प्रल्हाद हा बळीचा आजोबा आहे. वामन पुराणात प्रल्हादाचे वर्णन खूप ठळकपणे केले आहे. जेव्हा बळी तिन्ही लोकांचा राजा बनला तेव्हा प्रल्हादाने त्याला राजधर्म शिकवला नंतर, प्रल्हादाने विष्णूच्या श्रेष्ठत्वाचे वर्णन केले. त्याने बळीला सांगितले की विष्णूने वामन रूप धारण केले आहे आणि त्यामुळेच बळीचे सैन्य थकलेले आणि निराश झाले आहे. बळी प्रल्हादाशी सहमत झाला नाही आणि विष्णूची थट्टा करू लागला. संतप्त प्रल्हादाने बळीला शाप दिला की ‘बळी विष्णूचा अनादर केल्यामुळे त्याचे राज्य गमावेल.’पश्चात्तापी बळीराजाने नंतर क्षमा मागितली आणि आपल्या चुकीचे परिमार्जन म्हणून काय करावे असे विचारतो. अशाप्रकारे, पुराणांमध्ये आपल्याला दिसले की, प्रल्हादाने त्याच्या वडिलांना आणि नातवाला विष्णूच्या श्रेष्ठतेबद्दल शिकवले आहे. भागवत पुराणात, भक्त प्रह्लाद वामनाला बळीराजाला क्षमा करण्याची विनंती करताना आपल्याला दिसते.

Picture Credit: Calcutta Art Studio

ऋग्वेदात वर्णन केले आहे की विष्णूने तीन पावलांनी सर्व काही एकत्र केले.
‘या संपूर्ण जगात विष्णू चालले; त्याने तीनदा त्याचे पाय रोवले आणि संपूर्ण जगत्याच्या पावलाच्या धुळीत एकत्र झाले.
विष्णू-पालक, ज्याला कोणीही फसवत नाही, त्याने तीन पावले टाकली; त्यानंतर त्याचे उच्च आदेश स्थापित केले.’

हे वामन अवताराचे केंद्र आहे. इतर वेद आणि उपनिषदांमध्ये याचा वेगवेगळ्या प्रकारे उल्लेख आहे. महाभारत आणि वामन पुराणासह अनेक पुराणे संपूर्ण वामन अवताराचे वर्णन करतात. वामन पुराणात विष्णूने बटूचे (वामन नव्हे) रूप धारण केल्याची आणि राक्षसांचा प्रमुख धुंधूकडून तीन पावलांची भेट मागितल्याची पूर्वीची कथा देखील वर्णन केली आहे. मनोरंजक गोष्ट म्हणजे, वामन पुराणाचा फक्त एक छोटासा भाग वामन अवताराला समर्पित आहे. वामन पुराणात अवतार दोनदा कथन केला आहे. बळी राजाची गोष्ट इसवी सन पूर्व दुसऱ्या शतकाच्या सुमारास पतंजलीच्या महाभाष्यात देखील कथन केली आहे.

Picture Credit: Vamana Temple at Thirikkakkara, Kerala, Wikimedia Commons

इंद्राचा पराभव केल्यानंतर बळीच्या राज्यात लक्ष्मीदेवी येते. इंद्राला बळीराजाने,त्याच्या पराक्रमाने पराभूत केल्याबद्दल ती बळीराजाची स्तुती करते. तिला दिसते की बळीराजा हिरण्यकश्यपूच्या वंशातून निर्माण झाला आहे. ती त्याच्या पराक्रमाची स्तुती करते आणि त्याच्यात वास करू लागते. लक्ष्मीसोबतच, ज्ञान, संयम, क्षमा, शिक्षण, नैतिकता इत्यादींचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या इतर देवींनीही बळीराजाच्या राज्यात प्रवेश केला.

