आयुः इत्युक्ते जीवितावधिः। वेदः इत्युक्ते ज्ञानम्। आयुर्वेदः जीवनस्य ज्ञानम् । अनेन सुखमयं तथा सार्थकं जीवनं विशेषतया लक्ष्यते। आयुर्वेदः स्वास्थ्याय दीर्घायुषे नीरोगत्वाय। आयुर्वेदे सर्वेषां स्वास्थ्यं कल्प्यते- मनुष्याणां वृक्षाणां प्राणिनां च (मनुष्यायुर्वेदः वृक्षायुर्वेदः मृगायुर्वेदः)। वृक्षायुर्वेदः अग्निपुराणस्य भागः (कालः – सप्तमशताब्दः)| अयं जैविकायुर्वेदविषयकः प्राचीनतमः ग्रन्थः । शालिहोत्रः ( कालः – ख्रिस्तपूर्वतृतीयशताब्दः ) भारते मृगायुर्वेदस्य पिता इति मन्यते। चिरपरिचितः मनुष्यायुर्वेदः अस्याः प्रश्नमञ्जर्याः मुख्यविषयः। इदं विकीमीडियाचित्रं रोगचिकित्सां कुर्वाणस्य देहलीस्थस्य वैद्यस्य 1825 तमवर्षस्य चित्रम्।

स्रोतः – “Introducing Ayurveda”, NCERT Class XI

आयुर्वेदोपदेशस्य मूलं वेदेषु लभते। आयुर्वेदस्य प्रणेतृषु अन्यतमः सुश्रुतः अलिखत् – “आयुर्वेदः अथर्ववेदस्य एकः भागः आसीत् तथा तत्र एकलक्षश्लोकाः आसन्। अतः अयम् उपवेदः इति मन्यते।
वेदाङ्गानि षट् – शिक्षा (वर्णानाम् उच्चारणम् ) छन्दः व्याकरणम् निरुक्तम् ज्योतिषम् कल्पश्च । एते सर्वे वेदानाम् अर्थं ग्रहीतुं साहाय्यं कुर्वन्ति। सूत्राणि सूक्ष्मरूपेण वेदाङ्गानाम् उपयोगाय रचितानि। अनन्तरं सूत्राणि ज्ञानं संक्षिप्तरूपेण सङ्ग्रहीतुं तथा सुलभतया स्मर्तुं सहायकान्यभवन्। ब्राह्मणग्रन्थाः नाम गद्यात्मकविवरणानि यैः वेदानां मन्त्रभागः विव्रियते।

स्रोतः – Alok Kumar, “Ancient Hindu science”

चरकः चक्रवर्तिकनिष्कस्य राजवैद्यः इति मन्यते। चरकसंहिता आयुर्वेदस्य इदानीम् उपलब्धग्रन्थेषु अन्यतमः। तस्य जटिलः इतिहासः। प्रथमतः अथर्ववेदे ओषधीनां चर्चा अभवत् परन्तु तत्र अभिचारः तथा मन्त्राः उपचारत्वेन निर्दिष्टाः। ख्रिस्तपूर्वषष्ठशताब्दपर्यन्तं स्वास्थ्याभ्यासः वैज्ञानिकज्ञानशाखारूपेण विकसितः। प्रथमतः आत्रेय इति विद्वान् तस्य षट् छात्रेभ्यः वैद्यकं पाठितवानिति कथ्यते। तेषु अग्निवेशः तथा भेला इत्यनयोः कार्ये अद्य विदलितरूपेण प्रचलितमस्ति।
उपलब्धम् ओषधिविषयकं ज्ञानं चरकेण द्वितीयशताब्दे सङ्कलितम्। अनन्तरम् एकादशे शताब्दे कश्मीरस्य विद्वान् दृढबलः ग्रन्थं विस्तारितवान् येन चरकात् अनन्तरं ये संहिताः रचितवन्तः तेऽपि अस्मिन् ग्रन्थे स्थानं प्राप्तवन्तः। अतः चरकसंहिता एकस्य पुरुषस्य रचना नास्ति परन्तु प्राचीनभारतीयौषधपद्धतेः आधारग्रन्थः। चरकसंहितया आयुर्वेदः अष्टशाखासु विभज्यते । अयमेव अष्टाङ्गः ।
बालाजिजगदीशमहोदयस्य विकीमीडियाचित्रे हरिद्वारे पतञ्जलिप्राङ्गणे विराजमाना चरकस्य प्रतिमा दृश्यते ।

