આયુ એટલે આયુષ્ય. વેદ એટલે જ્ઞાન. આયુર્વેદ જીવનનું વિજ્ઞાન છે. એ સુખ સમૃદ્ધિ સભર ઉદ્યમી જીવન પર કેન્દ્રિત છે. એ નિરોગી અને સ્વાસ્થ્ય સભર દીર્ઘ આયુષ્ય માટેની ચાવી છે. મનુષ્ય આયુર્વેદ, વૃક્ષ આયુર્વેદ અને પ્રાણી આયુર્વેદ – નામ મુજબ મનુષ્ય, વૃક્ષ અને પ્રાણીના સુચારુ સ્વાસ્થ્ય માટે મહત્વના છે. વૃક્ષ આયુર્વેદ એ અગ્નિપુરાણનો ભાગ છે કે જે સાતમી સદી કે તે પહેલાંનો છે. એ વનસ્પતિ આયુર્વેદ પર સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથ છે. શાલીહોત્રને (ઈશુ પૂર્વ ત્રીજી સદી), ભારતમાં પ્રાણી વિજ્ઞાનના પિતામહ ગણવામાં આવે છે. મનુષ્ય આયુર્વેદ કે જે આપણી ક્વિઝનો મુખ્ય વિષય છે, તે અતિ પ્રાચિન અને પ્રસિદ્ધ છે.
દર્શાવેલ વિકિપીડિયા ચિત્ર, વર્ષ 1825નું છે જેમાં એક વૈદ્ય દિલ્હીમાં દર્દીનું સ્વાસ્થ્ય ચકાસી રહ્યાં છે.

સ્ત્રોત – આયુર્વેદનો પરિચય – NCERT ધો XI.

આયુર્વેદના સામાન્ય સિદ્ધાંતોના મૂળભૂત તત્વો / ઘટકો વેદોમાં મળે છે. આયુર્વેદના પીઢ અને અગ્રણી એવા સુશ્રુત લખે છે, “આયુર્વેદ મૌલિક રીતે અથર્વવેદનો એક ભાગ હતો અને શરૂઆતમાં તેના 100000 (એક લાખ) શ્લોક હતાં.” એજ કારણસર એને ઉપવેદ કહે છે.
વેદોને સારી રીતે સમજવા માટે 6 (છ) વેદાંગ (સહાયક પ્રણાલી) કે જરૂરી છે – શિક્ષા (ઉચ્ચારણ), છંદ, વ્યાકરણ,‌ નિરુક્તા (યુત્પત્તિ), જ્યોતિષ અને કલ્પ (ક્રિયા, વિધિ). વેદાંગના સરળ પાલન માટે સૂત્રો રચાયા જેમાં વિગતવાર નિયમો અને પ્રતિજ્ઞા રાખવામાં આવ્યા છે. વખત જતાં, સરળતા થી યાદ રહે અને સંક્ષિપ્તમાં કહી શકાય એવી રચનાઓને સૂત્ર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. વેદોનાં શ્લોકોને સમજાવવા માટે જે પદ્ય લખાણો વેદ સાથે જોડવામાં આવ્યા તેને બ્રાહ્મણ કહે છે.

સ્ત્રોત: Ancient Hindu Science – આલોક કુમાર

ચરક માટે મનાય છે કે તે સમ્રાટ કનિષ્કના દરબારી વૈદ્ય હતાં. ચરક સંહિતા એ આયુર્વેદના આજે પણ ઉપલબ્ધ ગ્રન્થોમાં સર્વશ્રેષ્ઠ છે. એનો ઇતિહાસ જટિલ છે. અથર્વ વેદમાં સૌ પ્રથમ વાર ચિકિત્સા વિજ્ઞાન વિષે ચર્ચા અને લખાણ છે. પરંતુ તેનો ઝુકાવ જાદુ ટોણા, જંતરમંતર અને તાંત્રિક પર છે. ઈશુ પૂર્વની છઠ્ઠી સદીમાં સ્વાસ્થ્ય સંબંધી સંશોધન વૈજ્ઞાનિક પદ્ધત્તિથી થવા માંડ્યા. આત્રેય એ પહેલાં વિદ્વાન છે જેમણે ચિકિત્સા વિષે એમના છ શિષ્યોને શીખવ્યું. એમાનાં બેનાં – અગ્નિવેશ અને ભેલા – કામ આજ સુધી ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ ટુકડે ટુકડે કે તૂટ્યું ફૂટ્યું.

