ପ୍ରହ୍ଲାଦ ହେଉଛନ୍ତି ବାଳୀଙ୍କ ପିତାମହ। ବାମନ ପୁରାଣରେ ପ୍ରହ୍ଲାଦଙ୍କ ନାମ ବହୁତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି। ଯେତେବେଳେ ବାଳୀ ତିନିଲୋକର ରାଜା ହୁଅନ୍ତି, ପ୍ରହ୍ଲାଦ ତାଙ୍କୁ ରାଜଧର୍ମର ଶିକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତି। ପରେ, ପ୍ରହ୍ଲାଦ ବାଳୀଙ୍କୁ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଶ୍ରେଷ୍ଠତା ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତି। ସେ ବାଳୀଙ୍କୁ କୁହନ୍ତି ଯେ ବିଷ୍ଣୁ ବାମନ ରୂପ ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି ଏବଂ ଏହି କାରଣରୁ ବାଳୀଙ୍କ ସୈନ୍ୟମାନେ କ୍ଳାନ୍ତ ଏବଂ ଅସ୍ଥିର। ବାଳୀ ପ୍ରହ୍ଲାଦଙ୍କ ସହିତ ସହମତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ ଏବଂ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ପରିହାସ କରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି। କ୍ରୋଧିତ ପ୍ରହ୍ଲାଦ ଅଭିଶାପ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ବାଳୀ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ଅସମ୍ମାନ କରିଥିବାରୁ ସେ ତାଙ୍କର ରାଜ୍ୟ ହରାଇବେ। ଅନୁତାପ କରୁଥିବା ବାଳୀ ତା’ପରେ କ୍ଷମା ମାଗି ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତରେ କ’ଣ କରିବା ଉଚିତ ବୋଲି ପଚାରନ୍ତି। ଏହିପରି, ପୁରାଣରେ, ପ୍ରହ୍ଲାଦ ତାଙ୍କ ପିତା ଏବଂ ତାଙ୍କ ନାତି ଉଭୟଙ୍କୁ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଶ୍ରେଷ୍ଠତା ବିଷୟରେ ଶିକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତି। ଭାଗବତ ପୁରାଣରେ, ପ୍ରହ୍ଲାଦ ବାମନ ଅବତାରଙ୍କୁ, ବାଳୀଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ କ୍ଷମା କରିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କରନ୍ତି।

Picture Credit: Calcutta Art Studio

ଋଗ୍‌ବେଦ ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ ଯେ ବିଷ୍ଣୁ ତିନୋଟି ପାଦରେ ସମଗ୍ର ଜଗତକୁ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ।
“ଏହି ସମଗ୍ର ଜଗତରେ ବିଷ୍ଣୁ ତିନିଥର ତାଙ୍କ ପାଦ ପକାଇ ସାରା ଜଗତ ତାଙ୍କ ପାଦର ଧୂଳିର ସ୍ପର୍ଶ କରାଇଲେ।
ବିଷ୍ଣୁ ରକ୍ଷାକର୍ତ୍ତା, ଯାହାଙ୍କୁ କେହି ପ୍ରତାରଣା କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ। ସେ ତିନୋଟି ପାଦରେ ଜଗତ ଅଧିକାର କରି ଏହା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ ଯେ ସେ ହିଁ ସଂସାରର ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା।”

ଏହା ବାମନ ଅବତାରର ସାରାଂଶ ବା ମୁଳତତ୍ଵ। ଏହା ଅନ୍ୟ ବେଦ ଏବଂ ଉପନିଷଦରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି। ମହାଭାରତ ଏବଂ ବାମନ ପୁରାଣ ସମେତ ଅନେକ ପୁରାଣ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବାମନ ଅବତାରର ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତି। ବାମନ ପୁରାଣ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଏକ ଖର୍ବ ରୂପ (ବାମନ ନୁହେଁ) ଗ୍ରହଣ କରିବା, ଏବଂ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ମୁଖ୍ୟ ଧୁନ୍ଧୁଙ୍କଠାରୁ ତିନୋଟି ପାଦର ଉପହାର ପାଇବାର, ଏକ ପୂର୍ବ କାହାଣୀ ମଧ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ। ଆକର୍ଷଣୀୟ କଥା ହେଉଛି, ବାମନ ପୁରାଣର କେବଳ ଏକ ଛୋଟ ଅଂଶ ବାମନ ଅବତାରକୁ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ। ବାମନ ପୁରାଣରେ ଏହି ଅବତାର ବିଷୟରେ ଦୁଇଥର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି। ବାଳିଙ୍କ କାହାଣୀ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀରେ ପତଞ୍ଜଳିର ମହାଭାଷ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି।