स्रोतः – P Kutumbiah, “Ancient Indian Medicine”

सुश्रुतः प्राचीनभारतीयशालाकी । सः सुश्रुतसंहिता इति शल्यतन्त्रस्य ग्रन्थकर्तृरूपेण विख्यातः। सुश्रुतः ख्रिस्तपूर्वषष्ठशताब्दे अजीवत्। यदा द्वितीयशताब्दे बौद्धविद्वान् नागार्जुनः सुश्रुतसंहितायाः प्रलेखनं कृतवान् तदैव चरकसंहितायाः सम्पादनमपि चलन्नासीत्। सुश्रुततन्त्रे नासिकाविश्लेषणम् ( नासिकायाः पुनारचना) मृतभ्रूणस्य निष्कासनं शिलाविच्छेदनं च विद्यते। सः मानवशरीरस्य विच्छेदनं कर्तुं तथा तस्य अध्ययनं कर्तुम् अनेकतन्त्राणि उपयुक्तवान्। सुश्रुतसंहितायां बालरोगविज्ञानं विषविज्ञानम् औषधविज्ञानं तथा आयुर्वेदस्य अन्यशाखानां विषये विस्तृतविवरणम् अस्ति ।
मेल्बर्ननगरे रायल् आस्ट्रेलियन् कालेज् आफ् सर्जन्स् इत्यस्य परिसरे शोभमाना सुश्रुतस्य मूर्तिः अस्मिन् चित्रे दृश्यते।

मूलम् – Britannica.com

प्राचीनभारते तक्षशिला तथा काशी ज्ञानार्जनस्य स्थाने आस्ताम् इति बौद्धजातकाः सूचयन्ति। आत्रेयः तक्षशिलायां चरकवैद्यकपरम्परायाः शिक्षकः इति ते कथयन्ति। सुश्रुतस्य शल्यचिकित्सापरम्परायाः एकस्य शिक्षकस्य नाम काशीराज इत्यासीत् । एते सर्वे आयुर्वेदेन सह विश्वविद्यालयानां सम्बन्धं सूचयन्ति। चरकः आध्यात्मिकः; स्वास्थ्ये मनः शरीरं तथा आत्मा सर्वे अन्तर्भवन्ति इति अधोरेखितवान् । शल्यतन्त्रं युद्धज्ञानेनापि सम्बद्धमस्ति। अनन्तरं तदपि स्वास्थ्ये अन्तरभवत् । परम्परा कथयति, इन्द्रः आत्रेयाय औषधज्ञानं तथा धन्वन्तरये शल्यतन्त्रं पाठितवान्। एतौ द्वौ तयोः छात्रेभ्यः पाठितवन्तौ।
अत्र डा. जयन् महोदयस्य विकिमीडियाचित्रे वारा सुश्रुतस्य विग्रहः दृश्यते ।

मूलम् – P Kutumbiah, “Ancient Indian Medicine”

प्राचीनायुर्वेदे प्रख्याता वृद्धत्रयी नाम चरकः सुश्रुतः वाग्भटः च। वाग्भटः 6-7 शताब्दे चरकसुश्रुतयोः विभेदान् अष्टाङ्गसङ्ग्रहे सम्पादितवान्। वाग्भटस्य औषधिविषयकसूत्राणि प्रख्यातानि। चीनयात्रिकः कथयति – आयुर्वेदस्थानि ज्ञानस्य अष्टपुटानि वाग्भटेन सम्पाद्य एकीकृत्य प्रसारितानि।
वाग्भटानन्तरं जाताः आयुर्वेदविद्वांसः माधवः द्वितीयवाग्भटः तथा काश्मीरस्थौ दृढबलः चक्रपाणिदत्तः च। आयुर्वेदस्य रचनाकालः एकादशशतकस्य अन्तपर्यन्तम् आसीत्।
गुणवान् कर्तप्रणतः इत्यस्य विकीमीडियाचित्रमिदं 2017 वर्षे इण्डोनेशियायाः राष्ट्रीयसङ्ग्रहालये विद्यमानायाः प्रदर्शिन्याः अस्ति ।

मूलम् – P Kutumbiah, “Ancient Indian Medicine”

