపొందిన ‘రామ్ రాజ్య’ అనే ఒక్క చలనచిత్రాన్నే చూశారట!

భారతీయ సంప్రదాయంలో తనని తాను జయించడమే అత్యున్నత సాధనగా పరిగణింపబడింది. ఆ జయానికి ఉదాహరణగా జైనులు వారిలో అత్యంత ఖ్యాతి గణించిన తీర్థంకరుణ్ణి ‘మహావీరు’డనే బిరుదుతో సత్కరించుకున్నారు.

తులసి ఇలా వ్రాశాడు: “రామరాజ్యంలో మతచిహ్నంగా భావించే సన్యాసులు తప్ప, శిక్షకు ప్రతీకయైన చేతికర్రను ఎవరూ వాడేవారు కాదు. ప్రజానీకం సామరస్యంతో జీవనం సాగిస్తూంటే, భేదాలు సంగీతనాట్యాలలోనే స్పష్టమయేవి- వివిధ స్వరాలలో, నాట్యలయలలో! రాముడి పరిపాలనాప్రదేశంలో ‘ఇతరులను జయించడ’మనే మాట స్వంత ఇంద్రియాలను జయించే సందర్భంలోనే వాడబడేది.”

ఇక్కడ ఆశ్చర్యకరమైన విషయమేమిటంటే, తులసి దుష్టులను అందమైన నెమలితో పోల్చాడు!
అతడు ఉత్తరకాండలో ఇలా వ్రాశాడు:

“నెమలిలాగ వారి మాటలు తేనెలాంటి తీయదనంతో ఉంటాయి; అయితే, నెమలి ఎంత అందంగా ఉన్నా, ఒక కఠోరహృదయ; అత్యంత విషమున్న సర్పాన్ని కూడా భక్షిస్తుంది. అలాగే, వారు ఇంట్లోనైనా, వాణిజ్యంలోనైనా, భోజనంలోనైనా- ఎటువంటి లావాదేవిలోనైనా వక్రంగా వ్యవహరిస్తారు.”

నెమలి సాధారణంగా అందానికీ, రాచరికానికీ ప్రతీకగా పరిగణింపబడుతుంది. ఆ పక్షి కార్తికేయుడి వాహనం; కృష్ణుడు దాని పింఛాన్ని శిరస్సుపై అలంకారంగా చేసుకున్నాడు. అయితే, ఇటువంటి పక్షి ఒక పాముని జయించడం విశేషం. ఈ విషయాన్ని వాడుకుని తులసి ఒక లౌకికమైన పోలిక చేశాడు. తులసి వాడే సాదాసీదా సారూప్యతలో చాలా వరకూ మనోహరమైనవే అయినా స్త్రీలను గురించినవి కొన్ని, మరికొన్ని సమాజికవర్గాలకు చెందినవి ఇంకా కొన్ని- విమర్శకు గురయ్యాయి. కానీ, ఈ మహాకవి సవినయంగా సజ్జనులు తన గ్రంథాన్ని మెరుగుపరచవచ్చని మనవి చేశాడు.