Picture Credit: Vamana Temple at Thirikkakkara, Kerala, Wikimedia Commons

ବାଳୀ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ପରାସ୍ତ କରିବା ପରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଦେବୀ ବାଳୀଙ୍କ ରାଜ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରନ୍ତି।ତାଙ୍କର ବୀରତ୍ୱବଳରେ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ପରାସ୍ତ କରିଥିବାରୁ ସେ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରଶଂସା କରନ୍ତି। ସେ ଜାଣିପାରନ୍ତି ଯେ ବାଳୀ ହିରଣ୍ୟକଶିପୁଙ୍କ ବଂଶରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛନ୍ତି। ସେ ବାଳୀଙ୍କର ପରାକ୍ରମର ପ୍ରଶଂସା କରନ୍ତି ଏବଂ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟରେ ବାସ କରିବାକୁ ସ୍ଥିର କରନ୍ତି। ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ସହିତ ଜ୍ଞାନ, ଧୈର୍ଯ୍ୟ, କ୍ଷମା, ଶିକ୍ଷା, ନୀତି ଇତ୍ୟାଦିର ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରୁଥିବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦେବାଦେବୀମାନେ ମଧ୍ୟ ବାଳୀଙ୍କ ରାଜ୍ୟରେ ଅବସ୍ଥାନ କରନ୍ତି।

Picture Credit: Wikimedia Commons

ବାଳୀ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ପରାସ୍ତ କରି ତିନିଲୋକ ଉପରେ ବିଜୟ ପ୍ରାପ୍ତ କରନ୍ତି। ବାଳୀ ତିନିଲୋକର ରାଜା ହେବା ପରେ ଦେବତାଙ୍କୁ ସମସ୍ତ ନୈବେଦ୍ୟ ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଏ। ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ମାତା ଅଦିତି ଏହି କ୍ଷତି ପାଇଁ ଦୁଃଖିତ ହୁଅନ୍ତି। ସେ ତାଙ୍କ ସ୍ୱାମୀ ଋଷି କଶ୍ୟପଙ୍କୁ ଏହି ରାଜ୍ୟ ହରାଇବାର କାରଣ ପଚାରନ୍ତି। ଋଷି କଶ୍ୟପ ଅଦିତିଙ୍କୁ ନେଇ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଆନ୍ତି। ବ୍ରହ୍ମା କୁହନ୍ତି ଯେ କେବଳ ବିଷ୍ଣୁ ହିଁ ସେମାନଙ୍କର କ୍ଷତି ବା ରାଜ୍ୟ ଫେରାଇ ପାରିବେ। ଅଦିତିଙ୍କ ଦୀର୍ଘ ତପସ୍ୟା ପରେ, ବିଷ୍ଣୁ ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ଭାବରେ ଜନ୍ମ ନେବାକୁ ରାଜି ହୁଅନ୍ତି ଯେ କି ବାଳୀଙ୍କଠାରୁ ତିନିଲୋକର ପୁନରୁଦ୍ଧାର କରିପାରିବେ ଏବଂ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଶାସନ ପୁନଃସ୍ଥାପିତ ହେବ।

