परंपरेनुसार, हक्का (हरिहर) आणि बुक्का (बुक्कराय) — या साम्राज्याचे पहिले दोन शासक — यांना विद्यारण्य यांनी प्रेरणा दिली होती. त्यांनी त्यांच्या आशीर्वादाने विजयनगरची स्थापना केली. विद्यारण्य हे श्रींगेरी मठाचे प्रमुख होते.

एक आख्यायिका अशी सांगितली जाते की, हक्का आणि बुक्का शिकारीसाठी गेले असता त्यांनी एक ससा शिकारी कुत्र्यांच्या टोळीशी झुंज देताना पाहिला. त्यांनी हा प्रसंग आपल्या गुरु विद्यारण्यांना सांगितला, ज्यांनी त्यांना त्या ठिकाणीच “विजयनगर” — म्हणजेच विजयाचे शहर — स्थापन करण्याचा सल्ला दिला.

त्यांच्या उत्पत्तीबद्दल दोन प्रमुख सिद्धांत आहेत. पहिला सिद्धांत सांगतो की ते कन्नड वंशाचे होते आणि होयसळांचे सामंत होते. होयसळांच्या पतनानंतर त्यांनी विजयनगर साम्राज्याची स्थापना करून सत्ता आपल्या हाती घेतली. दुसरा सिद्धांत असा म्हणतो की ते तेलुगू होते आणि काकतीयांच्या खजिन्याचे प्रमुख होते. काकतीयांच्या पराभवानंतर ते पळून गेले.

त्यांना पकडून दिल्लीला नेले गेले, तेथे धर्मांतर झाले आणि नंतर ते पळून येऊन पुन्हा धर्मप्रवर्तन करून साम्राज्य स्थापन केले — ही कथा एक मिथक मानली जाते.

विकिमीडियावरील चित्र हे एका अज्ञात चित्रकाराचे असून त्यात हक्का आणि बुक्का हे विद्यारण्यांना भेटताना दाखवले आहेत असे मानले जाते.

स्रोत: https://pragyata.com/harihara-bukka-and-the-birth-of-vijayanagara/

तुंगभद्रा नदीच्या काठी, विजया विठ्ठल मंदिराजवळ, श्री पुरंदरदासांना समर्पित एक मंडप आजही हम्पी येथे अस्तित्वात आहे. हरिदास संप्रदायातील पुरंदरदास यांना “संगीत पितामह” म्हणून ओळखले जाते. त्यांच्या रचनांमध्ये ‘विठ्ठल’ ही मुद्राही आढळते. त्यांच्या हरिदास रचना या भक्ती चळवळीतील एक स्वतंत्र प्रकार मानल्या जातात आणि कर्नाटिक संगीताच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा आहेत.

विकिमीडियावरील इंगो मेन्लिंग यांनी घेतलेले हे छायाचित्र हम्पी येथील श्री पुरंदरदास मंडपाचे आहे.

सायनाचार्य हे एक महान संस्कृत विद्वान होते, जे विजयनगर साम्राज्याच्या पहिल्या दोन राजांच्या राज्यकाळात जगले. त्यांची भाष्ये आणि ग्रंथ आजही वेदांच्या अनेक अनुवादांसाठी पाया ठरले आहेत. आधुनिक वेदविद, भारतीय असो की पाश्चात्य असो, त्यांचे कार्य अवश्य संदर्भित करतात. सायनाचार्यांपूर्वी अनेक वेदवेदांग भाष्यकार होते, पण त्यांचा सर्व ग्रंथ नष्ट झाला आहेत; त्यांची माहिती फक्त नावापुरती आहे.

सायनाचार्यांचे कार्य या हरवलेल्या भाष्यांवर आधारित आहे आणि त्याचा विस्तार करते. जरी आधुनिक पाश्चात्य विद्वान त्यांच्या वेदाभ्यासातून काही प्रमाणात भटकले असले, तरी पारंपरिक विद्वानांमध्ये त्यांचे भाष्य मानक राहिले आहे. श्री अरविंदोसारखे काही विद्वान त्यांच्या ग्रंथात कर्मकेंद्रित दृष्टिकोन अधिक असल्याचे आणि आध्यात्मिकतेवर कमी भर दिला असल्याचे टीकास्तव करतात.