કહેવાય છે કે બીજી સદીમાં ચરકે, એ સમયે ઉપલબ્ધ ચિકિત્સા વિજ્ઞાન, મઠારીને પદ્ધત્તિસર ગોઠવી ગ્રંથ બનાવ્યો. આગળ જતાં 11મી સદીમાં કાશ્મીરી પંડિત દ્રિઢબાલાએ, ચરક પછીનાં વિદ્વાનોનાં સંશોધનો એ ગ્રંથમાં ઉમેરી એને વિસ્તૃત કર્યો. આમ ચરક સંહિતા એ એક વિદ્વાને બનાવેલ ગ્રંથ નથી, પરંતુ પ્રાચિન ભારતીય ચિકિત્સાનું વિશાળ સંકલન (એનસાયકલોપીડિયા) છે. ચરક સંહિતા આયુર્વેદને આઠ શાખામાં વહેંચી તેને અષ્ટાંગ કહે છે.
Wikimedia છબી (બાલાજીજગાદેશ દ્વારા) – પતંજલી આશ્રમ હરદ્વારમાં સ્થાપિત ચરકની મૂર્તિ.

સ્ત્રોત : પી. કુટુંબીઆહ, “Ancient Indian Medicine”

સુશ્રુત પ્રાચિન ભારતીય શલ્ય ચિકિત્સક (સર્જન) હતાં. તેઓ સુશ્રુત-સંહિતા માટે જાણીતા છે – જે પ્રાચીન ભારતમાં શલ્યક્રિયા / ચિકિત્સા વિષે માહિતીનો મુખ્ય સ્ત્રોત છે. સુશ્રુત, ઈશુ પૂર્વ છઠ્ઠી શતાબ્દીમાં થઇ ગયાં. એમના કામને બીજી શતાબ્દીનાં મહાન બૌદ્ધ દાર્શનિક નાગાર્જુને દસ્તાવેજ સ્વરૂપે આલેખ્યું છે. આ એ જ સમય છે જયારે ચરક સંહિતા પણ વિધિવત આલેખાઇ રહી હતી.
સુશ્રુતની શલ્યક્રિયાનાં ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે – નાકની શલ્યક્રિયા અને પુન:સંરચના, ગર્ભાશયમાંથી મૃત ગર્ભ કાઢવો, મુત્રાશય જેવાં પોલા અંગો પર વાઢ મુકી પથરી જેવાં કચરાનો નિકાલ કરવો વગેરે. એમણે ઘણી વિશિષ્ટ પરંતુ વ્યવહારિક પદ્ધત્તિઓનો વિકાસ કર્યો જેમકે માનવ શરીર અને સંરચના સમજવા માટેની ચીરફાડ. સુશ્રુત સંહિતા અન્ય ઘણી માહિતી આપે છે જેમકે, વિષવિજ્ઞાન, બાળ રોગ ચિકિત્સા, ઔષધ શાસ્ત્ર અને આયુર્વેદની એવી બીજી ઘણી શાખાઓ.
છબી સુશ્રુતની પ્રતિમાની છે, કે જે મેલબોર્ન સ્થિત “રોયલ ઓસ્ટ્રેલિયન કોલેજ ઓફ સર્જન”માં સ્થાપિત છે.