Picture Credit: Vamana Alankar, Puri Jagannath Temple, Wikimedia Commons

ଯେତେବେଳେ ବିଷ୍ଣୁ ବାଳୀଙ୍କ ଯଜ୍ଞ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚିବଲେ, ଯଜ୍ଞାଗ୍ନି ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ନୈବେଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିବା ବନ୍ଦ କରିଦେଲେ। ସେମାନେ ଭୟ କଲେ ଯେ ବିଷ୍ଣୁ କାଳେ ଶିବଙ୍କପରି ଏ ଯଜ୍ଞକୁ ନଷ୍ଟ କରିଦେବେ। ଏହା ଦେଖି ବାଳୀ ତାଙ୍କ ଗୁରୁ ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ, ଯଜ୍ଞାଗ୍ନି କାହିଁକି ଏପରି ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି। ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ବାଳୀଙ୍କୁ କୁହନ୍ତି ଯେ ରାକ୍ଷସମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯଜ୍ଞ ବଳିର ସୁଫଳ ଉପଭୋଗ କରୁଛନ୍ତି। ଏଗୁଡ଼ିକ ଆଉ ଦେବତାଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚୁ ନାହିଁ। ବିଷ୍ଣୁ ଏହାର ସମାଧାନ କରିବାକୁ ଏଠାକୁ ଆସୁଛନ୍ତି। ସେ ବାଳୀଙ୍କୁ କୁହନ୍ତି ଯେ ବିଷ୍ଣୁ ତାଙ୍କଠାରୁ ସବୁକିଛି ହରଣ କରି ପୁଣି ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଦେଇଦେବେ। ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ବାଳୀଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ସେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ କିଛି ବି ଅର୍ପଣ କରିବା ଉଚିତ୍ ନୁହେଁ। ବାଳୀ ଏଥିରେ ରାଜି ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ, କୁହନ୍ତି ଯେ ସେ ସ୍ୱୟଂ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ କିପରି କିଛି ମନା କରିପାରିବେ।
ଜଳ ପ୍ରବାହକୁ ବାଧା ଦେବା ଏବଂ ବାଳୀଙ୍କ ବ୍ରତ ବନ୍ଦ କରିବା ପାଇଁ ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ କମଣ୍ଡଳୁରେ ପ୍ରବେଶ କରି ବାଳିଙ୍କ ଦାନ ପାଇଁ ପ୍ରତିଜ୍ଞାରେ ବାଧା ଦେବା କାହାଣୀ ବାମନ ପୁରାଣରେ ନାହିଁ। କିନ୍ତୁ ଏହା ଅନ୍ୟ ପୁରାଣରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ।

Picture Credit: Wikimedia Commons

ଲୋକକଥା ଅନୁସାରେ ବିଷ୍ଣୁ ବାମନ ରୂପରେ ବାଳୀଙ୍କୁ ଠକିଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ମାତ୍ର ତିନି ପାଦ ଭୂମି ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ।
ତଥାପି, ବାମନ ପୁରାଣ ନିଜେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ ଯେ ବାଳୀ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ସବୁକିଛି ଦେବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଥିଲେ। ପ୍ରହ୍ଲାଦ ବାଳୀଙ୍କୁ ଅଭିଶାପ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ସେ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟ ହରାଇବେ। ବାଳୀ ଅନୁତାପ କରନ୍ତି ଏବଂ ଉଲ୍ଲେଖ କରନ୍ତି ଯେ ସେ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟ ହରାଇବା ପାଇଁ ଦୁଃଖିତ ନୁହଁନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରନ୍ତି ଯେ ବିଷ୍ଣୁ ଯଜ୍ଞ ନିକଟକୁ ଆସୁଛନ୍ତି, ବାଳୀ ଆନନ୍ଦିତ ହୁଅନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ଚେତାବନୀ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ସେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ କିଛି ପ୍ରଦାନ କରିବା ଉଚିତ୍ ନୁହେଁ, ବାଳୀ ଅସହମତ ହୁଅନ୍ତି, କୁହନ୍ତି ଯେ ମୁଁ ନିଜେ କିପରି କିଛି ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରିପାରିବି ନାହିଁ। ସେ କୁହନ୍ତି ଯଦି ବିଷ୍ଣୁ ମୋତେ ମାରିବାକୁ ଆସୁଛନ୍ତି, ତେବେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ହାତରେ ବିନାଶ ପ୍ରଶଂସନୀୟ।
ଯେତେବେଳେ ବାମନ ଯଜ୍ଞରେ ପହଞ୍ଚିଥାନ୍ତି, ବାଳୀ ବାମନଙ୍କୁ “ସମଗ୍ର ପୃଥିବୀ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ ଯାହା ପସନ୍ଦ ଅଛି ତାହା ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି।” ଯେତେବେଳେ ବାମନ ତାଙ୍କୁ ତିନି ପାଦ ଭୂମି ମାଗନ୍ତି, ବାଳୀ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରନ୍ତି ନାହିଁ। ସେ ବାମନଙ୍କୁ ବିଷ୍ଣୁ ବୋଲି ସମ୍ବୋଧନ କରନ୍ତି ଏବଂ ପୁଣି ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ଜିନିଷ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି। ଭାଗବତ ପୁରାଣରେ, ବାମନ ସ୍ୱୀକାର କରନ୍ତି ଯେ ସେ ବାଳୀଙ୍କୁ ପ୍ରତାରଣା କରିଥିଲେ। ତଥାପି, ଯେହେତୁ ବାଳୀ ତାଙ୍କ ପ୍ରତିଜ୍ଞାରେ ଦୃଢ଼ ଥିଲେ, ବିଷ୍ଣୁ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କରିବେ।