चित्रातील ग्रंथ हे मॅक्स मुलर यांचे वेदांचे अनुवाद असून, युरोपियन द्वारे केलेले पहिले अनुवाद आहे. या पुस्तकात सायनाचार्यांच्या भाष्याचा अनुवाद देखील दिला आहे.

स्रोत: Dharmawiki.org, goldenreed.wordpress.com

विरकम्पन्नराय चरित्रम् हे संस्कृत महाकाव्य गंगादेवी यांनी रचले. त्या कुमारकम्पन्न यांच्या पत्नी होत्या, जे सम्राट बुक्का प्रथम यांचे पुत्र होते. या ग्रंथात तिने आपल्या पतीच्या जीवनाचा वर्णन केले आणि सुमारे १३७० CE मध्ये मदुराई सुलतानतेपासून मदुराईचे मुक्तीकरण कसे झाले ते मांडले.

मदुराईतील मीनाक्षी अम्मन मंदिर हे आजही कार्यरत असलेले मंदिर असून, त्याचा इतिहास ४थ्या शतकापर्यंत मागे जाऊ शकतो. या मंदिराचे विविध शासकांनी कालांतराने सुधारणा केलेल्या असून, मंदिर परिसरात भव्य अयाराम कल मंडप (हजार स्तंभांचा हॉल) आहे, ज्यात ९८५ स्तंभ आहेत आणि त्यावर देवता, स्त्री संगीतकार आणि सेवकांची मूर्त्यांची नक्षीकाम केलेली आहे.

ब्रिटानिका कॉमवर अँड्रे ख्रोबोस्तोव्ह यांनी दिलेल्या प्रतिमेत हा हजार स्तंभांचा हॉल दाखवला आहे.

स्रोत: https://www.britannica.com/topic/Meenaskshi-Amman-Temple

विजयनगर साम्राज्याचा सर्वात प्रसिद्ध राजा कृष्णदेवराय हे कला आणि साहित्यास मोठ्या प्रमाणावर आश्रय देणारे होते. ते स्वतः बहुभाषिक होते आणि कन्नड, संस्कृत, तेलुगू आणि तमिळमध्ये प्रविण होते. त्यांचे महाकाव्य अमुक्तमल्यद (‘मोत्यांची माळ’) अंडाळ आणि महाविष्णू यांच्या विवाहाचा वर्णन करते.

अंडाळ ही दक्षिणेतील बाराही आल्वारांपैकी एक होती, ज्या महान भक्त संत होत्या, आणि इतिहासातील सर्वात प्रख्यात महिला भक्तांपैकी एक मानली जाते.

चित्रात दिसणारी प्रत ही इंग्रजी वॉटरमार्क पेपरवर तयार केलेली १८व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील तेलुगू हस्तलिखित आवृत्ती आहे.

विजयनगरचे चिन्ह, ज्याला कधी कधी कर्नाटा साम्राज्य असेही म्हटले जाते, यात वराह (सूकर), सूर्य, चंद्र आणि एक खूण दाखवलेले होते. चालुक्य साम्राज्यालाही, जे काही शतकांपूर्वी अस्तित्वात होते आणि ज्याला कर्नाटा साम्राज्य असेही ओळखले जाते, वराह / सूकर हे राज्य चिन्ह म्हणून होते.

साम्राज्याचे चिन्ह हे विष्णूच्या दशावतारांशी असलेले एकमेव संबंध नाही. किश्किंधा राज्य, जे बाली आणि सुग्रीव यांनी राज्य केले आणि हनुमान यांचे जन्मस्थान मानले जाते, आजच्या हम्पीमध्ये असल्याचे सांगितले जाते.