સ્ત્રોત : Britanica.com

બૌદ્ધ જાતકોમાં તક્ષીલા (તક્ષશિલા) અને કાશીનો ઉલ્લેખ, પ્રાચીન ભારતના મહાન શિક્ષા કેન્દ્રો તરીકે કરાયો છે. તેમાં આત્રેયને તક્ષશિલામાં ચિકિત્સા વિભાગના અધ્યાપક તરીકે દર્શાવાયા છે (ચરક સંહિતાના અનુયાયી). સુશ્રુતના (આયુર્વેદનો શલ્યક્રિયા વિભાગ) એક અધ્યાપકનું નામ કાશીરાજા હતું. આ દર્શાવે છે કે પ્રાચીન વિશ્વાવિદ્યાલયો સાથે આયુર્વેદનું સંકલન હતું. ચરક દાર્શનિક (ફિલોસોફી) રીતે તન, મન અને આત્માના સંયુક્ત સ્વાસ્થ્ય પર ભાર મુકે છે. શલ્યક્રિયા તંત્ર મુખ્યત્વે યુદ્ધ વિજ્ઞાન સાથે જોડાયેલું છે. પછીથી આગળ વધીને એ સ્વાસ્થ્ય વિજ્ઞાન સાથે જોડાયું. પરમ્પરાગત રીતે ઇંદ્રદેવે ચિકિત્સા વિજ્ઞાન આત્રેયને અને શલ્યક્રિયા વિજ્ઞાન ધનવંતરિને શીખવ્યું. એ બન્નેએ એ વિદ્યા એમના વિદ્યાર્થીઓને શીખવાડી.
ડો. જયન પ્રસ્તુત Wikimedia છબી વારાણસીમાં સ્થાપિત ચરકની મૂર્તિની છે.

સ્ત્રોત : પી કુટુંબીઆહ – Ancient Indian Medicine

ચરક, સુશ્રુત અને વાગભટ્ટ એ આયુર્વેદની પ્રાચીન ત્રિપુટી છે. વાગભટ્ટે છઠ્ઠી કે સાતમી શતાબ્દીમાં, અષ્ટાંગ સંગ્રહમાં ચરક અને સુશ્રુત પદ્ધત્તિના તફાવતો દૂર કરી એકરૂપતા આપી. વાગભટ્ટ, ચિકિત્સા (સૂત્ર) સિદ્ધાંતો માટે જાણીતા છે. ઈ-સીંગની નોંધ મુજબ, વાગભટ્ટે ચિકિત્સા વિજ્ઞાનના આઠ અંગોને એકરૂપ કરી સંપૂર્ણ ભારતમાં પ્રસિદ્ધ કર્યા.

વાગભટ્ટ પછીના મહાવિદ્વાનોમાં જેમનો ઉલ્લેખ કરી શકાય તે છે; માધવ (રોગનિદાનશાસ્ત્ર), વાગભટ્ટ-બીજા, બે કાશ્મીરી – દ્રિઢ બાલા અને ચક્રપંડિત્તા. 11મી શતાબ્દીના અંત બાદ આયુર્વેદિક ચિકિત્સામાં સંશોધનો ઓછા થવા માંડ્યા.
ગુણવાન કર્તપ્રણતાની Wikimedia છબી, ઇન્ડોનેશિયા નેશનલ મ્યુઝિયમમાં 2017માં પ્રદર્શિત એક પ્રતિકૃતિની છે.

સ્ત્રોત : પી. કુટુંબીઆહ, “Ancient Indian Medicine “

વૈષેશિકા માને છે કે આ દુનિયાનું ભૌતિક અસ્તિત્વ સામાન્ય માનવીની સમજથી પણ વિશેષ છે (વાસ્તવ-વાદ). એના મુજબ દરેક પદાર્થના મૂળમાં અણુ છે. એ એમ પણ માને છે કે બધાના અસ્તિત્વનું નિયંત્રણ પ્રભુ કરે છે (દ્વૈત વાદ). વૈષેશિકા સૂચવે છે કે વ્યક્તિની વ્યાખ્યા અને વિશેષતા, છ તત્ત્વ વર્ગ / શ્રેણી દ્વારા થાય છે (વિશેષ વાદ -વૈષેશિકા).
આયુર્વેદ એ જ વર્ગ કે શ્રેણીના આધારે કહે છે કે મનુષ્ય શરીર સાત ધાતુનું બનેલ છે – રસ (પ્લાઝમા), રક્ત, માંસ વિગેરે. અને આ બધું આખરે પંચ મહાભૂતથી બને છે. આ ધાતુઓના સંતુલનથી જ તન મન અને આત્માનું સ્વાસ્થ્ય / સાત્વિકતા બની રહે છે. ધાતુઓનું સમતુલન ખોરવાય તો રોગ વ્યાધિ અને દોષ ઉદભવે છે. સમતુલન ખોરવાવાનું કારણ અતિ સંવેદના/ રાગ, નૈસર્ગિક તત્ત્વો કે પછી મનોવૈજ્ઞાનિક પાસા હોઈ શકે. દવા, ખોરાક અને જીવનશૈલીનું યોગ્ય પ્રમાણથી આપણે સમતુલન પાછું મેળવી શકીએ. રોગ ત્યારે જ મટી શકે, જયારે યોગ્ય તબીબ, પ્રભાવશાળી દવા, ધ્યાન રાખનાર સેવક અને ઈચ્છુક દર્દી હળીમળીને કામ કરે. ચરક સૂચવે છે કે તબીબ ન્યાયપૂર્વક અને તાર્કિક સિદ્ધાંત દ્વારા ચિકિત્સા કરે છે.

