आयुः म्हणजे आयुष्य. वेद म्हणजे ज्ञान. आयुर्वेद हे आयुष्याचे शास्त्र आहे. यात सुखाने, समाधानाने आयुष्य जगण्याला महत्व आहे. निरोगी जीवन, दीर्घायुष्य आणि आजाराचे समूळ उच्चाटन यांसाठी ह्या शास्त्रात उपाय सांगितले आहेत. आयुर्वेदात सर्व जीवांचा विचार केला आहे. मनुष्य ( मनुष्य आयुर्वेद), वृक्ष( वृक्ष आयुर्वेद) आणि प्राणी( मृग आयुर्वेद) अशा ह्या शास्त्राच्या शाखा आहेत. सातव्या शतकातील अग्निपुराणाचा वृक्ष आयुर्वेद हा एक भाग आहे. हा वनस्पतीशास्त्राचा ज्ञात असा सर्वात जुना उल्लेख.
तिसऱ्या शतकातील “सलीहोत्र” हे प्राणी शास्त्राचे जनक मानले जातात.
आज आपण मनुष्य आयुर्वेदाचा विचार करू.
खालील चित्र हे १८२५ मधे दिल्लीमधील एक वैद्य आजारी माणसाला तपासतानाचे आहे व विकीमिडियामधून घेतलेले आहे.

स्त्रोत : Introducing Ayurveda. NCERT इयत्ता ११.

आयुर्वेदातील बहुतेक ज्ञानाचे मूळ हे वेदांमध्ये आहे. आयुर्वेदाच्या आद्य प्रणेत्यांपैकी एक म्हणजे सुश्रुत. त्याने एके ठिकाणी लिहिले आहे की “आयुर्वेद हा अथर्ववेदाचा एक भाग होता आणि त्याच्यामध्ये एक लाख ऋचा होत्या.” त्यामुळे आयुर्वेदाला उपवेद असेही म्हटले जाते.

वेदमंत्रांचा अर्थ समजून घेण्यासाठी सहा वेदांगांचा अभ्यास करावा लागतो. ही सहा वेदांगे पुढीलप्रमाणे – शिक्षा(ध्वनी/उच्चारण शास्त्र), छंद (लयीचा अभ्यास), व्याकरण, निरुक्त(व्युत्पत्ती शास्त्र), ज्योतिष(खगोलशास्त्र), कल्प(विधींचे शास्त्र). वेदांगांचा वापर करण्यासाठी ज्या नियमावली तयार करण्यात आल्या; त्यांना सूत्रे म्हणतात. कालपरत्वे सूत्रे या शब्दाचा अर्थ “ज्ञानाची चटकन लक्षात येईल / लक्षात ठेवता येईल अशा पद्धतीने थोडक्यात केलेली मांडणी किंवा नियम” असा बदलत गेला. वेदमंत्रांचे अर्थ समजावून सांगण्यासाठी केलेले गद्य भाष्य म्हणजे ब्राह्मण.

स्त्रोत : आलोक कुमार यांचे Ancient Hindu Science हे पुस्तक.

अभ्यासकांच्या मते चरक हा सम्राट कनिष्काच्या दरबारात राजवैद्य होता. त्याची चरक संहिता हा आयुर्वेदावरील आज उपलब्ध असलेल्या ग्रंथांमधील सर्वात उत्तम ग्रंथ. त्याचा इतिहास थोडासा जटील आहे. वैद्यकशास्त्रावर सर्वप्रथम केलेली चर्चा किंवा उल्लेख हा अथर्ववेदामध्ये आढळतो. पण तिथे मंत्र आणि जादूटोणा या उपचारांवरच भर आहे. आज आपण ज्याला शास्त्र म्हणतो ते नियमबद्ध मांडणी केलेले आणि पुराव्यासहित सिद्ध करता येईल असे आरोग्यविषयक ज्ञान हे मानवाला इसवी सनापूर्वी सहाव्या शतकातच अवगत झाले होते. या ज्ञानावर प्रभुत्व मिळणारा पहिला पंडित म्हणजे अत्रेय. त्याने हे ज्ञान देऊन आपले सहा शिष्य तयार केले होते. त्या सहांपैकी केवळ अग्निवेश आणि भेल(यालाच वाग्भट आणि दल्हण हे दोघे ‘भेद’ असेही म्हणतात) या दोघांचेच साहित्य आजमितीस तुकड्या तुकड्यात आणि अर्धवट स्वरूपात उपलब्ध आहे.

इसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकात तत्कालीन वैद्यकीय ज्ञानाची सुबद्ध मांडणी करण्याचे श्रेय चरकाला दिले जाते. त्यानंतर इसवीसनाच्या 11 व्या शतकात काश्मिरी पंडित दृढबळ याने चरक संहितेचा विस्तार केला. त्याच्यापूर्वी आणि चरकानंतर झालेल्या सर्व पंडितांचे काम त्याने या विस्तारात समाविष्ट केले. त्यामुळे चरक संहिता हा एका व्यक्तीने लिहिलेला ग्रंथ न राहता तो प्राचीन वैद्यकाचा ज्ञानकोश झाला आहे. चरकसंहितेने आयुर्वेदाचे आठ अंगांमध्ये विभाजन केले आहे आणि त्याला अष्टांग असे नाव दिले आहे.

बालाजीजगदीश यांनी विकिमिडिया वर दिलेले चरक यांच्या हरिद्वार येथील पतंजली संस्थेच्या आवारातील पुतळ्याचे छायाचित्र.

स्त्रोत : पी कुटुंबैया यांचे Ancient Indian Medicine हे पुस्तक

सुश्रुत हा प्राचीन काळातील भारतीय शल्यचिकित्सक होता. त्याचा सुश्रुतसंहिता हा ग्रंथ प्रसिद्ध आहे. प्राचीन भारतातील शल्यतंत्र्याविषयी माहिती मिळवण्याचा तो मुख्य स्रोत आहे. सुश्रुताचा काळ म्हणजे साधारण इसवी सनापूर्वीचे सहावे शतक. सुश्रुताचे ज्ञान आणि काम यांची नोंद करण्याचे काम मात्र झाले इसवी सना नंतर दुसऱ्या शतकात आणि ते केले एका नागार्जुन नावाच्या बौद्ध तत्त्वज्ञाने. याच सुमारास चरक संहितेचीसुद्धा सुबद्ध मांडणी करण्याचे काम चालू होते. सुश्रुताने केलेल्या शल्यकर्मांची उदाहरणे म्हणजे नाकाची दुरुस्ती आणि पुनर्रचना, मृत गर्भ सुरक्षितरीत्या काढणे, मूत्राशयातून मूतखडा काढणे. मानवी शरीराचे विच्छेदन करून त्याच्या जडणघडणीचा अभ्यास करण्यासाठी सुश्रुताने अनेकविध तंत्रे विकसित केली होती. सुश्रुतसंहितेमध्ये विषशास्त्र, बालचकित्सा, औषधनिर्माणशास्त्र आणि आयुर्वेदाच्या इतर शाखांविषयीसुद्धा सविस्तर माहिती दिली आहे. मेलबर्न येथील Royal Australian College of Surgeons या संस्थेमध्ये सुश्रुताचा पुतळा आहे त्याचे छायाचित्र खाली दिले आहे.