विकिमीडियावरील प्रतिमा विजयनगर सेक्ससेंच्युरी कमॅमोरशन व्हॉल्यूम (पी. एन. बेन्गरी, ASI, १९३६) मधील आहे, ज्यात साम्राज्याच्या चिन्हाची नक्षीकाम दाखवली आहे.

विरुपाक्ष हे विजयनगर साम्राज्याची राज्यदेवता होती. सर्व शिलालेख आणि राजकीय आदेश या नावाने स्वाक्षरी केले जात असत, ज्याद्वारे राजा देवतेच्या वतीने राज्य करत असल्याचे दर्शविले जात होते. शिवाय, हम्पी येथे आजही अस्तित्वात असलेले एकमेव कार्यरत मंदिर हे विरुपाक्ष मंदिर आहे.

चित्र: Epigraphia Indica, खंड १७, पृ. ११४ – विजयनगर साम्राज्याचा राजकीय आदेश.

भव्य विठ्ठल मंदिर हम्पीच्या मध्यभागी, तुंगभद्रा नदीच्या काठी स्थित आहे. याला श्री विजया विठ्ठल मंदिर असेही ओळखले जाते. हे विजयनगर साम्राज्याच्या वास्तुकलेची अद्भुत साक्ष आहे आणि युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांमध्ये समाविष्ट आहे. हे मंदिर १५व्या शतकात, राजा कृष्णदेवराय द्वितीय यांच्या राज्यकाळात बांधले गेले.

या मंदिरात प्रत्येक नंतरच्या शासकाने त्यांचा अद्वितीय ठसा उमठविला असून वास्तुकलेत सातत्यपूर्ण विकास घडविला आहे. मंदिराचे लोकार्पण भगवान विठ्ठल, भगवान विष्णूच्या अवताराला समर्पित आहे. हे मंदिर त्याच्या असामान्य दगडी रचनांसाठी प्रसिद्ध आहे, ज्यात दगडी रथ आणि संगीत स्तंभ विशेष आकर्षक आहेत.

विकिमीडियावरील प्रतिमा ही दगडी रथाची असून, ती ₹५० नोटेमध्ये दिसते.
स्रोत:https://www.incredibleindia.gov.in/en/karnataka/hampi/vitthala-temple-complex

दसरा (महा नवमी म्हणून साजरा) हे विजयनगर साम्राज्याचे सर्वात मोठे आणि महत्त्वाचे उत्सवांपैकी एक होते. यामध्ये सजवलेले युद्ध हत्ती, घोडेस्वार, पादचारी आणि विविध दृश्यांसह भव्य मिरवणूक आयोजित केली जात असे. प्रवासी आणि व्यापारी जसे की निकोलो दे कॉंटी, अब्द-अल-रज्जाक, फर्नाऊ नुनिझ आणि डोमिंगो पायझ यांनी या उत्सवाचे सविस्तर वर्णन केले आहे.

पायझ, जो पोर्तुगालचा होता, त्याने या उत्सवामुळे विशेष प्रभावित होऊन लिहिले, “मी पाहिलेल्या दृश्यांचे वर्णन करण्यासाठी माझ्याकडे शब्द नाहीत, माझे डोके इतक्या वेळा एका बाजूने दुसऱ्या बाजूला फिरत होते की मी जवळजवळ माझ्या घोड्यावरून मागे पडत होतो, माझ्या संवेदना हरवल्या.”

तो विजयदशमी दिवशी पार पडणाऱ्या भव्य सैन्य मिरवणुकीचा उल्लेख करीत होता, ज्यात राजवटी चिन्ह आणि राज्यचिन्ह दर्शवले जात असे. ही मिरवणूक राजघराण्याची सत्ता आणि सामर्थ्य प्रदर्शित करण्याचीही संधी होती.

विकिमीडियावरील कळ्याण कुमार यांनी घेतलेले चित्र म्हैसूर दसऱ्यातील हत्ती मिरवणूक पाहणाऱ्या लोकांचे दृश्य दाखवते.