Picture Credit: Vamana and Bali at Halabeidu, Ramanujam SR

ତ୍ରିବିକ୍ରମ ତିନୋଟି ପାଦକୁ ବୁଝାଏ। ବିଷ୍ଣୁ କିମ୍ବା ବାମନଙ୍କୁ ତ୍ରିବିକ୍ରମ ଭାବରେ ସମ୍ବୋଧିତ କରାଯାଏ , ସେ ନେଇଥିବା ତିନୋଟି ବିଶାଳ ପାଦକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାପାଇଁ । ତ୍ରିବିକ୍ରମ ଏଲୋରା ସମେତ ଭାରତୀୟ ମନ୍ଦିରରେ ଏକ ଲୋକପ୍ରିୟ ମୂର୍ତ୍ତିକଳା। ତ୍ରିବିକ୍ରମଙ୍କୁ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ଅନେକ ମନ୍ଦିର ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ଅଛି।

Picture Credit: Trivikrama at Halabeidu, Ramanujam SR

ବାଣ ହେଉଛନ୍ତି ବାଳୀଙ୍କ ପୁଅ। ସେ ବାମନଙ୍କୁ ଏକ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରନ୍ତି। ସେ କୁହନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କ ପିତା ବିଷ୍ଣୁ ଯାହା ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି ତାହା ସବୁକିଛି ଦେଇଛନ୍ତି। ଏହା ପରେ, ବାଳୀ କିପରି ଅଧିକ କିଛି ପ୍ରଦାନ କରିପାରିବେ? ସେ କିପରି ଏପରି କିଛି ପ୍ରଦାନ କରିପାରିବେ ଯାହା ଭଗବାନ ନିଜେ ସୃଷ୍ଟି କରିନାହାଁନ୍ତି? ବିଷ୍ଣୁ କିପରି ତାଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ସୃଷ୍ଟିକୁ ଅପମାନିତ କରିପାରିବେ, ଏହାକୁ ବହୁତ ଛୋଟ ପ୍ରମାଣିତ କରି?
ବିଷ୍ଣୁ ତା’ପରେ ବାଣକୁ ଶାନ୍ତ ଭାବରେ ମନେ ପକାଇ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ବାଳୀ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପ୍ରକୃତ ଆକାର ଜାଣି ତିନୋଟି ପାଦ ଦେବାର ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଇଥିଲେ। ସେ ବାଣକୁ ଏହା ମଧ୍ୟ କୁହନ୍ତି ଯେ ସେ ବାଳୀଙ୍କ ଲାଭ ପାଇଁ ତିନୋଟି ପାଦ ନେଉଛନ୍ତି। ପରେ କୃଷ୍ଣ ଏବଂ ବାଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଭୟଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧ ପରେ, ବାଣଙ୍କ ଝିଅ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ନାତି ଅନିରୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବେ।

Picture Credit: Vamana deity at Khajuraho, Ramanujam SR

ବାମନ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ, ବାମନ ବାଳୀଙ୍କ ମସ୍ତକରେ ତୃତୀୟ ପାଦ ରଖନ୍ତି ନାହିଁ। ବାମନ ବାଳୀଙ୍କୁ କୁହନ୍ତି ଯେ ସେ ହାତରେ ବାଳୀ ଦେଇଥିବା ଜଳକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି। ତେଣୁ ବାଲି ଏକ କଳ୍ପ ପାଇଁ ବଞ୍ଚିବେ। ସେହି ସମୟ ସମାପ୍ତ ହେବା ପରେ, ବାଳୀ ଇନ୍ଦ୍ର ହୋଇଯିବେ। ସେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଗତ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଦିଆଯିବ।
ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତୃତୀୟ ପାଦ ଦିଆଯିବ, ସେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବାଳୀ ସୂତଳ (ପାତାଳ) ରେ ରୋଗମୁକ୍ତ ହୋଇ ରହିବେ। ସୂତଳର ଅର୍ଥ ଭଲ ପୃଷ୍ଠ। ସୂତଳ ସମୃଦ୍ଧ ଏବଂ ଲାଭଦାୟକ ଏବଂ ସ୍ୱର୍ଗବାସୀମାନେ ମଧ୍ୟ ଏହା ପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ।
ସେ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ଏକ ପ୍ରାସାଦରେ ରହିବେ। ସେ ଧନ, ଜଳାଶୟ, ନୃତ୍ୟ, ସଙ୍ଗୀତ ଏବଂ ନାରୀ ମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଘେରିହୋଇ ରହିବେ। ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଦେବତା ଏବଂ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ସଂଘର୍ଷରେ ନ କରିବେ, ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଆରାମରେ ରହିବେ। ବାଳୀ ସୂତଳରେ କେଶବଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ। ବିଷ୍ଣୁ ନିଜେ ସୂତଳରେ ପ୍ରକଟ ହୋଇ ପ୍ରହରୀ ଭାବରେ ଠିଆ ହୋଇଥିଲେ।