वैशेषिकदर्शनं कथयति यत् अस्मिन् जगति पुरुषस्य बोधात् परेSपि वस्तुनिष्ठम् अस्तित्वं भवति। सर्वेषां मूलं परमाणुः इति। देवः (द्वैतभावेन) सर्वेषाम् अस्तित्वं नियन्त्रयति। वैशेषिकमतानुसारं षट् पदार्थाः सन्ति ये सर्वेषां लक्षणं स्वभावञ्च निर्दिशन्ति। इमान् विशेषान् आधृत्यैव अस्य दर्शनस्य नाम वैशेषिक इति।
आयुर्वेदानुसारं शरीरे रसरक्तमांसादयः सप्तधातवः सन्ति । एते सर्वे पञ्चभूतेभ्यः आविर्भवन्ति। धातूनां नियमनं मनःशरीरात्मनाम् आरोग्यकारणम्। त्रिदोषेषु वैषम्यं रोगस्य कारणं भवति। समतोलं कर्तुम् औषधयः मिताहारः योग्यजीवनशैली एषां समन्वयः आवश्यकः। रोगोपशमः उत्तमवैद्येन प्रभाविणा औषधिना उत्तमसेवकैः तथा रुग्णस्य सहकारभावेन भवति। चरकः सूचयति वैद्याः न्यायदर्शनस्य नियमान् अनुसृत्य रोगनिवारणाय प्रयतेयुः ।

मूलम् – P Kutumbiah, “Ancient Indian Medicine”; Alok Kumar, “Ancient Hindu science”

आयुर्वेदस्य मूलसिद्धान्तः कफ – वात – पित्त इति त्रिदोषाधारितः। यदा धातूनां समतोलनं, तदा दोषाः अपि नियन्त्रणे एव सन्ति। दोषाणां विषमतोलनेन रोगः जायते। अतः सप्तधातुनियमनेन सर्वे त्रिदोषाणां समतोलनं भवतु इत्येव चिकित्सायाः उद्देशः।
आयुर्वेदवैद्याः आदौ रुग्णस्य प्रकृतिम् आहारं स्वभावं च परिपृच्छन्ति ततः चिकित्सां कुर्वन्ति। उदाहरणार्थम् – मधुमेहः कफदोषस्य आधिक्येन भवति। कफाधिक्यस्य कारणानि व्यायामाभावः आलस्यं मधुराहारः सुरापानं नूतनधान्यस्य अतिसेवनम् इत्यादीनि। अन्नेन धातवः पुष्णन्ति, आहारपरिवर्तनेन त्रिदोषाणां तुल्यता परिवर्तते।

मूलम् – Alok Kumar, “Ancient Hindu science”

बवर् तालपत्रं 1890 तमे वर्षे फेब्रुवरिमासे पूर्वतुर्कस्ताने कुचर इत्यत्र नाम आधुनिकचीनादेशस्य उयगुरजनानां शिजियाङ्गप्रान्ते प्राप्तम्। इदं तालपत्रं पञ्चभागेषु विद्यते। प्रथमभागे प्राचीनभारतीयचिकित्सापद्धतिः विव्रियते।
प्रथमभागे त्रयः विभागाः। द्वितीयविभागस्य नाम – नवनीतकतालपत्रम्। अस्मिन् भागे औषधविधयः वर्णिताः। अत्र स्रोतत्रयम् उल्लिख्यते – प्राणिनः (क्षीरम् / मधु ) क्षाराः धातवश्च (लवणं काञ्चनं सीसम् इत्यादयः) वृक्षाः (हरिद्रा घृतकुमारी इत्यादयः) बवर् तालपत्रं चरकसुश्रुतसंहितयोः वाक्यानि उद्धरति, ततः तालपत्रस्य उत्तरकालः इति स्फुटं । पुराभिलेखशास्त्रानुसारम् इद तालपत्रं अन्यस्य तालपत्रस्य प्रतिरूपम्। अतः इतिहासकाराणां मतेन चरकसुश्रुतयोः उपदेशः ततः बहुपुरातनः स्यात्।

P Kutumbiah, “Ancient Indian Medicine”