स्त्रोत : Britannica.com

बौद्ध जातकांमध्ये तक्षिला आणि काशी या दोन स्थानांचा शिक्षणाची महत्त्वाची ठिकाणे असा गौरवपूर्ण उल्लेख आहे. त्यात असेही म्हटले आहे की आचार्य अत्रेय हे तक्षिला विद्यापीठात चरकसंहितेवर आधारित वैद्यकशाखेचे ज्ञान देत असत. तसेच सुश्रुताच्या एका शिक्षकाचे नाव काशीराज असे दिले आहे. या उल्लेखांवरून प्राचीन विद्यापीठांमध्ये आयुर्वेद शिकविला जात असे हे अधोरेखित होते. चरकाचे लिखाण हे मूलतः तात्विक स्वरूपाचे आहे. त्यामध्ये आरोग्याचा मन, बुद्धी आणि आत्मा यांच्यासहित एकत्रित विचार मांडला आहे. शल्यतंत्र हे सुरुवातीला प्रामुख्याने युद्धशास्त्राशी निगडित होते. ते यथावकाश आरोग्य शास्त्रामध्ये सामावले गेले. परंपरागत कथांचे सार असे आहे की इंद्राने वैद्यक हे अत्रेय आणि शल्य हे धन्वंतरी यांना शिकविले आणि त्या दोघांनी नंतर ते आपआपल्या शिष्यांना शिकविले.

खालील चित्र हे सुश्रुताच्या वाराणसी येथील पुतळ्याचे असून ते विकिमिडियातून डॉक्टर जयन् यांनी दिलेले आहे.

स्त्रोत : पी.कुटुंबैया यांचे Ancient Indian Medicine हे पुस्तक

चरक, सुश्रुत आणि वागभट यांना आयुर्वेदातील ‘प्राचीन त्रिकूट’ म्हणतात. त्यांचा उल्लेख काही वेळा ‘वृद्ध-त्रयी’ असाही केला जातो. सहाव्या किंवा सातव्या शतकात झालेल्या वागभटाने चरक आणि सुश्रुत यांच्या ज्ञानप्रणालींची सांगड घातली आणि ‘अष्टांग समग्रह’ हा ग्रंथ लिहिला. वागभट हा विशेषतः वैद्यकाची सूत्रे यासाठी प्रसिद्ध आहे. यिजिंग म्हणतो की “आयुर्वेद हा आठ वेगवेगळ्या बाडांमधे पसरलेला होता. ती बाडे वागभटाने एकत्रित सूत्रबद्ध केली आणि त्याचा भारतभर प्रसार केला”.

वागभटानंतर आयुर्वेदाच्या ज्ञानामध्ये ज्या चार विद्वानांनी भर घातली ते चौघे म्हणजे माधव (रोगचिकित्सा व निदान) वागभट दुसरा आणि नंतर दोघे काश्मिरी पंडित – दृढबळ आणि चक्रपाणिदत्त. आयुर्वेदाचा नवनवीन शोध लावण्याचा जोम अकराव्या शतकात मात्र संपलेला दिसतो. खाली दिलेले छायाचित्र हे गुणवान कर्तप्रणाता यांनी इंडोनेशियाच्या नॅशनल म्युझियममधे काढलेले आहे.

स्त्रोत : पी. कुटुंबैया यांचे Ancient Indian Medicine हे पुस्तक

प्राचीन काळापासून चालत आलेल्या हिंदू तत्वज्ञानाच्या सहा प्रणालींपैकी वैशेषिका ही एक प्रणाली आहे. वैशेषिकेच्या गाभ्यामध्ये तीन तत्वे आहेत. “आपल्याला जो दिसतो, जाणवतो; त्यापेक्षा विश्वाचा पसारा खूप मोठा आहे”, “या विश्वातील प्रत्येक वस्तू ही अतिसूक्ष्मकणांपासून म्हणजेच अणूंपासून बनलेली आहे”, “विश्वनियंता ह्या वस्तूंचे अस्तित्व नियंत्रित करतो” ही ती तीन तत्वे. वास्तववाद, अणूवाद आणि द्वैत यांची अशाप्रकारे वैशेषिकेमध्ये सांगड घातलेली आहे. कोणत्याही वस्तूचे वर्गीकरण तिच्या वैशिष्ट्यांनुसार सहा श्रेणीमध्ये करता येते असे प्रतिपादन वैशेषिकेमधे केलेले आहे.