સ્ત્રોત: પી. કુટુંબીઆહ, ” Ancient Indian Medicine”, આલોક કુમાર, “Ancient Hindu Science

આયુર્વેદનો મૂળ સિદ્ધાંત જેના પર આધારિત છે તે છે ત્રિદોષ નિયમ એટલે કે ત્રણ ત્રુટિ – કફ, વાત / વાયુ અને પિત્ત. જ્યાં સુધી શરીરની ધાતુઓ સંતુલનમાં હોય, ત્યાં સુધી ત્રિદોષ (કે જે માનવ શરીરનું નિયંત્રણ કરે છે) પણ સંતુલનમાં રહે છે. આ દોષોના અસંતુલન રોગનું કારણ બને છે. સારવારનો મૂળ આશય છે, સાતે ધાતુનું સંતુલન જાળવીને ત્રિદોષનું સંતુલન કરવું

આયુર્વેદિક તબીબ / વૈદ્ય, સારવાર શરુ કરતાં પહેલા, દર્દી વિષે બધી માહિતી એકઠી કરે છે – તેનો બાંધો, ખોરાકની આદતો, અને સ્વભાવ – જેથી દોષોનું અસંતુલન સમજી શકાય. ઉદાહરણ તરીકે, કસરતનો અભાવ, બેઠાડું જીવન, મીઠાઈ, દારૂ, નવા ધાન્યો વિગેરેનો અતિરેક, કફનો ઉદય જેવાં કારણે મધુમેહ થાય છે. આપણે ખોરાક લઈએ છીએ ધાતુઓના પોષણ માટે – ખોરાકમાં બદલાવથી દોષોનું સંતુલન બદલી શકાય.

સ્ત્રોત : આલોક કુમાર, “Ancient Hindu Science “

Bower હસ્તપ્રત ફેબ્રુઆરી 1890માં પૂર્વ તુર્કસ્તાનના કુચર ખાતેથી મળી આવી છે (હવે એ ઉઈગર મુસ્લિમોના વસવાટ વાળો ચીનનો ઝીનજીઆંગ પ્રાંત છે). આ હસ્તપ્રતનું નામ તેને ખરીદનારના નામ પરથી રખાયું છે. આ હસ્તપ્રત પાંચ ભાગમાં છે અને એના પહેલા ભાગમાં પ્રાચીન ભારતની ચિકિત્સા પદ્ધત્તિ અને દવા વિષે આલેખન છે