Picture Credit: Raja Ravi Varma painting, Wikimedia Commons

ପ୍ରହ୍ଲାଦ ବାଳୀଙ୍କୁ ଅଭିଶାପ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ସେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ପରିହାସ କରିଥିବାରୁ ସେ ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ରାଜ୍ୟ ହରାଇବେ। ଅନୁତାପ କରିଥିବା ବାଳୀଙ୍କୁ ପ୍ରହ୍ଲାଦ ପରାମର୍ଶ ଦିଅନ୍ତି,ପୁରୁଷୋତ୍ତମଙ୍କ ଆଶ୍ରୟ ନେବାକୁ ଏବଂ ତା’ପରେ ପ୍ରହ୍ଲାଦ ତୀର୍ଥଯାତ୍ରା ପାଇଁ ବାହାରିଯାଆନ୍ତି। ପ୍ରହ୍ଲାଦଙ୍କ ପ୍ରସ୍ଥାନ ପରେ, ବାଳୀ ଯଜ୍ଞ କରିବାକୁ କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଆସନ୍ତି। ସେ ଅଶ୍ୱମେଧ ଯଜ୍ଞ ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି। ଶେଷରେ ବିଷ୍ଣୁ ବାମନ ଅବତାରରେ କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ପହଞ୍ଚନ୍ତି। ତେଣୁ କୁରୁକ୍ଷେତ୍ର ହେଉଛି ବାଳୀଙ୍କ ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଜୟର ସ୍ଥାନ। ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ, ଏହା ମହା ମହାଭାରତ ଯୁଦ୍ଧର ସ୍ଥାନ ହେବ। ଭାଗବତ ପୁରାଣରେ, ଯଜ୍ଞର ସ୍ଥାନକୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଗୁଜୁରାଟର ଭରୁଚ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି।

Picture Credit: Vamana temple at Khajuraho, Ramanujam SR

ଭାରତର ଅନେକ ସ୍ଥାନରେ ଯେପରିକି କର୍ଣ୍ଣାଟକ, ମହାରାଷ୍ଟ୍ର, ରାଜସ୍ଥାନ, ହିମାଚଳ ପ୍ରଦେଶ ଇତ୍ୟାଦିରେ ଦୀପାବଳିର ପରଦିନକୁ ବାଳୀପ୍ରତିପଦା ଭାବରେ ପାଳନ କରାଯାଏ।ଏହା ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ ଏହି ଦିନ ପ୍ରତିବର୍ଷ ବାଳୀ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟକୁ ଫେରନ୍ତି। ବାଳୀଙ୍କୁ ସୁତଳକୁ ପଠାଇବା ପରେ ବିଷ୍ଣୁ ତାଙ୍କର ଏହି ଅନୁରୋଧକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ବାମନ ପୁରାଣରେ କେବଳ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ଯେ ଶକ୍ର ପର୍ବର ପର ପ୍ରତିପଦାକୁ ବାଳୀଙ୍କ ପୂଜାର ଦିନ – ଦ୍ୱାରପ୍ରତିପଦା ଭାବରେ ପାଳନ କରାଯିବ। ସୁସ୍ଥ ଏବଂ ସମ୍ପନ୍ନ ଲୋକମାନେ ଭଲ ପୋଷାକ ପିନ୍ଧି ଫୁଲ ଏବଂ ଦୀପ ଦେଇ ବାଳୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବେ। ଆନନ୍ଦମୟ ବାତାବରଣ ଯୋଗୁଁ, ଏହି ଶୁଭ ଦିନକୁ କୌମୁଦୀ ବୋଲି କୁହାଯିବ।