Picture Credit: Wikimedia Commons

बळीराजाने इंद्राकडून तिन्ही लोक जिंकल्यावर देवांना दिले जाणारे सर्व हविर्भाग बंद झाला. इंद्राची आई अदिती याबद्दल नाराज झाली. तिने तिचे पती ऋषी कश्यप यांना इंद्राने राज्य गमावण्याचे कारण विचारले. ऋषी कश्यप तिला ब्रह्माकडे घेऊन गेले. ब्रह्मा म्हणाले की फक्त भगवान विष्णूच त्यांचे नुकसान भरून काढू शकतात. अदितीच्या दीर्घ तपश्चर्येनंतर, भगवान विष्णू तिचा मुलगा म्हणून पृथ्वीतलावर येण्यास सहमत झाले. हाच तो मुलगा होता, जो बळीकडून इंद्राला तिन्ही लोक परत मिळवून देईल आणि इंद्राचे राज्य परत मिळविल.

Picture Credit: Vamana Alankar, Puri Jagannath Temple, Wikimedia Commons

विष्णू बळीराजाच्या यज्ञाजवळ येताच, पवित्र यज्ञाग्नीने राक्षसांचे नैवेद्य स्वीकारणे बंद केले. त्यांना भीती होती की विष्णू पूर्वी जसा शिवाने यज्ञ नष्ट केला होता तसे करतील. हे बघून बळीने त्यांचे गुरु शुक्राचार्य यांना विचारले की, यज्ञाग्नी अशा प्रकारे का वागत आहेत. म्हणजे त्यांनी नैवेद्य स्वीकारणे का बंद केलं ?तेव्हा शुक्राचार्य बळीला म्हणाले की आता राक्षस यज्ञार्पणांचा आनंद घेत आहेत. त्यामुळे हविर्भाग आता देवांपर्यंत पोहोचत नाहीत. विष्णू हे सर्व व्यवस्थित करण्यासाठी येत आहेत. त्यांनी बळीला सांगितलं की विष्णू त्याचे सर्वस्व हिरावून घेतील आणि ते इंद्राला देतील शुक्राचार्यांनी बळीने विष्णूला काहीही अर्पण करू नये अशी सूचना दिली. बळीराजाने ह्या विचारांशी असहमत दर्शवली. तो म्हणाला की तो स्वतः विष्णूला काहीही कसे नाकारू शकतो?

‘शुक्राचार्य पाण्याचा प्रवाह रोखण्यासाठी आणि बळीला थांबवण्यासाठी कमंडलूमध्ये प्रवेश करतात.’ ही कथा वामनपुराणात नाही परंतु इतर पुराणांमध्ये सांगितली आहे.

Picture Credit: Wikimedia Commons

लोकप्रिय कथांमध्ये असे सांगितले जाते की बळीराजाला बुटक्या रूपातील वामनावतारातील विष्णूंनी फसवले आणि तीन पावलांच्या जमिनीच्या साध्या दिसणाऱ्या मागणीमुळे त्याचे राज्य गमावले. मात्र वामन पुराणात असे स्पष्ट वर्णन आहे की बळीराजा स्वतःहून विष्णूंना सर्व काही अर्पण करण्यास तयार होता.

प्रह्लादाने बळी राजाला शाप दिला होता की त्याचे राज्य नष्ट होईल. त्यावेळी बळीराजा पश्चात्तापाने म्हणाला की राज्य गमावल्याबद्दल त्याला खंत नाही. शुक्राचार्यांनी जेव्हा सांगितले की विष्णू यज्ञाकडे येत आहेत, तेव्हा बळीराजा आनंदित झाला. आणि जेव्हा शुक्राचार्यांनी इशारा दिला की त्याने विष्णूंना काहीही दान करू नये, तेव्हा बळीने ठामपणे नकार दिला—”स्वतः विष्णूंना मी कसे दान नाकारु?” तो म्हणाला, “जरी विष्णू मला मारण्यासाठी आले तरी चालेल. विष्णूंच्या हातून झालेला विनाशही गौरवशाली आहे.”

जेव्हा वामन यज्ञस्थळी पोहोचतो, तेव्हा बळी त्याला म्हणतो—”संपूर्ण पृथ्वी किंवा तुला जे हवे ते मी अर्पण करतो.”
वामनाने तीन पावलांची भूमी मागितली, तेव्हा बळीराजाने त्याचा अपमान केला नाही. उलट त्याने वामनाला विष्णू म्हणून संबोधले आणि आपल्याकडे असलेले सर्व काही अर्पण केले.