आयुर्वेदही मानवी शरीराचे वर्गीकरण सहा श्रेणीमध्ये करण्यासाठी रस, रक्त, मांस इत्यादी सात धातूंचा आधार घेतो. हे सप्तधातू पंचमहाभूतांपासून बनले आहेत. या धातूंचे संतुलन साधले असेल तर शरीर, मन आणि आत्मा निरोगी किंवा आरोग्यपूaर्ण राहतात. हे संतुलन बिघडले की दोषांचे संतुलन बिघडते आणि रोग होतो. हे संतुलन बिघडण्यामागे भावनातिरेक, नैसर्गिक बाबी किंवा मानसिक बाबी ही कारणे असतात. हे संतुलन पुन्हा नीट व्हावे यासाठी औषधे, अन्न आणि जीवन पद्धती या तिन्हींचा विचार करून उपचार करावे लागतात. उत्तम वैद्य, परिणामकारक औषध, योग्य काळजी घेणारे परिचारक आणि उपचार करून घेण्याची इच्छा असणारा रोगी हे उपचारास यश येण्यासाठी आवश्यक असलेले घटक आहेत. चरक म्हणतो की वैद्यांनी न्याय प्रणालीमध्ये दिलेली तर्कशुद्ध सूत्रे वापरून उपचारांची दिशा ठरवावी.

स्त्रोत : पी. कुटुंबैया यांचे Ancient Indian Medicine हे पुस्तक , आलोक कुमार यांचे Ancient Hindu Science हे पुस्तक

कफ, वात, पित्त हे त्रिदोष हा आयुर्वेदाचा पाया आहे. कफ हा उष्णतेचे नियंत्रण करणारा, वात हा मनाचे किंवा बुद्धीचे नियंत्रण करणारा आणि पित्त हा चयापचयाशी संबंधित असे दोष आहेत. शरीरातील रस रक्त इत्यादी धातूंचे संतुलन जेव्हा व्यवस्थित असते त्यावेळी हे त्रिदोष सुद्धा संतुलित असतात ह्या दोषांचे संतुलन बिघडले की रोग होतात आयुर्वेदाचा कुठलाही उपचार म्हणजे ह्या दोषांचे संतुलन पुन्हा साधणे यासाठीचे प्रयत्न असतात.

उपचाराचा विचार करण्यापूर्वी आयुर्वेदाचे वैद्य रोग्याच्या पार्श्वभूमीविषयी विविध प्रश्न विचारतात. रोग्याच्या शरीराची व मनाची जडणघडण, खाण्याच्या सवयी, वागण्याच्या पद्धती ह्या संपूर्ण माहितीवरून त्रिदोषांचे संतुलन कसे बिघडले असेल याचा वैद्याला अंदाज येतो. उदाहरणार्थ मधुमेहाचे कारण कफ वाढणे असे आहे. कफ वाढण्याची कारणे म्हणजे व्यायामाचा अभाव, आळशीपणा, गोड पदार्थ खाणे, दारूचे सेवन आणि बाजारात आलेल्या नवीन धान्याचे सेवन ही आहेत. आपण जे अन्न खातो त्यामुळे धातूंचे पोषण होते आणि त्यामुळे खाण्याच्या पद्धती बदलल्यामुळे आपण दोषांचे संतुलन बदलतो – सुधारतो किंवा बिघडवतो.

स्त्रोत : आलोक कुमार यांचे “Ancient Hindu Science” हे पुस्तक

बिगर मुसलमानांचे स्थान असलेला चीनमधील प्रदेश तुर्कस्तान

पूर्व तुर्केस्तान ज्याला आता शिन्-ज्यांग असे म्हणतात, त्या प्रदेशातील कुचर नावाच्या गावी बॉवर हस्तलिखित १८९० साली सापडले. हा प्रदेश सध्या चीनमध्ये असून बिगर मुसलमानांचा प्रदेश आहे आणि तेथे अशांतता असते. श्री. बॉवर यांनी हे हस्तलिखित १८९० साली कोणाकडून तरी विकत घेतले. त्यात एकूण पाच खंड आहेत आणि त्यातील पहिल्या खंडात प्राचीन भारतातील वैद्यकीय ज्ञानाचे संकलन केलेले आहे.