Picture Credit: Venugopal and Jayachadran, Tatvamasi Mural Art

ବୌଦ୍ଧ ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ, ବାଳୀ ଅବଲୋକିତେଶ୍ୱରଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ନିଜ ଜୀବନୀ ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତି। ସେଥିରେ ସେ ନିଜକୁ ଜଣେ ଅହଂକାରୀ ଏବଂ ଗର୍ବୀ ରାଜା ଭାବରେ ସ୍ବୀକାର କରନ୍ତି। ସେ ଅଗଣିତ ରାଜା ଏବଂ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ଏକ ଦାନଯଜ୍ଞକୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲେ। ଯେତେବେଳେ ତାଙ୍କ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ରକ୍ଷା କରି ସମସ୍ତେ ତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥିବା ସେ ଦେଖିଲେ, ସେ ଗର୍ବିତ ହୋଇ ମନେମନେ ଭାବିଲେ ଯେ ସେ ହିଁ ପ୍ରଭୁ। ସେ ସେମାନଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ନିଷ୍ଠୁର ଥିଲେ, ପୁଅ ଏବଂ ଝିଅମାନଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ, କ୍ଷତ୍ରିୟ, ପାଣ୍ଡବ ଏବଂ କୌରବମାନଙ୍କୁ କାରାଗାରରେ ବନ୍ଦୀ କରି ରଖିଥିଲେ। ତା’ପରେ ସେ ନାରାୟଣଙ୍କୁ ଖୋଜିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କୁ ପାଇଲେ ନାହିଁ। ଏହାପରେ ସେ ଦାନଯଜ୍ଞ ଆରମ୍ଭ କଲେ। ଏହି ସମୟରେ, ନାରାୟଣ ଦଶରଥପୁତ୍ର (ରାମ) ରୂପରେ ପାଣ୍ଡବ ଏବଂ କୌରବମାନଙ୍କୁ ମୁକ୍ତ କରିଥିଲେ। କିଛି ସମୟପରେ ଦଶରଥପୁତ୍ର ବାଳୀଙ୍କର ଦାନଯଜ୍ଞକୁ ବାମନ ରୂପରେ ଆସି ତାଙ୍କୁ ଦୁଇ ପାଦ ଭୂମି ଦାନ ମାଗିଲେ। ବାଳୀ ତାଙ୍କୁ ତିନି ପାଦ ଭୂମି ଦାନ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରତିଜ୍ଞା କଲେ। ଯେତେବେଳେ ବାଳୀ ତୃତୀୟ ପାଦ ଭୂମି ଦେଇ ପାରିଲେ ନାହିଁ, ଦଶରଥପୁତ୍ର ତାଙ୍କୁ ଦାନଯଜ୍ଞ ସ୍ଥାନରୁ ତଡ଼ି ଦେଲେ ଏବଂ ପାତାଳଲୋକକୁ ପଠାଇ ଦେଲେ। ପାଣ୍ଡବ, କୌରବ ଏବଂ କ୍ଷତ୍ରିୟମାନେ ନିଜର ସମସ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତି ଫେରି ପାଇଲେ।
ବାଳୀ ଅବଲୋକିତେଶ୍ୱରଙ୍କୁ ଏହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତି ଏବଂ କୁହନ୍ତି ଯେ ସେ ଏକ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟଜନକ ବଳିଦାନ କରିଥିଲେ ଯାହା ତାଙ୍କୁ ବନ୍ଧନରେ ଆବଦ୍ଧ କରିଛି। ଅବଲୋକିତେଶ୍ୱର ବାଳୀଙ୍କୁ ଧର୍ମ ଶିକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତି ଏବଂ ବାଳୀଙ୍କୁ କୁହନ୍ତି ଯେ ସେ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କର ଜଣେ ନ୍ୟାୟବାନ ରାଜା ଭାବରେ ଶାସନ କରିବେ। ସେ ତଥାଗତ, ଜଣେ ଅରହନ୍ତ ହେବେ, ଯିଏ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ କରିବେ। ଏହିପରି ବୌଦ୍ଧ ପରମ୍ପରା ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ, ବାମନ ଅବତାର, ରାମାୟଣ ଏବଂ ମହାଭାରତକୁ ସମ୍ମିଳିତ କରେ।
ଉତ୍ସ: Wisdom-lib, Karandavyuha Sutra.

Picture Credit: Vrindavan Das