गार्सिया दे ओर्ता इत्यनेन लिखितमेकं महत्त्वपूर्णं पुस्तकं 1561 मध्ये प्रकाशितम्। तत् भारतीयौषधीनां औषधीतत्त्वानि क्षारान् रोगान् च विवृणोति। तस्य यहुदीकुटुम्बं बलेन क्रैस्तमतीयं जातं परं रहसि ते ज्यूमतस्य पालनमेव कृतवन्तः इति कथ्यते। पोर्तुगले मतपरिवर्तितानां जनानाम् आपत्तिकाले अयं भारतमागत्य पोर्तुगीजवाइसरायसमीपे वृत्तिमकरोत्। पश्चात् सः अहमदनगरस्य सुल्तानस्य राजवैद्यः अभवत्।
कालान्तरेण सः प्रसिद्धः जातः। 1953 तमवर्षे पोर्तुगीजजनाः तस्मै मुम्बयीनगरस्य एकं द्वीपं भाटकेन अयच्छन्। तस्य कुटुम्बं रहसि ज्यूमतमेवापालयन् इति पोर्तुगीजैः तस्य भगिनी गोवायां जीवन्ती अग्निसात्कृता। सः मृत्युपश्चात् 1568 तमवर्षे दोषीरूपेण घोषितः तस्य कलेवरं चापि अग्निसात्कृतम्। अधुना तु सः नायकत्वेन प्रेरणां ददाति।
गेलेन-अविशेनायाः युनानीवैद्यकपरम्परायाः पठनमपि दे ओर्ता कृतवान् आसीत्। भारते महमदीयवैद्यैः सह तस्य अधिकं सम्पर्कः आसीत् तथापि तस्य पुस्तके आयुर्वेदस्य उद्धरणानि सन्ति।
लिस्बननगरे विराजितस्य दे ओर्ता इत्यस्य प्रतिमा अत्र चित्रे दृश्यते। तस्य हस्ते विद्यमानाः ओषधयः लक्ष्यताम्।

मूलम् – Jonathan Gil Haris, “The First Firangis”

त्रिफल इत्युक्ते त्रीणि फलानि। तानि आमलकं हरितकी तथा बिभीतकी। अरबदेशीयाः संस्कृतसदृशं पदं उपयुक्तवन्तः परन्तु चीनदेशीयाः “सान्ङ्ग्- तेङ्ग्” (अर्थः- तिस्रः ओषधयः) इति नाम कृतवन्तः। आयुर्वेदशास्त्रं बहुपूर्वमेव विदेशम् अगच्छत्। रोमन्देशीयाः अकथयन् यत् भारतीयानि औषधानि सर्वोत्तमानि इति। अल् तब्रि अल् किन्दि अल्बरुनि अलन्दलुसि इत्यादयः भारतीयवैद्यान् उद्धरन्ति, विशेषतः चरकस्य नाम। किन्देः पुस्तके 13 प्रतिशतं भागः भारतीयवैद्यकमाधृतः। हिप्पोक्रेट्स्-शपथमिव चीनशपथं लिखितवान् सिमियावः भगवतः बुद्धस्य वैद्यं जीवकम् उद्धरति। जीवकस्य गुरुः निरुपयोगिणम् अनौषधं वनस्पतिम् अन्वेष्टुमकथयत् तदा जीवकः निराशः रिक्तहस्तः प्रत्यागतः यतः ‘नास्ति मूलमनौषधम्।’
Hortus Malabaricus’ (Garden of Malabar) इति पुस्तकस्य विषयः द्रविडदेशस्य वृक्षाः। अस्मिन् 742 वनस्पतीनां वर्णनं चित्राणि च सन्ति, यानि 30 वर्षेषु सङ्कलितानि। एमस्टरडैममध्ये प्रकाशितं पुस्तकमिदं हेन्द्रिक वैन र्हीड इत्याख्यस्य डच-मलबारप्रशासकेन निर्मितम्। इत्ति-अच्युतम् इत्याख्यस्य केरलीयस्य आयुर्वेदवैद्यस्य कार्ये आधारभूतमिदं पुस्तकम्। चित्रं Hortus Malabaricus’ अस्मात् http://www.rcseng.ac.uk/

स्रोतः – Source: Alok Kumar, “Ancient Hindu science”; Corinne Hogan, www.rcseng.ac.uk

पञ्चकर्मणि पञ्चक्रियाः अन्तर्भूताः। सुश्रुतः कथयति, पञ्चकर्मणा मनसः शरीरस्य प्रज्ञायाश्च संशोधनं भवति। तानि पञ्चकर्माणि वमनं विरेचनं वस्ति नस्यं नेती रक्तमोक्षणं च। एषा चिकित्सा नैकेषां दोषाणां परिहारं करोति। यथा वातरोगः श्वसनरोगः जठरान्त्ररोगः स्थूलत्वं मासिकधर्मस्य गतिविधयः।
पञ्चकर्म इति चिकित्सापद्धतिः स्वस्थजीवनशैल्याः अवलम्बनं कर्तुमुत्सुकानां कृते परिणामकरा।

स्रोतः – health.vikaspedia.in