या पहिल्या खंडाचे तीन भाग आहेत. दुसऱ्या भागाला नवनितक असे नाव आहे. या भागात अनेक औषधांच्या निर्मितीचे वर्णन (कृती आणि घटकांसहित) आहे. यामध्ये प्राणीजन्य( मध, दूध इ.), खनिजे(मीठ, सोने, शिसे इ.) आणि वनस्पतीजन्य(हळद, कोरफड इ.) पदार्थांपासून बनविलेल्या औषधांचे रोगांवरील उपयोग सांगितलेले आहेत. यामध्ये चरकसंहिता आणि सुश्रुतसंहिता यांचा संदर्भ अनेक वेळा दिला आहे.

या हस्तलिखिताचा काळ साधारण इसवी सनाचे तिसरे शतक आहे आणि हे हस्तलिखित आधीच्या कुठल्यातरी हस्तलिखितावरून उतरवून काढलेले आहे. त्यावरून इतिहासकारांनी असा निष्कर्ष काढला की चरक आणि सुश्रुत यांचे ग्रंथ हे यापेक्षाही खूपच आधी निर्मिलेले असावेत.

स्त्रोत : पी कुटुंबैया यांचे “Ancient Indian Medicine” हे पुस्तक

भारतीय उपखंडातील वनस्पती व खनिजांचे औषधी उपयोग आणि येथे आढळलेले विविध रोग यांचे विस्तृत वर्णन करणारे एक पुस्तक गार्सियाने १५६१ साली लिहिले. गार्सियाचे कुटुंब मूळचे ज्यू पण सक्तीने ख्रिश्चन धर्म स्वीकारायला भाग पाडलेले. ते त्यांचे मूळ ज्यू रितीरिवाज जपत असल्याचा त्यांच्यावर संशय होता. पोर्तुगालमधे पुढे अशा संशयित धर्मांतरितांविरोधात आणि इतर धर्मियांविरोधात शोध मोहीम सुरू झाली तेव्हा तो तिथून सटकला आणि भारतात पोर्तुगीज व्हाईसरॉयच्या पदरी नोकरीला आला. पुढे त्याने अहमदनगरच्या सुलतानाचा राजवैद्य म्हणूनही काम केले.

त्याची प्रसिद्धी हळूहळू वाढत गेली आणि पुढे पोर्तुगीजांनी त्याला मूळ मुंबई बेट भाडेपट्ट्याने दिले. हे कुटुंब ज्यू धर्म गुप्तरित्या पाळत असावे कारण याच्या बहिणीला गोव्यामधील धार्मिक शोध मोहिमेत खांबाला बांधून जाळण्यात आले. याला सुद्धा १५६८ मध्ये धार्मिक गुन्हेगार घोषित करण्यात आले आणि त्याचे शव कबरीतून काढून जाळण्यात आले. यालाच पोर्तुगीजांनी पुढे आपला हिरो म्हणूनही घोषित केले.

गालेन हा ग्रीक व इब्न सिना हा अरब यांच्या वैद्यकीचा गार्सियाने अभ्यास केला होता. त्याच्या पुस्तकामध्ये आयुर्वेदिक वैद्यांचे काही उल्लेख असले तरी त्याची ज्ञानाची देवाणघेवाण ही मुख्यतः मुस्लिम वैद्यांशी होती. त्याच्या पुस्तकांमध्ये युनानी वैद्यकाविषयी पण लिहिलेले आहे. दे ओर्ताच्या लिस्बनमधील पुतळ्याचे छायाचित्र खाली दिले आहे. त्याच्या हातातील वनस्पती विशेष लक्ष वेधून घेतात.

स्त्रोत : जोनाथन गिल हॅरीस यांचे “The First Firangis” हे पुस्तक

त्रिफळा हे आवळा, हिरडा व बेहडा (किंवा बिभितकी) या फळांचे मिश्रण. अरेबिक मध्ये हेच नाव वापरले गेले तर चिन्यांनी त्याचे सांगतेंग (म्हणजे तीन वनस्पती) असे भाषांतर केले.