પહેલાં ભાગના ત્રણ વિભાગ છે અને બીજો વિભાગ નવનીતકા હસ્તપ્રત કહેવાય છે. એમાં ઘણાં પ્રકારની ચિકિત્સા / દવાના સૂત્રોની માહિતી છે. એ ત્રણ સ્ત્રોતમાંથી દવા વિષે લખે છે – પ્રાણીજન્ય (દુધ, મધ વિગેરે), ખનીજ અને ધાતુ (મીઠું, સ્વર્ણ, સીસું વિગેરે), અને વનસ્પતિજન્ય (હળદર, લાબુ વિગેરે). આ હસ્તપ્રત વારંવાર ચરક અને સુશ્રુત સંહિતાનો ઉલ્લેખ પણ કરે છે, એટલે કે આ હસ્તપ્રત પેલા બે ગ્રંથો પછી જ બનેલ છે. પુરાવા દર્શાવે છે કે આ હસ્તપ્રત ત્રીજી શતાબ્દીના અંતમાં બની છે અને એ બીજી હસ્તપ્રતનો ઉતારો છે. આથી ઇતિહાસવીદો એ નિર્ણય પર આવ્યા કે ઉલ્લેખિત ચરક અને સુશ્રુત સંહિતા ઘણાં પ્રાચીન છે.

સ્ત્રોત : પી. કુટુંબીઆહ, “Ancient Indian Medicine”

“ગ્રેસીયા દ ઓર્તા”એ સન 1561માં એક ઐતિહાસિક પુસ્તક લખ્યું જેમાં ભારતીય જડીબુટ્ટી અને ખનીજોના ઔષધિય ગુણો / લક્ષણિકતા તથા સ્થાનિક રોગો વિષે માહિતી આપી. દ ઓર્તાના યહૂદી કુટુંબને જબરજસ્તીથી ખ્રિસ્તીધર્મમાં વટલાવાયું હતું, પણ શંકા હતી કે તેઓ ખાનગીરાહે યહૂદી જ હતાં. પોર્ટુગલમાં અદાલતી પૂછપરછમાં વટલાયેલા યહૂદીઓને નિશાના પર રખાતા. એ ભાગીને ભારત આવીને પોર્ટુગીઝ વાઇસરોયની નોકરીમાં જોડાઈ ગયા. આગળ જતાં તે અહમદનગરના સુલતાનના દરબારી તબીબ બન્યા.
એમણે ખૂબ પ્રસિદ્ધિ મેળવી. પોર્ચુગીઝોએ સન 1553માં એમને મુંબઈનો નાનો ટાપુ (આજના આધુનિક મુંબઈના સાત ટાપુમાંથી એક), પટ્ટે (લીઝ) આપ્યો. લાગે છે કે ખાનગી રાહે એમનું કુટુંબ યહૂદી જ રહ્યું. ગોવામાં અદાલતી પૂછપરછમાં એમની બહેનને સળગાવી દેવામાં આવી. એમના મૃત્યુ બાદ સન 1568માં એમને પણ દોષી ઠેરવવામાં આવ્યા – એમ નું શરીર કબરમાંથી કાઢી સળગાવી દેવામાં આવ્યું. પરંતુ આગળ જતાં પોર્ચુગીઝોએ દ ઓર્તાને નાયક / હીરો માન્યા.
દ ઓર્તાના મુળ “ગેલન અને એવીસેન્નાના” ગ્રીક અરબ ચિકિત્સા પદ્ધત્તિમાં હતાં. ભારતમાં પણ તેમના સંવાદ મુસ્લિમ તબીબો સાથે વધારે હતાં, પણ તેમનું પુસ્તક ઘણાં આયુર્વેદિક વૈદ્યો વિષે લખે છે. એનું પુસ્તક તે વખતે ભારતમાં પ્રચલિત બીજી ચિકિત્સા પદ્ધત્તી વિષે ધ્યાન આકર્ષે છે – ભારતીય મુસ્લિમ તબીબો દ્વારા અપનાવાયેલી અને સ્થાનિક અનુરૂપ બનાવેલી ગ્રીક અરબ ચિકિત્સા.
છબી લિસ્બન ખાતેની દ ઓર્તાની મૂર્તિની છે. એના હાથમાં જડીબુટ્ટી ની નોંધ લેશો