भागवत पुराणात मात्र वामन स्वतः मान्य करतो की त्याने बळीराजाला फसवले. पण ‘बळीराजा आपल्या वचनावर ठाम राहिला म्हणून भगवान विष्णू त्याचे रक्षण करतील.’ असेही तेथे नमूद आहे.

Picture Credit: Vamana and Bali at Halabeidu, Ramanujam SR

त्रिविक्रम म्हणजे तीन पाऊले.विष्णू किंवा वामन ह्याला त्रिविक्रम असे संबोधले आहे. ज्यात त्यांनी घेतलेल्या टाकलेल्या तीन पावलांचे वर्णन केले आहे. त्रिविक्रम हे वेरुळ सह भारतीय मंदिरांमध्ये एक लोकप्रिय शिल्प आहे.त्रिविक्रम स्वरूप दाखवणारी अनेक मंदिरे दक्षिण भारतात आहेत.

Picture Credit: Trivikrama at Halabeidu, Ramanujam SR

बाण हा बळीचा मुलगा आहे. त्याने वामनाला एक तर्कसंगत प्रश्न विचारला. तो म्हणाला की त्याच्या वडिलांनी विष्णूने निर्माण केलेले सर्व काही दिले आहे. यानंतर, बळीला आणखी काही अर्पण करणे कसे शक्य आहे? जे स्वतः भगवंतांनी निर्माण केलेले नाही ते तो कसे अर्पण करू शकतो? विष्णू स्वतःची निर्मिती असलेली पृथ्वी खूप लहान असल्याचे सिद्ध करून तिचा अपमान कसा करू शकतात?

विष्णूंनी शांतपणे बाणाला आठवण करून दिली की बळीने विष्णूचा खरा आकार जाणून तीन पावले टाकण्याची सहमती दिली होती. तो बाणाला असेही सांगतो की तो बळीच्या फायद्यासाठी तीन पावले टाकत आहे. नंतर कृष्ण आणि बाण यांच्यातील तीव्र भांडणानंतर बाणाच्या मुलीने कृष्णाचा नातू अनिरुद्धशी लग्न केले.

Picture Credit: Vamana deity at Khajuraho, Ramanujam SR

वामन पुराणानुसार*, वामन बळीराजाच्या डोक्यावर तिसरं पाऊल ठेवत नाही. वामन बळीराजाला सांगतो की बळीने वामनाच्या हातात ठेवलेले पाणी त्याने(विष्णूने) स्वीकारले आहे. त्यामुळे बळी एक कल्पपर्यंत जिवंत राहील.. त्या कालावधीच्या शेवटी बळी इंद्रपद प्राप्त करेल.परंतु तोपर्यंत इंद्रालाच लोकांचे अधिकार व प्रेम मिळेल.

तिसरे पाऊल ठेवले जाईपर्यंत बली सुतललोक (पाताळातील एक लोक) येथे रोगमुक्त राहील. सुतललोक म्हणजे सुबक, समृद्ध भूमी. सुतललोक हा इतका वैभवशाली आणि कल्याणकारी आहे की स्वर्गातील देवतांनाही तो हवाहवासा वाटतो. तेथे बळी खुद्द विश्वकर्म्याने बांधलेल्या राजवाड्यात राहील. त्याच्या सभोवताली संपत्ती, जलाशय, नृत्य, संगीत आणि स्त्रिया असतील. देवता आणि ब्राह्मण यांच्याशी संघर्ष न केल्यास तो सुखात राहील.

बळीने सुतलामध्ये केशवाचे मंदिर बांधले. आणि विष्णू स्वतः सुतलामध्ये प्रकट होऊन रक्षक म्हणून उभे राहिले.

Picture Credit: Raja Ravi Varma painting, Wikimedia Commons

प्रह्लादाने बळीराजाला शाप दिला की, त्याने विष्णूची थट्टा केली म्हणून बळीराजाचे संपूर्ण राज्य नष्ट होईल. खिन्न झालेल्या बळीला तो सल्ला दिला की त्याने पुरुषोत्तमाचा आश्रय घ्यावा. त्यानंतर प्रह्लाद तीर्थयात्रेसाठी निघून गेला.