आयुर्वेदाचे ज्ञान भारतातून जगाच्या इतर भागात फार पूर्वीच पसरले. रोमन लोकांना भारतीय औषधे अतिशय गुणकारी असल्याचे इसवी सनाच्या तिसऱ्या शतकातच ज्ञात होते. अल्-ताबरी, अल्-किंदी आणि अल्- अंदालुसी या अरब तत्त्वज्ञांनी चरक आणि इतर काही भारतीय वैद्यांविषयी लिहून ठेवलेले आहे. अल्-किंदीच्या पुस्तकाच्या अभ्यासातून हे लक्षात येते की मटेरिया मेडिका या पुस्तकातील जवळजवळ १३% भाग हे मूलत: भारतीय ज्ञान आहे.

जगभरातील वैद्य एक शपथ घेतात तिला आंग्ल वैद्यकात हिपोक्रॅटिक ओथ असे म्हणतात. चरकाने आयुर्वेदिक वैद्यांसाठी एक अशीच शपथ लिहून ठेवली आहे. तर चीनी वैद्यांसाठी सुन् सिमियाव याने एक शपथ लिहून ठेवली आहे. हा सिमियाव त्याच्या लिखाणात जीवकाचा संदर्भ देतो. जीवक हा बुद्धाचा वैद्य होता. जीव काला त्याच्या गुरुने एकदा सांगितले की अरण्यात जा आणि तेथील निरुपयोगी वनस्पती शोधून आण. जीवक हताश होऊन परतला आणि त्याने गुरूला सांगितले की मला एकही वनस्पती अशी सापडली नाही की जिचा काही उपयोग नाही.

होर्टस मलबारीकस (मलबारचा बगीचा) या नावाचे पुस्तक आहे ज्याच्यामध्ये दक्षिण भारतातील औषधी वनस्पतींची माहिती दिलेली आहे. यात ७४२ वनस्पतींची माहिती आहे. ह्या पुस्तकासाठी माहिती गोळा करण्याचे काम तीस वर्षे (१६७८-१६९३) चालू होते आणि ॲमस्टरडॅमध्ये हे पुस्तक प्रसिद्ध करण्यात आले. हा प्रकल्प डच मलबार प्रदेशाचा गव्हर्नर हॅन्ड्रिक फान ऱ्हीड यांनी राबवला आणि त्यासाठी इट्टी अच्युदम् नावाच्या केरळी वैद्याची मदत घेतली. पोर्टस मलबारीकस या पुस्तकातील एका पानाचे चित्र खाली दिले आहे.

पंचकर्म म्हणजे पाच विधी. सुश्रुताने याचे वर्णन केले आहे. हा शरीर, मन आणि चेतना यांची सफाई करणारा आणि त्यांना नवीन ताकद देणारा उपचार आहे. हे पाच विधी म्हणजे १.वमन ज्यामध्ये श्वसन मार्ग आणि अन्नमार्गाच्या वरील भागाची सफाई होते. २.विरेचन ज्यामध्ये अन्नमार्गाच्या पोट व आतड्यांच्या शेवटच्या भागाची सफाई होते. ३.बस्ती ज्यामध्ये अन्नमार्गाची सफाई केली जाते.४.नस्य किंवा नेती क्रिया ज्यामध्ये औषधी पदार्थ नाकामध्ये सोडून श्वसनमार्गाची सफाई केली जाते. ५. रक्तमोक्ष ज्यामध्ये रक्त काढले जाते आणि त्यासाठी सुया, जळवा किंवा काही प्रसंगी छोट्या जखमा करणे हा उपाय केला जातो.

अनेक व्याधींसाठी पंचकर्म हा उपचार केला जातो. उदाहरणार्थ – संधिवात, सांधेदुखी, श्वसनाचे विकार, पोटाचे विकार, स्थूलत्व, पाळीच्या समस्या इत्यादी. निरोगी जीवन जगण्याची इच्छा असलेल्या माणसांना या उपचाराचा फायदा होतोच.

स्त्रोत : health.vikaspedia.in