स्रोत: https://www.deccanherald.com/india/karnataka/the-history-of-dasara-2712545

विजयनगर सम्राट अच्युतदेवराय यांनी आपल्या सामंत शासकांपैकी एका, नाडप्रभु केम्पेगौडांना, १२ गावांची देणगी दिली, ज्यावर त्यांनी किल्ला आणि शहर उभारले. या शासकाने या गावांचा विकास करून ६५ पेटे, ५० तलाव, अनेक किल्ले आणि असंख्य मंदिरांचे बांधकाम केले. सुमारे ४०० वर्षांनंतर आज आपल्याला हे शहर भारताचे सिलिकॉन सिटी — बेंगळुरु म्हणून ओळखले जाते.

विकिमीडियावर C1MM या युझरने दिलेली प्रतिमा प्रगतीची मूर्ती, १०८ फूट उंचीची केम्पेगौडा मूर्ती, बेंगळुरु येथील केम्पेगौडा आंतरराष्ट्रीय विमानतळाजवळ दर्शवते.

सन् १६३९ मध्ये, ईस्ट इंडिया कंपनीने कोरमंडल किनाऱ्यावर विजयनगरच्या राजा पेड्डा वेंकटा रायांकडून एक लहान जमीनपट्टी मिळवली. १६४५ मध्ये कंपनीने त्यांच्या उत्तराधिकारी आणि विजयनगरच्या अंतिम राज्या श्रीरंग रायांकडे आणखी एक मिशन पाठवले, ज्यांनी अतिरिक्त विशेषाधिकारांसह नवीन देणगी दिली. ही जमीन दामरला वेंकटप्पा नायक, विजयनगर साम्राज्याखालील स्थानिक सरदाराकडून मिळाली होती.

खरेदी झाल्यानंतर एका वर्षाभरात, कंपनीने १६४० मध्ये फोर्ट सेंट जॉर्जची पायाभरणी केली. ही वसाहत पुढे मद्रास, आजचे चेन्नई, हे समृद्ध शहर बनले. लक्षात घ्या की १७४६ मध्ये जागतिक इंग्लो-फ्रेंच युद्धांदरम्यान मद्रास थोडक्यात फ्रेंचांच्या ताब्यात गेले, परंतु १७४८ मध्ये ती पुन्हा ब्रिटिशांकडे परत आली. भारतातील वसाहती युद्धांमध्ये ब्रिटिशांनी विजय मिळवला आणि फ्रेंच लोक केवळ पॉन्डिचेरीसारख्या काही बिंदूंवर मर्यादित राहिले.

विकिमीडियावर Jan Van Ryne यांनी १७५४ मध्ये काढलेले चित्र फोर्ट सेंट जॉर्जचे आहे.

सन् १५६५ मध्ये झालेल्या तलिकोटा युद्धात, विजयनगर साम्राज्याला कठोर पराभव झाला आणि विजयनगर शहराची यथासांग लूट आणि नाश करण्यात आला. हा पराभव विजयनगरसाठी अंतिम ठरला आणि त्यानंतर साम्राज्य कधीही पूर्ववत उभे राहू शकले नाही.

राज्यातील सत्ता मागे असलेले रामा रायां अनेक वेळा सुलतानतांचा पराभव आणि अपमान करत होते. हे सुलतानते त्यांच्या पराभवाचे बदला घेण्यासाठी एकत्र आले आणि त्यांनी एक शक्तिशाली महासंघ तयार केला. तरीही, तलिकोटा युद्धात विजयनगरच्या सैन्याने त्यांच्यासमोर तग धरले होते.

रामा रायांच्या सैन्यात अनेक भाडेकरू ब्रिगेड होत्या, आणि युद्धाचा निकाल त्यांच्याविरुद्ध ठरला जेव्हा गिलानी भावंडे, नूर खान आणि बिजली खान, युद्धाच्या मध्यभागी बाजू बदलली.

विकिमीडियावर उपलब्ध प्रतिमा Tazkiratul Mulk मधील दुर्मिळ लघुचित्र आहे, ज्यात तलिकोटा युद्धानंतर रामा रायांची शिरच्छेदाची दृश्य दाखवली आहे.