સ્ત્રોત : જોનાથન ગિલ હેરીસ, “The First Firangis “

ત્રિફળા એટલે ત્રણ ફળ કારણકે એમાં ત્રણ ઘટક છે – આંબળા, હરિતકી અને બિભીતકી. અરબોએ એવું જ નામ રાખ્યું જયારે ચીનીઓએ એનું ભાષાંતર કર્યું, ત્રણ જડીબુટ્ટી ટેન્ગસેન્ગ.
આયુર્વેદનું જ્ઞાન બીજા દેશોમાં બહુ પહેલાં પહોંચ્યું હતું. ત્રીજી શતાબ્દીમાં રોમન કહેતાં કે ભારતીય ઔષધિ સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી છે. અલ તબરી (783-858), અલ કીંડી (800-870), અલ બરુની (973-1050), અલ અંદલુસી (1070) જેવાં અરબ દાર્શનિકોએ ભારતીય ચિકિત્સા વિશેષજ્ઞોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે, ખાસ કરીને ચરક. એક વિશ્લેષણ મુજબ કીંડી ના પુસ્તક “મટીરીયા મેડિકા”ની લગભગ 13% માહિતી મૂળભુત રીતે ભારતીય છે. સીમિયાઓએ ડોક્ટર્સની હીપોક્રેટિક ઓથની બરાબર ચીની પ્રતિજ્ઞા બનાવી (ચરકે પણ એમની પોતાની પ્રતિજ્ઞા બનાવી હતી). એ બુદ્ધના કહેવાતા ચિકિત્સક જીવકાનો ઉલ્લેખ કરે છે. જયારે જીવકાને એના ગુરૂએ જંગલમાંથી કામ વગરની વનસ્પતિ શોધી લાવવા કહ્યું, તે ખાલીહાથે, ભગ્નહૃદયે પાછો ફર્યો, અને કહ્યું કે એ એવી એક પણ વનસ્પતિ શોધી ન શક્યો કે જેમાં ઔષધના ગુણ નથી.
પુસ્તક ‘Hortus Malabaricus’ (માલાબારના બાગ), દક્ષિણ ભારતની જડીબુટ્ટીઓની વિગતો આપે છે. 30 વર્ષના સંકલન બાદ, 1678-1693માં એમસ્ટરડામમાં પ્રકાશિત થયેલ આ પુસ્તક, 742 ઔષધિય વનસ્પતિનું વર્ણન અને દ્રષ્ટાંત આપે છે. આ સંકલન ડચ માલાબારના ગવર્નર ‘હેનરીક વાન રીહદે’એ કર્યું હતું. એમણે કેરળના આયુર્વેદિક ચિકિત્સક ઈટ્ટી અચ્યુત્તમ દ્વારા તૈયાર કરાયેલ માહિતી પર મહત્તમ આધાર લીધો હતો.
છબી ‘Hortus Malabaricus’ નું એક પૃષ્ઠ દર્શાવે છે.

સ્ત્રોત :આલોક કુમાર, “Ancient Hindu Science”,

પંચકર્મ એટલે પાંચ ક્રિયા. સુશ્રુતના જણાવ્યા મુજબ, આ તન, મન અને સજાગતા માટે સફાઈ કરી, નવા પ્રાણ પૂરવાની ક્રિયા છે. એ પાંચ આ મુજબ છે,
1. વમન – પ્રયત્ન પૂર્વકની ઉલટી, પાચન તંત્રના ઉપરના ભાગ અને શ્વસનતંત્રની સફાઈ કરે છે.
2. વીરેચના – જુલાબ દ્વારા પેટની સફાઈ
3. વસ્તી – પાચનતંત્રની સફાઈ
4. નસ્ય, નેતિ ક્રિયા – શ્વસન તંત્ર અને નાસિકાની સફાઈ
5.રક્તમોક્ષ – લોહીનું શુદ્ધિકરણ.
આ ક્રિયા ઘણાં બધાં વિકારના નિવારણ માટે સૂચવવામાં આવે છે – ગઠિયા, સંધિવા, વા, શ્વસનતંત્રની વ્યાધિ, પાચન તંત્ર અને આંતરડાના વ્યાધિ, ચરબી નિવારણ, સ્ત્રીના માસિક ધર્મની સમસ્યા વિગેરે. વ્યક્તિની સ્વાસ્થ્ય સભર જીવનશૈલી માટે આ પ્રક્રિયા ખુબ જ પ્રભાવશાળી છે.

સ્ત્રોત : health.vikaspedia.in