प्रह्लादाच्या प्रयाणानंतर बळी कुरुक्षेत्रात आला आणि त्याने यज्ञ करण्यास सुरुवात केली. त्याने अश्वमेध यज्ञ सुरू केला. अखेरीस विष्णू वामन अवतार धारण करून कुरुक्षेत्री आले. अशा प्रकारे बळीराजावरची ही विजयगाथा शांततामय विजय म्हणून ओळखली जाते.

नंतर याच कुरुक्षेत्रात महान महाभारत युद्ध घडले.
भागवत पुराणात मात्र यज्ञस्थळाचा जो उल्लेख केला आहे त्यानुसार ती जागा आजच्या गुजरातमधील भरुच येथे असल्याचे आढळते.

Picture Credit: Vamana temple at Khajuraho, Ramanujam SR

दिवाळीनंतरचा दुसरा दिवस भारतातील अनेक भागांमध्ये – जसे कर्नाटक, महाराष्ट्र, राजस्थान, हिमाचल प्रदेश इत्यादी – बलीप्रतिपदा म्हणून साजरा केला जातो. असे मानले जाते की दरवर्षी बळी राजा या दिवशी आपल्या राज्यात परततो. बळीराजाची ही विनंती विष्णूंनी मान्य केली. नन्तर त्याला सुतललोकामध्ये पाठविण्यात आले.

वामन पुराणात फक्त एवढेच सांगितले आहे की शुक्रोत्सवाच्या दुसऱ्या दिवशीची प्रतिपदा ही बळीच्या पूजेचा दिवस म्हणून मानली जाईल – म्हणजे द्वारप्रतिपदा.
या दिवशी आरोग्यसंपन्न आणि धनवान लोक उत्तम वस्त्रे परिधान करून, फुलं आणि दिव्यांनी बळी देवची पूजा करतील. या आनंदामुळे हा दिवस कौमुदी या नावानेही ओळखला जाईल.

Picture Credit: Venugopal and Jayachadran, Tatvamasi Mural Art

बौद्ध परंपरेनुसार, बलीने स्वतःची जीवनकथा अवलोकितेश्वराला सांगितली.
त्याने स्वतःचे वर्णन अहंकारी आणि गर्विष्ठ राजा म्हणून केले.
त्याने असंख्य राजे आणि ब्राह्मणांना यज्ञासाठी आमंत्रित केले होते.
सर्व जण त्याच्या समोर जमलेले पाहून त्याला गर्व झाला की तोच त्यांचा स्वामी आहे.

तो त्यांच्या स्त्रियांशी क्रूर वागला, मुला-मुलींना ठार मारले, क्षत्रियांना, पांडवांना आणि कौरवांना कैद केले.
यानंतर त्याने नारायणाचा शोध घेतला पण तो सापडला नाही. मग त्याने यज्ञास सुरुवात केली.

त्या काळात नारायण दशरथपुत्र (राम) म्हणून प्रकट झाले आणि त्यांनी पांडव-कौरवांना मुक्त केले.
नंतर दशरथपुत्र बुटक्या रूपात (वामन) यज्ञस्थळी आला आणि दोन पावलांची भूमी मागितली.
बलीने त्याला तीन पावले देऊ केली. पण जेव्हा बली तिसरे पाऊल देऊ शकला नाही, तेव्हा दशरथपुत्राने त्याला यज्ञभूमीतून हाकलून दिले आणि पाताळात पाठविले.
यानंतर पांडव, कौरव आणि क्षत्रियांनी बळीची सर्व संपत्ती घेतली.

ही कथा बलीने अवलोकितेश्वराला सांगितले आणि तो म्हणाला की त्याने दुर्दैवी दान केले ज्यामुळे तो बंधनात सापडला.
तेव्हा अवलोकितेश्वरांनी त्याला धर्म शिकवला आणि सांगितले की तो असुरांचा न्यायी राजा बनेल.
तसेच तो पुढे तथागत, म्हणजेच पूर्ण प्रबोधन आणि ज्ञान प्राप्त करणारा अरहंत होईल.

अशा रीतीने बौद्ध परंपरेत बौद्ध धर्म, वामन अवतार, रामायण आणि महाभारत यांचे संगम दिसून येतो.

स्रोत: Wisdom-lib, कारण्डव्यूह सूत्र.

Picture Credit: Vrindavan Das